kerkgebouwen

Door de eeuwen heen hebben de verschillende geloofsgemeenschappen kerken in de Zaanstreek gebouwd. Soms ging het daarbij om tamelijk grote gebouwen, vaker om meer bescheiden ruimten. Veel van deze kerkgebouwen zijn allang weer verdwenen, andere bleven bestaan. Aangenomen mag worden dat er meer dan honderd ooit gebruikte kerkgebouwen te noemen zouden zijn. In meer dan zestig ervan worden nog regelmatig diensten gehouden.

In het hierna volgende overzicht wordt de Zaanse kerkbouw in de loop der eeuwen kort aangeduid. Daarbij ligt het accent op de nog bestaande kerken uit vroeger eeuwen.

De 19e en 20e eeuw, vooral in de periode van 1800 tot omstreeks 1970 zijn veel kerken gebouwd, komen beknopter aan de orde. Voor deze opzet is gekozen, omdat de kerkbouw in de Zaanstreek na 1800 minder eigen karakteristieken had dan daarvoor. Dat wil zeggen dat sinds de 19e eeuw meer de algemene hoofdlijnen zijn gevolgd, die ook elders in het land zijn aan te wijzen. Uit praktische overwegingen is in het chronologische overzicht een onderverdeling gemaakt naar de verschillende kerkgenootschappen en vervolgens naar de verschillende Zaanse gemeenten. Een aantal gebouwen werd om uiteenlopende redenen te weinig relevant geacht om te vermelden. Voor het opzoeken kan gebruik worden gemaakt van de op deze bladzijde opgenomen inhoudsopgave.

1. De Middeleeuwen

Hoewel het Christendom al sinds de 7e eeuw in ons land is gepreekt, in het zuiden wat eerder dan in het noorden, zijn er uit de periode van vóór het jaar 1000 nauwelijks of geen kerkgebouwen of aanzienlijke resten daarvan bewaard gebleven. Alleen funderingsresten en vermeldingen in oude geschriften geven enig inzicht in de kerkbouw in die tijd. Zo heeft er in Assendelft een kerkje gestaan dat al wordt vermeld in een oorkonde van 1063 en mogelijk dus van oudere datum was. De fundering van dit houten kerkje, ongeveer 6 bij 12 meter, is in 1983 teruggevonden bij opgravingen in de Assendelver Polder.

De kerk van het in 1155 door Drechter Friezen of Westfriezen verwoeste dorp Oud-Zaandenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZaanden

Naam van middeleeuwse nederzetting, adellijk geslacht, heerlijkheid en slot; ook Saenden, Out-Saenden, Oud-Zaanden, Zaenden etc. genoemd. Zie ook: Archeologie 3. en Bestuur en rechtspraak 1.2.1.

De eerste geschreven literatuur over de nederzetting Zaanden dateert uit 1640; Hendrik Soeteboom gaf een aantal gegevens over de nederzetting, die op de
moet in dit verband ook worden genoemd. Uit de mededelingen van Hendrick Jacobsz Soeteboomplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigSoeteboom, Hendrick Jacobsz.

Oost-Zaandam 1616 - 1678

ook wel: Soet, Zoet, of Zoeteboom

Eerste Zaanse geschiedschrijver; boekverkoper en uitgever. Naar Soeteboom is meermalen onderzoek gedaan, onder anderen door Jacob Honig Jsz. jr. en Sipke Lootsma, maar desondanks zijn weinig gegevens over hem bekend. De onderzoekers naar zijn leven en werk concludeerden dat Soeteboom zeker niet in alle gevallen als betrouwbare bron kan gelden, maar constateerden ook dat zonder zijn werk vele gegevens ove…
valt af te leiden dat deze welvarende nederzetting, die aan de westkant van de Voorzaan moet hebben gelegen, rond 1150 een stenen kerk bezat. De naam Kerkerakplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKerkerak

Voormalige naam voor de Oude Haven in de Zaan in Zaandam.

Het kerkerak lag tussen de Hem en het latere Eiland. Naar verluidt herinnerde de naam aan de aldaar staande kerk van het verwoeste dorp Oud-Zaanden (1155). Een andere aanwijzing dat deze kerk hier heeft gestaan is dat vissers klaagden dat hun netten stuk gingen door de grafzerken op de bodem van dit gedeelte van de Zaan.
, voor een deel van de Voorzaan, zou hier nog lang aan herinneren. Ook uit de daarop volgende eeuwen zijn overblijfselen van kerken schaars. Complete kerken in romaanse bouwstijl, met massief aandoende muren, zijn er in Noord-Holland niet. Wél bestaan er betrekkelijk aanzienlijke bouwresten in Velsen, Heiloo en Limmen. Deze plaatsen lagen op de zogenaamde strandwallen, waar verhoudingsgewijs vroeger dan elders boven het IJ bewoning mogelijk was.

Zo schaars als de romaanse kerkresten in Noord-Holland zijn, zo talrijk zijn er de gotische kerken, in afmeting variërend van zeer klein tot, voor Nederlandse begrippen, zeer groot. Gewezen kan worden op de Grote of Sint Bavokerk in Haarlem, de Grote of Sint Laurenskerk in Alkmaar en de Oude- en Nieuwe kerk in Amsterdam. Al deze kerken stammen grotendeels uit de 15e en 16e eeuw, de laatste periode van de gotiek. Kenmerkend voor de bouwstijl zijn de spitse bogen en de overwelvingstechniek door middel van stenen kruisribgewelven. Aangezien de West-Nederlandse bodem vrijwel overal te slap was om zware stenen gewelven te dragen bleven deze in onze provincie bijna steeds achterwege. Er voor in de plaats paste men doorgaans houten tongewelven toe.

De oudste kerken in de Zaanstreek, waarover wij wat uitgebreider ingelicht zijn, stamden ook allemaal uit deze late fase van de gotiek. Vergeleken met de grote stadskerken waren zij bescheiden van omvang. Ze waren gebouwd van baksteen, met eventueel hier en daar wat natuursteen als versiering. Zoals zoveel Hollandse kerken hadden ze in het interieur een houten tongewelf boven trekbalken. Men weet van het bestaan van dergelijke kleine gotische kerken in Assendelft, Jisp, Krommenie, Krommeniedijk, Oostzaan, Westzaan, Wormer, Wormerveer en Zaandam aan de Oostzijde.

Deels ging het om éénbeukige kerkgebouwen zoals in Krommenie en Krommeniedijk, deels om driebeukige pseudo-basilieken, zoals in Assendelft, Jisp en Wormer. Ook de Oostzijderkerk in Zaandam is waarschijnlijk een pseudo-basiliek. Van al deze gotische kerken is nauwelijks iets over. Dit valt ten dele te verklaren door de verwoestingen die de Spanjaardenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigSpaanse tijd

Lokale aanduiding voor de jaren 1572 tot en met 1576, de tijd waarin de Zaanstreek gedeeltelijk door troepen in Spaanse dienst bezet was. Feitelijk is het een foutieve naamgeving van de eerste jaren van de opstand in de Nederlanden tegen de toenmalige vorst, Filips II
in de beginjaren van de Tachtigjarige Oorlog hebben aangericht, vooral in de periode 1573-1576. Verschillende kerken, zoals die van Krommenie, Krommeniedijk, Oostzaan, Westzaan en Zaandam, liepen aanzienlijke schade op. Wel werd die aanvankelijk min of meer provisorisch hersteld, maar in alle gevallen volgde op den duur nieuwbouw.

Ook de inpolderingen en de daarmee gepaard gaande verlaging van de waterstand, waardoor funderingen werden aangetast en verzakkingen optraden, eisten hun tol. Zoals bij de gotische kerk van Wormer, die in de 19e eeuw moest worden afgebroken. Alle gotische kerken waarvan hierboven sprake was, waren oorspronkelijk gebouwd en ingericht voor de rooms-ratholieke eredienst. Een andere geloofsrichting was er immers nog niet. Van de toenmalige inrichting, met altaren, beelden en schilderingen, kunnen we ons geen goed beeld meer vormen.

2. Vanaf de hervorming tot 1795

2.1. Bestaande gebouwen

In de 16e eeuw staken overal in Europa hervormingsbewegingen de kop op die het gezag van de Rooms-Katholieke kerk aantastten. Ook in de Zaanstreek drongen de nieuwe kerkelijke denkbeelden door. In 1566 woedde de Beeldenstormplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBeeldenstorm

Met ernstige gewelddadigheden gepaard gaand verwijderen van beelden, sieraden en schilderijen uit de Rooms Katholieke kerken, zoals dat in de tijd der Hervorming herhaaldelijk is voorgekomen. Hoewel er elders eerder beeldenstormen zijn geweest, onder meer Zürich in 1521, Kopenhagen in 1530 en in Augsburg 1537 wordt in Holland met de aanduiding beeldenstorm vooral de volksbeweging van augustus-september 1566 bedoeld, die inderdaad als een vernietigende storm heeft huisgehouden.
, die begonnen was in de Zuidelijke Nederlanden en zich snel naar het noorden verbreidde. Ook in de Zaanse Katholieke kerken vonden vernielingen plaats, met name in die van Jisp, Westzaan en Wormer. Andere bleven gespaard, zie Beeldenstormplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBeeldenstorm

Met ernstige gewelddadigheden gepaard gaand verwijderen van beelden, sieraden en schilderijen uit de Rooms Katholieke kerken, zoals dat in de tijd der Hervorming herhaaldelijk is voorgekomen. Hoewel er elders eerder beeldenstormen zijn geweest, onder meer Zürich in 1521, Kopenhagen in 1530 en in Augsburg 1537 wordt in Holland met de aanduiding beeldenstorm vooral de volksbeweging van augustus-september 1566 bedoeld, die inderdaad als een vernietigende storm heeft huisgehouden.
en Nederlands Hervormdenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHervormden, Nederlands

Omvangrijkste geloofsrichting in de Zaanstreek; reeds vroeg vertegenwoordigd. Het aannemen van het beroep dat Oostzaan, gecombineerd met Oostzaandam, in 1578 uitbracht op Bartel Jacobsz, tot predikant, is als het ware het begin van de hervormden in de Zaanstreek. Bartel Jacobsz, pastoor van Oostzaan en Oostzaandam zwoer in 1569 het Roomse geloof af, door op de
.

Al vroeg was er in de Zaanstreek sprake van wat men later Doopsgezinde gemeentenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDoopsgezinden (Doopsgezinde gemeenten)

Protestants kerkgenootschap, broederschap, van grote betekenis in de Zaanse geschiedenis, zowel doordat de ondernemersstand sinds de 17e eeuw overwegend doopsgezind was als door het feit dat de leefgewoonten der doopsgezinden een stempel drukten op de streekmentaliteit.
ging noemen. Zij waren onder het rooms-katholieke bewind vervolgd, maar zouden ook na de Beeldenstorm nog nauwelijks gedoogd worden door de Hervormden, die het in de Noordelijke Nederlanden voor het zeggen kregen. Verwarrend is dat deze Hervormden zich lang Gereformeerden noemden. De tegenwoordige inhoud van het woord Gereformeerd ontstond pas in de 19e eeuw, in dit artikel zal consequent de aanduiding Hervormd worden gebruikt.

Het waren derhalve de Hervormden die in de laatste decennia van de 16e eeuw de Katholieke kerkgebouwen in gebruik namen, nadat het de Katholieken was verboden in het openbaar diensten te houden. Op de ene plek gebeurde dat wat eerder dan op de andere. Soms ging de pastoor zelf, met inbegrip van zijn gemeente, mee in het nieuwe geloof. Dan leidde hij voortaan als dominee Hervormde diensten in dezelfde ruimte waar hij voorheen de mis opdroeg.

In Zaandam was dat het geval met Bartel Jacobsz Bartplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBart, Bartel Jacobsz

Oorspronkelijk rooms katholiek priester Bartholemeus Wilhelmi, doch reeds zeer vroeg hervormd predikant; waarschijnlijk afkomstig uit Naarden. Bartel Jacobsz. Bart werd in 1561 door de bisschop van Utrecht aangesteld als pastoor van Oostzaan. Het verhaal van Bartel Jacobsz staat uitgebreid beschreven in het boek Geschiedenis der Zaanlanden, daterend uit 1849 door Jacob Honig.
, pastoor van de Oostzijderkerk. In die eerste jaren hadden de Hervormden nog geen nieuwe gebouwen in de Zaanstreek in gebruik genomen. Zij brachten de bestaande in overeenstemming met hun opvattingen. Zo verdwenen de altaren, beelden en schilderingen van Katholieke inhoud. De preekstoel, die meestal op dezelfde plaats gehandhaafd bleef, kreeg alle aandacht, omdat nu de dienst van het woord centraal stond. Er kwam een zogenaamd doophek om de dooptuinplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDooptuin

De door een doophek omgeven ruimte rond de preekstoel in protestantse kerken. Na de hervorming. eind 16e eeuw, kwam de dooptuin bij diverse groeperingen in zwang, echter niet bij de doopsgezinden. In de kerkinterieurs vormde de dooptuin een visueel belangrijk en functioneel element. Hier preekte de dominee vanaf zijn hoge preekstoel. Hier vond de doop plaats en hadden de leden van de kerkeraad hun zitplaatsen. Soms (maar niet altijd) stond hier ook de avondmaalstafel opgesteld.
heen. Om de verstaanbaarheid te vergroten werden boven de preekstoel vaak grote klankborden gehangen. De beste zitplaatsen, tegenover de preekstoel, werden gereserveerd voor hoogwaardigheidsbekleders en andere notabelen. Doorgaans lieten zij eigen speciale banken maken, vaak voorzien van een luifel en snijwerk.

Orgels werden in de begintijd van de reformatie lang niet overal op prijs gesteld. Vele Hervormde kerken hebben het aanvankelijk zonder gedaan. Pas in de loop van de 17e eeuw veranderde die houding, al zouden bijvoorbeeld de Hervormden van Krommenie nog tot in de 19e eeuw met de aanschaffing van een orgel wachten. Gezongen werd er wel, en wat men diende te zingen viel te lezen op de zogenoemde psalmbordjes, die op goed zichtbare plaatsen in de kerk waren opgehangen. Even zichtbaar waren de teksten van bijvoorbeeld het Onze Vader, de Tien Geboden of de Artikelen des Geloofs.

Zij waren in menige kerk in de 17e en 18e eeuw te vinden. Helemaal kaal waren de Hervormde kerken van onze voorouders dus niet, al wordt dat door velen gedacht. Sommige kregen ook glas-in-lood-ramen met schilderingen, bijvoorbeeld van de bedrijvigheid van plaats of streek of met de wapenschilden van de schenkers. Tot de bekende versieringen behoorden ook scheepsmodellen of kerkschepenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKerkscheepjes

Scheepsmodellen, die als votiefgeschenk - ex voto - in katholieke landen en in Nederland vóór de hervorming, in de kerk werden opgehangen als een gebed tot God of een Heilige was verhoord.

Na de hervorming werden in de protestantse kerk scheepjes als verfraaiing opgehangen. In verscheidene hervormde kerken in de Zaanstreek komen (kwamen) dergelijke scheepjes voor. In Zaandam (Oostzijder- en Bullekerk), Koog aan de Zaan, Zaandijk, Krommenie, Krommeniedijk, Wormer en Oostzaan.
, hangend aan het gewelf. Voor de verlichting gebruikte men kaarsen, doorgaans in grote koperen kronen. Ook kleine koperen wandarmen kwamen voor.

Tot in het begin van de 19e eeuw werd er in ons land in kerken begraven. Vandaar dat men in de oudere kerken grafzerken aantreft, sommige alleen voorzien van de naam en het geboorte- en sterfjaar, andere met de toevoeging van huismerkenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHuismerken

Tekens waarmee in vroeger eeuwen eigendommen of gereedschap van boeren, vissers of ambachtslieden werden gemerkt. In de middeleeuwen brachten steenhouwers deze tekens aan op door hen vervaardigde natuurstenen onderdelen van kerken en dergelijke gebouwen. De huismerken gingen over van vader op zoon. De oorsprong van de huismerken hangt ongetwijfeld samen met de omstandigheid dat velen niet konden lezen of schrijven, terwijl wel de behoefte bestond om eigendommen en producten te merken…
en weer andere met beeldhouwwerk in reliëf versierd. Aardig zijn de grafstenen met karakteristieke Zaanse beroepen, van bijvoorbeeld molen- en scheepseigenaars. In de 17e en 18e eeuw was het gewoonte dat men in de nabijheid van een graf een zogenoemd rouwbord aan muur of kolom ophing. Daarop was de naam en eventueel het wapen van de overledene geschilderd. De meeste rouwborden zijn na de Franse tijd verdwenen.

2.2. Nieuwe kerken voor de Hervormden (1600-1795)

Pas rond 1640 begonnen de Hervormden in de Zaanstreek nieuwe kerken te bouwen. Dat is later dan bijvoorbeeld in het naburige Amsterdam, waar al in 1603 was begonnen met de Hervormde Zuiderkerk en in 1620 met die van respectievelijk de Wester- en Noorderkerk. In de 17e eeuw heersten achtereenvolgens de bouwstijlen van de Hollandse renaissance tot omstreeks 1670 en van het Hollands classicisme van 1630 tot omstreeks 1710. Een belangrijke architect van de eerstgenoemde stroming was Hendrick de Keyser, van de tweede stroming kunnen de namen van Jacob van Campen en Philips Vingboons worden genoemd.

Alle drie hebben zij in Amsterdam gewerkt, maar hoewel vele Zaankanters in die tijd hun werk gezien moeten hebben, is er van duidelijke invloed op de kerkbouw in de Zaanstreek geen sprake. De grote voorbeelden werden slechts op afstand nagevolgd en dat komt vooral tot uitdrukking in het overnemen van versieringsmotieven, zoals de kleine driehoekige frontons die verschillende Zaanse kerkgevels bekronen. De hoofdopzet van de Zaanse kerkgebouwen lijkt veel meer bepaald door de traditie van de kerkbouw uit de late gotiek, met zijn eenvoudige bakstenen ruimten, overdekt door houten tongewelven.

Voor de kerkbouw uit de 18e eeuw geldt hetzelfde. Men moet op de hoogte geweest zijn van de nieuwe stijlen, achtereenvolgens de Lodewijk XIV-, de Lodewijk XV- en de Lodewijk XVI-stijl, waarvan de Lodewijk XV-stijl ook rococo wordt genoemd, maar over het algemeen vindt men die stijlen alleen terug in de decoratie van onderdelen. Wat voor de bouw van de Hervormde kerken gold, ging overigens ook op voor de in het desbetreffende tijdvak gebouwde kerken van overige kerkgenootschappen. Ook hier werden de grote bouwstijlen slechts op afstand gevolgd en dan nog vooral bij de decoratie. Overigens waren er bij de bouw van de twee meest monumentale Zaanse kerken uit de hier behandelde periode, de Lutherse kerk aan de Vinkenstraat in Zaandam uit 1700, en de Hervormde kerk te Westzaan uit 1741, Amsterdamse ontwerpers en uitvoerders betrokken.

Als kenmerk voor veel kerken geldt het bezit van een toren met een of meer luidklokken. In de periode 1600-1798 mochten alleen de hervormde kerken een toren hebben, aan andere gezindten was dit niet toegestaan. In de hier behandelde periode had, althans in de Zaanstreek, geen indrukwekkende torenbouw plaats. Men beperkte zich tot betrekkelijk lage, houten torens, waarin een luidklok kwam te hangen. Torens met carillons of beiaarden, zoals in vele Hollandse steden in de periode 1600-1795 te vinden waren, zijn in de Zaanstreek niet gebouwd.

Bullekerk

Eén van de eerste kerken die de Hervormden bouwden tussen 1638 en 1640 was de Westzijder- of Bullekerkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBullekerk

Alom gebruikte volksnaam voor de Westzijderkerk te Zaandam. De Bullekerk is een kruiskerk, met ongelijke armen, die werd gebouwd tussen 1637 en 1640 op de resten van een Spaanse schans. De naam Bullekerk herinnert, evenals een beeldje op het kerkplein, aan een dramatische gebeurtenis uit 1647. zie:
in Zaandam. Oorspronkelijk was de kerk opgetrokken op de plattegrond van een Grieks kruis, een kruis met gelijke armen; de zogeheten centraalbouw. Dat was voor een kerk toen nog betrekkelijk nieuw. In 1672 en 1680 werd de kerk echter aan de oost- en westzijde verlengd, waardoor de oorspronkelijke vorm verdween. De buitenkant vertoont, zoals alle Zaanse Hervormde kerken uit de 17e en 18e eeuw, sobere bakstenen muren. De in 1672 en 1680 aangebrachte uitbreidingen van de kruisarmen kregen een soort tuitgevels; de tuiten zijn voorzien van kleine driehoekige frontons. De gevels zelf zijn geleed door een viertal lisenen, verticale, iets uit de muur springende stroken zonder voetstuk of bekroning. Ze hebben een decoratieve functie: door het gebruik van lisenen wordt een muur in vlakken verdeeld.

Vergelijkbare tuitgevels worden ook bij andere Zaanse kerken aangetroffen zoals bij de Hervormde kerk van Koog uit 1685; de uitbouw van die te Wormerveer uit 1767 en de uitbouw van de in 1878 verbrande kerk van Zaandijk uit 1707. In het interieur van de Bullekerk bevinden zich onder andere een preekstoel uit 1644, rustend op een houten pelikaan, een groot orgel uit 1711, gebouwd door Amsterdammer Johannes Duyschot. Helaas werd het in 1900 door Steenkuyl uit Amsterdam van een vrijwel nieuw pneumatisch binnenwerk voorzien. In 1976 werd het orgel naar de oorspronkelijke opzet van Duyschot door Flentrop Orgelbouw gerestaureerd. Orgels in de Zaanstreekplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigOrgels in de Zaanstreek

----------

Onderstaand artikel geeft een overzicht van de in de Zaanstreek aanwezige, of aanwezig geweest zijnde, orgels door de tijden heen. Door het ontbreken van grote steden in de streek werden er ook geen grote kerken gebouwd. Daardoor waren in de Zaanstreek geen grote orgels aanwezig. Het orgelbestand was echter wel altijd van goede kwaliteit. Orgelbouw 'van eigen grond' heeft de Zaanstreek in het verleden overigens niet gekend. Alle orgels werden gefabriceerd doo…
.

Evert de Leeuw verzorgde het snijwerk aan de orgelkas, balustrade en zogenaamde burgemeestersbank uit 1712. Tot de sieraden van de kerk behoren twee glas-in-lood-ramen uit 1682 en 1725. De Bullekerk is gebouwd op de plaats waar sinds 1633 de doden werden begraven. Het houten kerktorentje was steeds een bron van zorg en behoefde vele malen restauratie. In 1692, 1711, 1833, 1899, 1910, 1937 en 1969-1975 is het kerkgebouw grondig gerestaureerd. Zie voorts Bullekerkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBullekerk

Alom gebruikte volksnaam voor de Westzijderkerk te Zaandam. De Bullekerk is een kruiskerk, met ongelijke armen, die werd gebouwd tussen 1637 en 1640 op de resten van een Spaanse schans. De naam Bullekerk herinnert, evenals een beeldje op het kerkplein, aan een dramatische gebeurtenis uit 1647. zie:
en voor de naamgeving Stiers Wreedheidplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigStiers Wreedheid

Des stiers wreedheid, gepleegd aan meester en vrouw. Hoewel deze geschiedenis sommigen bekend zal wezen, willen we haar in 't kort verhalen, aan de hand van de heer Jacob Honig Jz. Jr., die haar vrij uitvoerig te boek heeft gesteld. Beeld van de vrouw die door de stier op de horens wordt genomen. Foto Jan Lapère
.

De Hervormde kerk in Wormerveer is gebouwd in 1639-1640, aanvankelijk met een eenvoudige en traditionele éénbeukige opzet. In 1767 werd de kerk uitgebreid met een forse uitbouw met tuitgevel aan de zuidzijde. Van het oude interieur rest nog slechts een eenvoudige preekstoel uit 1640 en een eind 18e-eeuws doophek met evangelistensymbolen, helaas niet op de oorspronkelijke plaats. De kansel werd in de Franse tijdplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigFranse tijd

De Franse tijd in Nederland duurde van 1795 tot 1813 en was een periode van grote veranderingen. Nederland werd bezet door Franse troepen onder leiding van Napoleon Bonaparte, wat leidde tot economische en politieke veranderingen. De Zaanstreek werd hard getroffen door de Franse bezetting, vooral door het Continentaal stelsel dat de handel en economie negatief beïnvloedde. Ondanks alle veranderingen bracht de Franse tijd ook nieuwe ideeën met zich mee, zoals wetten die gelijkheid vo…
met vurenhout omtimmerd, omdat op eikenhout belasting werd geheven. Bij de laatste restauratie is de omtimmering verwijderd. De kerk is gebouwd op de plaats van een eerdere kapel uit 1504, die door de Spanjaarden in 1574 is verwoest en toen dus waarschijnlijk al bij de Protestanten in gebruik was.

Ook Zaandijk kreeg in deze jaren een kerk, eerst een houten uitvoering in 1638, spoedig daarna een stenen Godshuis in 1642. Ook hier, als in Wormerveer, werd het eerst betrekkelijk kleine éénbeukige gebouw in de 18e eeuw uitgebreid met een uitbouw met tuitgevel. Een brandplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBranden.

In de loop van de eeuwen is de Zaanstreek geteisterd door een groot aantal branden

Uit de geschiedenis zijn de branden van 1664 in Jisp, 1702 in Krommenie en 1878 in Zaandijk het meest bekend. Daarnaast heeft zich een groot aantal branden bij olie- en
legde de kerk in 1878 in de as. Rond 1658 werd de éénbeukige gotische kerk van Krommenie met gebruikmaking van oud muurwerk verbouwd tot het gebouw dat er nog steeds staat, op het Kerkplein ter hoogte van de hoek Noorderhoofdstraat - Heiligeweg.

De preekstoel staat op een natuurstenen wandsteun met het jaartal 1658. Ook een overhuifde herenbank dateert uit die bouwtijd. Verdwenen zijn de gebrandschilderde ramen die de kerk destijds van onder meer verschillende Noord-Hollandse steden ten geschenke kreeg. Dat steden elkaars kerken gebrandschilderde ramen schonken was in de late 16e en in de 17e eeuw zeer gebruikelijk. Mooie voorbeelden daarvan zijn te zien in de Grote of Sint Janskerk in Gouda en in de Grote of Sint Nicolaaskerk in Edam.

Verwoest

Ook in Krommenie is een eerdere kapel op dezelfde plek door de Spanjaarden verwoest. De herbouwde kerk moest het tot 1844 zonder orgel stellen. Toen werd een neogotisch Bätz-orgel geplaatst. Bij de restauratie van 1964 en volgende jaren werd onder meer een grote Tien Geboden-schildering uit 1737 teruggevonden. Voorts werden de balken kleurig gemarmerd, zoals ze destijds ook waren. In 1685-1686 werd de Hervormde kerk van Koog aan de Zaan gebouwd. Waarschijnlijk leverde meestertimmerman Jacob Reijersz, eerder betrokken bij de bouw van de nog te behandelen Vermaning in Koog, het ontwerp. Het gebouw was aanvankelijk een éénbeukige ruimte, die in 1825 door Arend Latenstein Jaczplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigLatenstein

Van oorsprong een Gelderse familie, waarvan Arend Latenstein Jacz (1754-1842) in 1780 in dienst trad van de Banne Oostzaan en Oostzaandam. In 1791 werd hij benoemd tot Generale Dijkopzichter van deze Banne, in 1795 tot landsopzichter bij de Waterstaat.
werd voorzien van twee korte dwarsbeuken, zodat een kerk met de plattegrond van een Grieks kruis ontstond.

Bij een grote brand in 1920 werd de kerk grotendeels verwoest, maar daarna weer in de oude vorm hersteld onder leiding van restauratie-architect Jan de Meyer uit Amsterdam. Bij de brand bleef de laat-17e-eeuwse preekstoel gespaard. Het grote orgelfront uit 1853 (afkomstig uit een Haarlemse kerk) werd na de brand hersteld en van een nieuw instrument voorzien door de Zaandamse orgelbouwer Flentrop Orgelbouw bvplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigFlentrop Orgelbouw bv

Internationaal bekend orgelbouw bedrijf te Zaandam.

Albert Schweitzer (1875 1965), was naast godgeleerde, cultuurfilosoot en arts weldoener in Afrika (Lambarene) ook een begaafd organist-musicoloog.

Bij een reis naar Nederland, omstreeks 1930, bracht hij uit persoonlijke belangstelling een bezoek aan orgelbouwer Flentrop Tijdens het gesprek maakte Schweitzer de opmerking dat het klassieke sleepladesysteem naar zi|n oordeel tot een fraaiere klank leidde.
. Gedenkstenen in de kerk herinneren aan de negen stichters en aan de vergroting in 1825. De laatste restauratie werd in 1987 begonnen.

Tot de monumentale kerkgebouwen in de Zaanstreek behoort de Hervormde kerk van Westzaan in de noord (1740-1741). Een eerdere rooms katholieke parochiekerk was in 1573-1574 verwoest, maar de toren was blijven staan. Daartegenaan werd een klein kerkje gezet, dat in 1740 door het huidige gebouw werd vervangen. Op nieuwjaarsdag 1843 stortte de torenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigTorenval

De Grote Kerk van Westzaan rond 1800 In augustus 1822 meldde de burgemeester dat de toren noodzakelijk hersteld diende te worden, waarop in september een inspectie volgde. Men constateerde echter geen excessen en door het aanbrengen van ijzeren beugels rond losse stenen en losse lijsten dacht men het euvel verholpen te hebben. In de jaren 1826 en 1827 kwamen echter meerdere losse stenen naar beneden. Pas in 1836 was een afwijking tussen toren en kerkmuur te constateren en bleek na onder…
in. De huidige kerk heeft de plattegrond van een Grieks kruis. Bijzonder zijn de cirkelvormig aangebouwde ruimten in de hoeken. Opvallend is ook de rijk gebeeldhouwde versiering van de klokvormige top aan de Zaanzijde. Men veronderstelt dat de Amsterdammers Hans Jacobi en Hendrik Husly bij het ontwerp betrokken zijn geweest. De Amsterdamse beeldhouwer Jan van Logteren die ook het beeldhouwwerk voor het Müllerorgel in de Haarlemse Grote of Sint Bavokerk uitvoerde, heeft werk voor de kerk geleverd. In het interieur is de preekstoel, rustend op de pelikaan nog uit de bouwtijd. Het orgel stamt uit de 19e eeuw.

Veel bescheidener is het éénbeukige kerkje dat Krommeniedijk in 1755 liet bouwen. Ook hier was een eerdere, laat-middeleeuwse, kerk in 1574 door Spaans geweld verwoest. De herbouw had plaats op de oude fundamenten. In het inwendige zijn verschillende stukken ouder dan de bouwdatum, zoals de preekstoel, de overhuifde herenbank en de koperen lichtkroon, alle uit de tweede helft van de 17e eeuw. Ook een bord met het begrafenisreglement uit 1679 bleef bewaard en is in het kerkje aanwezig. Hoewel het hier geen Hervormde kerken betreft, zij vermeld dat Krommeniedijk nog twee andere kerken binnen de dorpsgrenzen heeft gehad. In 1612 werd een rooms-katholiek schuilkerkje gewijd, dit werd in 1644 al weer gesloten. Een vroeg-18e-eeuwse houten Vermaning is in 1920 gesloopt.

De oude gotische kerk van Oostzaan, detail van een tekening uit 1727 van A. de Haen

Het laatste Zaanse kerkgebouw van de Hervormden dat in de hier behandelde periode tot stand kwam, is dat van Oostzaan. Deze Grote Kerk heeft de plattegrond van een Latijns kruis en is gebouwd in 1760 op de fundamenten van een eerdere rooms-katholieke parochiekerk. De eerdere kerk was in de Spaanse tijd verwoest, in 1592 en 1601 hersteld en in 1630 uitgebreid, maar moest wegens bouwvalligheid worden afgebroken. Evenals de eerder behandelde kerken heeft de Grote Kerk nog altijd het traditionele houten tongewelf. Alleen de rozetten vertonen een nieuwere bouwstijl. In het interieur zijn een preekstoel en een doophek uit de bouwtijd in rococo-stijl uitgevoerd. De koperen lezenaars zijn gedateerd 1717 en komen dus uit de vorige kerk. Dit geldt ook voor de verschillende grafzerken in de kerk. Het orgel, uit 1858, is van Hermanus Knipscheer.

2.3. De Lutherse kerk

De in de Zaanstreek wonende Lutheranenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigLutheranen

Volgelingen van de leer van Maarten Luther in de Zaanstreek worden voor het eerst aan het begin van de 17e eeuw vermeld. Zij verenigden zich in de Evangelisch-Lutherse Gemeente. Het Lutheranisme onderscheidt zich theologisch van het gereformeerd protestantisme en de leer der doopsgezinden. Luther heeft nooit de bedoeling gehad een afscheiding van de katholieke kerk te bewerkstelligen; het aanvankelijke Lutheranisme moet dan ook als een stroming binnen de katholieke kerk worden bescho…
waren voor hun kerkdiensten aanvankelijk aangewezen op de grote en machtige Lutherse gemeente in Amsterdam. In 1642 was hun aantal nog niet zo groot, maar ze konden toch al een eigen houten kerk bouwen aan de Vinkenstraat in Zaandam. Deze werd in 1699-1700 vervangen door een voor Zaanse begrippen monumentaal bakstenen kerkgebouw. Deze kerk, gelegen aan een soort pleintje een eindje achter de rooilijn, werd ontworpen door een Amsterdamse architect, waarvan de naam niet is overgeleverd. Bouwer was de Amsterdamse Lutheraan Mathijs van de Wulsten.

De brede voorgevel heeft een hoog opgetrokken middenpartij, waarbij een brede halsgevel een hoog rondboogvenster omvat. De halsgevel wordt bekroond door een driehoekig fronton, waarin een zwaan, het symbool van de Lutherse kerken. De kerk kreeg een kruisvormige aanleg, al lijkt het van buiten te zien om een eenvoudige rechthoekige ruimte te gaan. Binnen markeren echter vier forse kolommen de kruisvorm. De kruisarmen zijn, zoals gebruikelijk in de Zaanstreek, overdekt door houten tongewelven, die elkaar snijden op de kruising. De overblijvende lage hoekruimten zijn vlak gedekt.

Het interieur heeft, zoals in de meeste Lutherse kerken in West-Nederland, een voornaam karakter. Opmerkelijke meubelstukken zijn de preekstoel met mooi snijwerk en het doophek eromheen, daterend uit 1704. Fraai is ook het orgel van de Haarlemse orgelbouwer Christiaan Müller uit 1704, waarvan alleen de kas bewaard bleef. Tot de bezienswaardigheden behoort ook het grote glas-in-lood-raam van Catharina Oostfries, gemaakt in de bouwtijd en voorstellende een houtwerf.

2.4. Vermaningen der Doopsgezinden (1600-1795)

De Doopsgezindenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDoopsgezinden (Doopsgezinde gemeenten)

Protestants kerkgenootschap, broederschap, van grote betekenis in de Zaanse geschiedenis, zowel doordat de ondernemersstand sinds de 17e eeuw overwegend doopsgezind was als door het feit dat de leefgewoonten der doopsgezinden een stempel drukten op de streekmentaliteit.
spraken vroeger niet van hun kerken, zij noemden hun gebouwen van samenkomst Vermaningen, naar hun voorgangers die Vermaners heetten. Lang niet alle Vermaningen uit de hier behandelde periode bleven bewaard. Sommige van de in hout opgetrokken gebouwen verbrandden, andere werden te klein en zijn door grotere vervangen. Alleen de nu nog bewaard gebleven en duidelijk als zodanig herkenbare Vermaningen komen hier aan de orde.

De oudste Vermaningen stammen uit de laatste twee decennia van de 17e eeuw. Ze zijn te vinden in Koog (1680), aan de Westzijde in Zaandam; Het Nieuwe Huys uit 1686, en in Westzaan, de Noordervermaning uit 1695. Het gaat bij alle drie om hoge en ruime zalen, gedekt door houten tongewelven en aan de buitenkant oorspronkelijk houten wanden, met daarin van oorsprong rechthoekige vensters. Alle drie zijn ze in de 19e eeuw gemoderniseerd. De Noordervermaning in Westzaan, die overigens niet meer door de Doopsgezinden wordt gebruikt, kreeg in 1850 een bakstenen voorgevel in neogotische stijl.

Het Nieuwe Huys in Zaandam werd in 1862 van een stenen voorbouw in eclectische stijl voorzien. Als laatste kreeg de Vermaning in Koog in 1873 een bakstenen voorgevel met eclectische versieringen. In de 18e eeuw werden er nog enkele Vermaningen gebouwd, vergelijkbaar met die in Krommenie (1703) en in Westzaan, de Zuidervermaning, gebouwd in 1731. De interieurs van de Vermaningen waren en zijn aanzienlijk soberder dan die van de kerken der Hervormden en Lutheranen of die van de Katholieken.

Ze zijn steeds eenvoudig gebleven, al werd later enige decoratie niet geschuwd. Uiteraard kwam de preekstoel zoals bij alle Protestantse kerkgenootschappen op een goed zichtbare plaats te staan. Die van de Zuidervermaning in Westzaan stamt uit de bouwtijd, evenals verschillende banken. Orgels trof men aanvankelijk niet in Vermaningen aan.

2.5. De kerken van de rooms- en oud-katholieken (1600-1795)

Evenals de doopsgezinden hebben de katholiekenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigRooms-katholieken

Naar rooms-katholieke opvatting is de kerk de door Christus ingestelde noodzakelijke maatschappij, die alle gedoopten groepeert onder de leiding van de wettige kerkelijke gezagsdragers, in het bijzonder de Paus van Rome. De kerk heeft tot doel de gelovigen behulpzaam te zijn in hun streven naar hun bovennatuurlijke eindbestemming en beschikt daartoe over een drievoudige macht, te weten wijdingsmacht, rechtsmacht ofwel de eigenlijke maatschappelijke macht, en leergezag. Met dit…
in de Zaanstreek houten kerken gebouwd. De twee voornaamste die bewaard bleven, zijn te vinden in Krommenie en Zaandam, maar er zijn er meer geweest. Beide bewaard gebleven kerken dragen duidelijk het karakter van schuilkerken. Ze zijn van de weg af gezien niet als kerk herkenbaar. In beide gevallen bevindt zich vóór de kerkruimte een pastorie, gelegen aan de straat. Van kerktorens met luidklokken kon bij schuilkerken uiteraard geen sprake zijn.

Hoewel deze schuilkerken destijds voor de rooms-katholieke eredienst zijn gebouwd, zijn ze na de kerkscheuring van het begin van de 18e eeuw in handen gekomen van de, van het rooms-katholicisme afgescheiden, oud-katholiekenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigOud-katholieken

Geloofsrichting ontstaan door een scheuring in de katholieke kerkgemeenschap. In de Zaanstreek kregen de Oud-Katholieken een redelijke aanhang, er zijn thans kerken te Zaandam en Krommenie. In 1703 werd bisschop Petrus Code vanuit Rome op verzoek van de Jezuïeten uit zijn ambt ontzet. Hij hield in Nederland echter veel aanhangers. Na bijna een eeuw van onrust, handelend over een geschil tussen de kapittels van Utrecht en Haarlem enerzijds en Rome anderzijds, vond tenslotte in 17…
. De kerkinrichting, ofschoon in de loop der tijd gewijzigd, geeft nog altijd een goed beeld van de barokke pracht en praal die de Katholieke schuilkerken, zowel in de Zaanstreek als daarbuiten, heeft gekenmerkt. Kijken we naar de aanleg, dan zien we dat beide kerkgebouwen een driebeukige opzet hebben. De brede middenbeuk is gedekt door een houten tongewelf, de smalle zijbeuken zijn vlak gedekt. Middenbeuk en zijbeuken waren gescheiden door kolommen, die van de kerk aan het Papenpadplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigPapenpad, Papenpadsloot en -sluis

Straat, sloot en sluis te Zaandam (west), lopend van de Zaan naar het Westzijderveld. Straat, sloot, sluis en kerk zijn vernoemd naar het woord Paap, een deels in onbruik geraakt mild scheldwoord voor een katholiek persoon. Het woord was van oorsprong een scheldwoord voor de paus. Het is dan ook een verbastering van Papa, oftewel paus. Niet alleen de paus, maar ook de lokale geestelijke werd dorpspaap, parochiepaap of mispaap genoemd. Later werd het de benaming…
te Zaandam zijn echter in 1805 verdwenen.

De oud-katholieke kerk aan de Noorderhoofdstraat 131-133 in Krommenie is de oudste van de twee. Deze werd al in 1612 als parochie van de Heilige Nicolaas ingericht in de schuur van een boerderij, een langhuisstolp, en wel in het zogenaamde hooivak. De vier hoge staanders die dat vak markeerden, werden bij een verbouwing in 1633 door kolommen omkleed. Toen werd ook het houten tongewelf aangebracht. Door dat tongewelf heen zijn de horizontale balken van het eerdere hooivak nog te zien. Ook later onderging de kerk nog enkele verbouwingen. Zo kwamen er aan het eind van de 17e eeuw stenen zijgevels. Van het oorspronkelijke interieur is niets bewaard gebleven. De preekstoel, waarvan de kuip op een adelaar rust, stamt uit het eind van de 17e eeuw. Het houten altaar, uit het begin van de 18e eeuw, is afkomstig uit de gesloopte schuilkerk De Pauw in Amsterdam.

De oud-katholieke schuilkerk aan het Papenpadplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigPapenpad, Papenpadsloot en -sluis

Straat, sloot en sluis te Zaandam (west), lopend van de Zaan naar het Westzijderveld. Straat, sloot, sluis en kerk zijn vernoemd naar het woord Paap, een deels in onbruik geraakt mild scheldwoord voor een katholiek persoon. Het woord was van oorsprong een scheldwoord voor de paus. Het is dan ook een verbastering van Papa, oftewel paus. Niet alleen de paus, maar ook de lokale geestelijke werd dorpspaap, parochiepaap of mispaap genoemd. Later werd het de benaming…
in Zaandam is een stuk jonger, gebouwd in 1695 als parochiekerk van de Heilige Maria. Ook hier is in de loop van de tijd het nodige veranderd. Zo werd in 1928 de oude pastorie door nieuwbouw vervangen. Nog uit de bouwtijd stamt de preekstoel, waarvan, net als bij de schuilkerk in Krommenie, de kuip op een adelaar rust. Het 17e-eeuwse orgel is afkomstig uit de ook bij de kerk van Krommenie genoemde De Pauw in Amsterdam.

3. De situatie van de kerkgebouwen in het algemeen sinds 1795

Sinds het einde van de 18e eeuw vonden er allerlei veranderingen plaats die van groot belang waren voor het beheer en de inrichting van bestaande kerkgebouwen en voor de bouw van nieuwe. Allereerst verloren de hervormden bij de staatsomwenteling van 1795 hun bevoorrechte positie die ze sinds het eind van de 16e eeuw hadden gehad. Zij moesten in sommige, overwegend katholiek gebleven gemeenschappen de oude hoofdkerken, die zij honderd jaar of langer in gebruik hadden gehad, weer teruggeven aan de katholieken. Dat was in de Zaanstreek overigens alleen het geval in Assendelft. Door verschillende oorzaken zijn de hervormden hier toch gebruik blijven maken van de oude kerk, al was er wel sprake van overdracht van de oorspronkelijke bezittingen.

Belangrijk was ook dat de hervormden sinds 1795 zelf zorg moesten dragen voor bouw en onderhoud van hun kerken. Voordien genoten ze daarbij steun van de overheid. Zij gingen bovendien een belangrijke bron van inkomsten missen: de grafrechten. In 1808 werd het begraven in kerken namelijk door de overheid verboden. Dit gebruik, dat al sinds de late middeleeuwen bestond, ontmoette bezwaren van medisch-hygiënische aard. Het verbod betrof alleen de hervormde kerken en een enkele lutherse kerk, omdat katholieken en doopsgezinden nooit toestemming hadden gekregen in hun kerken te begraven.

Eén en ander had gevolgen voor het kerkinterieur. Daarin kwamen geen nieuwe zerken en grafmonumenten. Al eerder, namelijk meteen in 1795, waren overal de eerdere rouwborden uit de kerken weggehaald. Men vond ze niet passen bij de nieuwe idealen van vrijheid, gelijkheid en broederschap. In sommige kerken werden ze vernietigd, in andere gebouwen werden de eerst verwijderde rouwborden later toch weer opgehangen, hoewel niet in het grote aantal waarin ze vóór 1795 het kerkinterieur mede bepaalden.

Er traden nog meer veranderingen op. De kerkgebouwen waren vroeger onverwarmd. De kerkgangers warmden 's winters alleen hun voeten met een van de vele in de kerk aanwezige stoven. In de 19e eeuw werden in alle kerken kachels geplaatst, later meestal vervangen door centrale verwarming of vloerverwarming. Aan het eind van de 19e eeuw deed het gaslicht zijn intrede, begin 20e eeuw werd de verlichting elektrisch. Sommige kerken verkochten de 17e-eeuwse koperen kaarsenkronen om de kosten van de nieuwe vormen van verlichting te drukken. Kerkbanken, hoewel ook in de voorgaande eeuwen niet geheel onbekend, werden meer dan voorheen toegepast. Daarnaast handhaafden de stoelen zich in het kerkinterieur.

Zowel bij protestanten als bij katholieken wijzigden zich voorts de liturgische opvattingen, met als gevolg veranderingen in het kerkinterieur. Zo verdwenen in een aantal gevallen de doophekken uit de hervormde kerken. In andere gevallen werden ze geheel of in onderdelen verplaatst. Hetzelfde gebeurde bij de katholieken met de communiebanken, die na het tweede Vaticaanse concilie in de jaren zestig van de 20e eeuw overbodig werden. Doordat vanaf die tijd de priester de mis ging opdragen met het gezicht naar de gelovigen gekeerd, was ook in al bestaande kerkinterieurs de bouw van nieuwe tafelvormige altaren noodzakelijk.

Bouw nieuwe kerken

Na 1795 verloren de hervormden het voorrecht om als enigen torens met luidklokken te mogen bouwen. Met name de katholieken hebben van de gelegenheid gebruik gemaakt om - als er geld voor was - hun kerken van één of meer hoge torens te voorzien. Hierdoor veranderde het silhouet van de Zaanstreek tamelijk ingrijpend. Sinds eeuwen had steeds alleen een enkele kerktoren het beeld van de dorpen bepaald. In de loop van de hier behandelde periode kwamen er steeds meer kerkgenootschappen bij als gevolg van afsplitsingen.

Het bekendste nieuwe genootschap is dat van de Gereformeerdenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigGereformeerden

Kerkstroming, afsplitsing van de Nederlands Hervormde Kerk, met vanaf het begin een bescheiden aanhang in de Zaanstreek.

Vanaf 1834 vonden overal in Nederland afscheidingen plaats van kleine groepen protestanten die zich niet meer thuis voelden in de Nederlands Hervormde Kerk. Sinds het 'Algemeen Reglement voor het Bestuur der Hervormde Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden' van Koning Willem I (waarin de naam Nederlands Gereformeerde Kerk was veranderd in Nederlands Hervormde…
, dat op haar beurt weer verschillende afscheidingen doormaakte. Mede hierdoor zijn in de Zaanstreek in de 19e en 20e eeuw heel wat nieuwe kerken gebouwd. Was er in de 17e en 18e eeuw sprake geweest van kerkbouw waarin de in het verleden gevormde regionale tradities sterk meespraken en waarbij de grote bouwstijlen slechts op een afstand werden gevolgd, in de 19e en 20e eeuw kwam hierin geleidelijk verandering. Alle Bouwstijlenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBouwstijlen

Bij de bestudering van de bouwkunst door de eeuwen heen, worden diverse bouwstijlen onderscheiden. De term bouwstijl heeft zowel betrekking op het geheel (bijvoorbeeld indeling van een gebouw, proporties) als op details (bijvoorbeeld versieringen). Verschillende bouwstijlen, die achtereenvolgens in Europa ontwikkeld werden, hadden en hebben alle delen van dat werelddeel als verspreidingsgebied, sommige zijn ook daarbuiten te vinden. Maar in elk land, in elke streek, en zelfs in elke…
die men elders in het land toepaste, kregen nu ook in de Zaanstreek navolging. Dit in tegenstelling tot de 17e en 18e eeuw; mede door de toepassing van nieuwe bouwmaterialen en technieken veroorzaakte dit een opmerkelijke breuk in de traditie.

3.1. De kerken der Hervormden na 1795

In principe bleven de Hervormden gebruik maken van de kerkgebouwen, die zij in de voorgaande periode hadden verworven of gebouwd. In de loop van de 19e eeuw werden echter drie nog uit de Middeleeuwen stammende kerkgebouwen afgebroken en vervangen door nieuwe. Het eerst gebeurde dit in Wormer. Hier werd de bouwvallig geworden middeleeuwse kerk in 1807 afgebroken. In 1809 werd een nieuw zaalkerkje in gebruik genomen, van bescheiden omvang en in elk geval veel kleiner dan het afgebroken gebouw. Met zijn houten tongewelf en het eveneens houten torentje paste deze kerk nog geheel binnen de traditie van de voorgaande periode.

Men nam veel van de oude interieurstukken mee naar het nieuwe kerkje, zoals de preekstoel en het doophek, beide uit de 17e eeuw. Hetzelfde geschiedde in Jisp. Sinds 1438 waren hier kerkdiensten gehouden. Een brand in 1541 had de oorspronkelijke Rooms-Katholieke kerk verwoest, waarna herbouw volgde die de tand des tijds niet doorstond. In 1822 werd de nu Hervormde kerk op dezelfde plaats herbouwd, maar op bescheidener schaal. Er verrees een zaalkerkje met een kleine houten toren. Het 17-eeuwse meubilair verhuisde naar deze nieuwe kerk.

De afbraak van de middeleeuwse kerk van Assendelft, een gotische kruiskerk uit 1472 had plaats in 1851. Het nieuwe kerkgebouw dat toen op dezelfde plaats werd neergezet op Dorpsstraat 364, brandde ruim veertig jaar later in 1893 alweer af en werd toen vervangen door de huidige kerk in neo-renaissancestijl. Inmiddels is nog maar een klein deel van deze kerk bij de hervormden in gebruik. Het grootste deel dient nu tot werkplaats van de orgelbouwers Flentrop uit Zaandam.

Er was een ander 17e-eeuws kerkgebouw dat eveneens na een brand moest worden vervangen, dat te Zaandijk. In 1878-1880 verrees er een nieuw, geheel stenen gebouw op de fundamenten van het oude. De hoofdvormen werden min of meer nagevolgd. Maar in tegenstelling tot de eerdere kerk, die een houten tongewelf bezat, werd een met hout beschoten kap aangebracht waarbij de spanten in het zicht bleven. De wijze waarop dit geheel gemaakt is, doet enigszins denken aan de Engelse hammerbeam roofs. Dit ziet men overigens in veel Nederlandse kerken uit de tweede helft van de 19e eeuw. Het inmiddels verwaarloosde gebouw is al jaren niet meer als kerk in gebruik. In 1988 werd de torenspits, naar verluidt tijdelijk, verwijderd.

Een aparte vermelding verdient in Zaandam de Oostzijderkerkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigOostzijderkerk

Oorspronkelijk ging de aan de Zuiddijk gelegen Oostzijderkerk in de Klauwershoek, als katholieke kapel, gewijd aan de H. Maria Magdalena, door het leven, onder de vleugels van de parochiekerk van Oostzaan. Naar schatting werd de kapel in de tweede helft van de 14e eeuw gebouwd, zekerheid hierover ontbreekt, het eerste schriftelijke bericht dateert van 1411. De bouwvallige kapel, duidelijk gebouwd als vluchtkerk voor de waterwolf op een grote terp, grenzend aan de dam in de Zaan, …
in de Klauwershoek. Dit is van oorsprong een laatgotisch gebouw, maar daarvan is nagenoeg niets meer te zien. In 1684 werd de zuiderzijbeuk van het schip al vervangen door de huidige, terwijl het volledige aanzien van de buitenkant wordt bepaald door verbouwingen die in het midden van de 19e eeuw plaats hadden. Zo kreeg de kerk een nieuwe voorgevel en de noorderzijbeuk werd geheel gesloopt, voorts kwam er een forse toren bij. In het interieur bleef echter veel uit het verleden bewaard, zoals een preekstoel uit de 17e eeuw en zes gebrandschilderde ramen die uit het eind van de 17e en het begin van de 18e eeuw dateren. Aandacht verdient ook een oude burgemeestersbank en verschillende rouwborden. Eerder stond op de plaats van de Oostzijderkerk een middeleeuwse kapel.

Na 1900 is er door de hervormden in de Zaanstreek niet veel gebouwd. Veel belangstelling bij de opening in 1958 kreeg de hervormde Paaskerk in Zaandam aan het Burgemeester Ter Laanplantsoen. Deze kerk is opgetrokken naar ontwerp van de Amsterdamse architect Karel Sijmons, die ook elders in het land kerken bouwde. De inrichting verschilt van de in de vorige eeuwen bij de Hervormden gebruikelijke. Er is geen dooptuin meer, maar een lessenaar om te preken.

Een groot doopvont, heel anders dan de kleine doopschaaltjes die in de 17e- en 18e-eeuwse kerken aan de voet van de preekstoel of aan het doophek werden gehangen, en een moderne avondmaalstafel staan voor de kerkgangers opgesteld als in een toneelzaal. De banken staan ook anders geplaatst dan vroeger gebruikelijk was, namelijk V-vormig. In de kerk zijn gebrandschilderde ramen aangebracht naar een ontwerp van de Cobra-schilder Karel Appel; ze beelden het scheppingsverhaal uit. Appels abstract-expressionistische vormentaal werd destijds niet door iedereen gewaardeerd, een door hem op een muur geverfde tekst werd wit overschilderd.

Voor de volledigheid wordt nog het in 1980 gesloopte kerkje van Oostknollendam vermeld. Noch Oost- noch Westknollendam heeft sindsdien een kerk. Het silhouet bepalende kerkje van Oostknollendam, dat in de Zaanse Schans niet zou misstaan, was in 1862 in de plaats gekomen van een aan de westkant van de Zaan gebouwde kerk, waarvan in 1822 de voorgevel was ingestort. Veel eerder had hier al een rooms-katholieke kapel gestaan. Oostknollendam heeft ooit ook een doopsgezinde vermaning gehad.

3.2. De vermaningen der doopsgezinden na 1795

Ook de doopsgezinden bleven gebruik maken van de gebouwen die zij in de voorgaande periode hadden ingericht, nieuwbouw had nauwelijks plaats. Een bijzondere vorm, afwijkend van de bestaande Zaanse Vermaningen, kreeg de nieuwbouw van 1831 in Wormerveer aan de Zaanweg. Voor de bouw had men een prijsvraag uitgeschreven, die werd gewonnen door de Amsterdamse architect H. Springer. Hij ontwierp een zaalkerk met een voor die tijd moderne neo-classicistische voorgevel, met boven de zuilenportiek een halfrond venster. Het geheel wordt bekroond door een reusachtig driehoekig fronton. Zijn vader W. Springer bouwde de vermaning voor fl 21.500,-

Een bescheiden nieuwe vermaning werd in 1850 gebouwd in Wormer aan de Dorpsstraat 371. Het stenen gebouwtje, opgetrokken naar ontwerp meester-timmerman Aart Verlaan uit Zaandijk, kreeg in 1932 een nieuwe, eenvoudige voorgevel van baksteen. Vóór 1850 hadden de doopsgezinden uit Wormer en Jisp gebruik gemaakt van een schuilkerkje dat schuin tegenover de huidige rooms-katholieke kerk heeft gestaan. Een veel grotere vermaning verrees in 1861 aan de Oostzijde in Zaandam. Ontwerper was de Zaandamse stadsarchitect Ludovicus Johannes Imminkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigImmink, Ludovicus Johannes

's-Gravenhage, 30 maart 1822 - Zaandam, 23 september 1869

Bouwkundige, in 1849 benoemd tot stadsarchitect van Zaandam. Ludovicus Johannes Immink heeft in de twintig jaar dat hij in de Zaanstreek werkzaam was een duidelijk stempel gezet op de toenmalige bouwkundige ontwikkeling. Naar de geest van de tijd ontwierp hij over het algemeen brede stenen panden van twee tot drie verdiepingen, gedekt met flauw hellende tentdaken. Soms was de kamerhoogte op de begane grond kle…
. Door zijn achtkantige bouwvorm wijkt deze vermaning sterk af van de overige Zaanse, door doopsgezinden gebruikte gebouwen. Deze bijzondere vorm gaf de Oostzijder vermaning ook haar bijnaam: De Doofpot. Overigens is het gebouw niet meer als vermaning in gebruik, maar als kerk door het Apostolisch Genootschap.

3.3. De kerkgebouwen der Rooms-Katholieken na 1795

Ter vervanging van hun oude schuilkerken gingen de rooms-katholieken in de loop van de 19e eeuw over tot de bouw van stenen kerken. Nadat verscheidene eerdere plannen onuitgevoerd waren gebleven, kreeg Assendelft in 1835 een nieuwe Sint Odulphuskerkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigOdulphus-kerk, Sint

De Sint-Odulphuskerk is een rooms-katholieke kerk aan de Dorpsstraat in Assendelft. Het gebouw is een rijksmonument. De huidige kerk stamt uit 1888, maar de eerste Sint-Odulpuskerk dateert al uit 1410. Die oude kerk is beroemd geworden door de schilderijen van het interieur uit 1649, gemaakt door Pieter Jansz. Saenredam. Tijdens de reformatie in 1582 kwam de kerk in handen van de protestanten. In de eeuwen daarna maakten de katholieken gebruik van een
. Het was een eenvoudige zaalkerk met een klokkentorentje, gebouwd in de neo-classicistische stijl van die dagen. Zoals zovele van de vroege 19e-eeuwse katholieke kerken werd dit gebouw na verloop van tijd weer afgebroken. In 1887-1889 verrees de huidige St. Odulphus op dezelfde plaats. Bouwmeester was Adrianus Bleijs (1842-1912) uit Hoorn, die sinds 1880 zijn bureau in Amsterdam had. Hoewel leerling van de beroemde architect Pierre Cuypers, beperkte hij zich niet tot de door zijn leermeester gevolgde neo-gotiek, maar paste hij ook andere bouwstijlen toe. De St. Odulphus vertoont neo-romaanse kenmerken, te zien aan de toepassing van rondboogfriezen en blokvormige teerlinkkapitelen.

Krommenie kreeg in 1853 een nieuwe rooms-katholieke kerk, gewijd aan Sint Petrus. Architect was Theo Molkenboer (1796-1863). Een bouwmeester die voor verschillende plaatsen in ons land Rooms-Katholieke kerken ontwierp. Soms werkte hij in neo-classicistische trant, soms paste hij vroege neo-gotische vormen toe in de zogenoemde stucadoorsgotiek. De kerk in de Zuiderhoofdstraat had een klokkentoren met een hoge, steile spits. Na de ingebruikname van een nieuwe kerk in 1955 werd het gebouw van Molkenboer afgebroken. De nieuwe kerk, aan de Snuiverstraat, is ontworpen door architect C.F.L. van der Lubbe uit 's-Gravenhage. In een bouwstijl die toen voor veel katholieke kerken werd toegepast, de Delftse Schoor.

Tekening naar een schilderij uit 1541 van de rooms-katholieke kerk te Wormer, later de Hervormde kerk, getekend door C.W. Bruinvis, omstreeks 1850

In 1869 kreeg Wormer een nieuwe rooms-katholieke kerk, gewijd aan Maria Magdalena. Het gebouw werd ontworpen door de Rotterdamse architect Herman Jan van den Brink (1816-1873), die in de tweede helft van de vorige eeuw ook kerken bouwde. Evenals zijn collega Molkenboer in Krommenie bouwde hij kerken in zowel neo-classicistische als neo-gotische trant. Het gebouw was oorspronkelijk kleiner en is tussen 1926 en 1929 van zaalkerk verbouwd tot kruiskerk. Door het aanbrengen van zitplaatsen in de transeptarmen werd de capaciteit van het gebouw flink vergroot. Het biedt nu plaats aan 700 gelovigen.

Ook de rooms-katholieke kerk op 't Kalf in Zaandam werd door een Rotterdams architectenbureau gebouwd, namelijk dat van Evert Margry (1841-1891), die zich had geassocieerd met zijn broer Albert Margry (1857-1911) en Jos Snickers (1851-1918). Het architectenbureau van Margry, die leerling was van Pierre Cuypers, heeft op vele plaatsen in het land Rooms-Katholieke kerken gebouwd. De kerk op 't Kalf, gewijd aan Maria Magdalena, is een mooi voorbeeld van de neo-gotische stijl die de katholieken in de tweede helft van de 19e eeuw naar voorbeeld van Cuypers zo graag toepasten. De kerk is meermalen gerestaureerd, namelijk in 1907, 1939 en 1958.

Een andere zeer monumentale kerk in Zaandam is de driebeukige Sint Bonifatius, die in 1899-1900 aan de Oostzijde verrees. Het is eveneens een neo-gotisch gebouw, ontworpen door de eerder genoemde architecten A.A.J. Margry en J.M. Snickers uit Rotterdam. Opmerkelijk is de grote toren met de hoge spits, geflankeerd door twee kleine traptorens, ook met spitsen. In het interieur bevinden zich een houten kap met monumentale beschildering en een in 1786 gebouwd orgel, afkomstig uit de eerdere rooms-katholieke schuilkerk tussen de Oostzijde en de Zaan, gebouwd door Johannes Mitterreither.

Na 1900 begonnen er veranderingen op te treden in de rooms-katholieke kerkbouw. Wel bleef men nog tot omstreeks 1960 kerken bouwen die duidelijk geënt waren op de tradities uit de Middeleeuwen, maar de vormen werden soberder zowel wat de buitenkant als het interieur betreft. Een voorbeeld van die nieuwe inrichting is de rooms-katholieke kerk aan de Marktstraat in Wormerveer, gewijd aan Onze Lieve Vrouwe Geboorte en ontworpen door de in Purmerend geboren architect Jan Stuyt (1868-1934). Hij werkte onder meer bij Adrianus Bleijs (1842-1912) en Pierre Cuypers, maar ontwikkelde een eigen vormentaal, soberder dan die van zijn leermeesters. Daarbij is hij, evenals in kleur- en materiaalgebruik, duidelijk beïnvloed door zijn beroemde tijdgenoot Berlage. Doordat er in het kerkgebouw aan de Marktstraat slechts twee pilaren zijn geplaatst ontstond een grote centrale ruimte. Vóór de door Stuyt gebouwde kerk, gewijd in 1916, maakten de Wormerveerse katholieken gebruik van enkele schuilkerkjes, die hun in een bewogen geschiedenis enkele malen ontnomen werden.

Ook Koog aan de Zaan, waar in het begin van de jaren dertig van de 20e eeuw veel nieuwbouw plaats had als in Bloemwijkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKoog Bloemwijk

Jouk Fris Buurt in zuidelijk Koog, gebouwd in de tweede helft van de jaren '20 tot eind jaren '30. Mede door de omvang van de Wijk nam de bevolking van Koog belangrijk toe (1930: 4400. 1940: bijna 6400). Door de NS is, tegelijk met de elektrificatie van de spoorlijn Amsterdam-Alkmaar in 1931, een klein station tegenover Bloemwijk geopend. In december 2016 (met ingang van de dienstregeling van 2017) is de naam hiervan veranderd in Koog aan de Zaan.
, kreeg een nieuwe katholieke kerk. Aan de Boschjesstraat, hoek Parallelweg. In 1931-1932 werd deze kerk, gewijd aan de Heilige Martelaren van Gorcum, gebouwd en ook hier zijn de hoofdvormen betrekkelijk sober. Na de Tweede Wereldoorlog kwamen er twee Rooms-Katholieke kerken tot stand in de toenmalige nieuwbouwwijken in oostelijk Zaandam. Ze ogen veel moderner dan de hiervoor behandelde kerkgebouwen, bijvoorbeeld door de rechte klokkentorens zonder spits en door de toepassing van nieuwe dakvormen, zoals platte daken of grote lessenaarsdaken. Jan Strik bouwde aan de Veldbloemenweg de Sint-Jozefkerk in 1963, Harry Nefkens de Onze Lieve Vrouwe-kerk aan de Ds. Martin Luther Kingweg in 1965. Beide kerken zijn voorzien van kleurige, figuratieve glas-in-lood-ramen.

3.4. De kerken der gereformeerden

De Gereformeerde kerken in Nederland groepeerden zich in 1892 onder deze naam door het samengaan van twee groeperingen, die zich hadden afgescheiden van de Hervormden: de Afgescheidenen in 1834 en verder, en de Doleanten in 1886. Zie: Gereformeerdenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigGereformeerden

Kerkstroming, afsplitsing van de Nederlands Hervormde Kerk, met vanaf het begin een bescheiden aanhang in de Zaanstreek.

Vanaf 1834 vonden overal in Nederland afscheidingen plaats van kleine groepen protestanten die zich niet meer thuis voelden in de Nederlands Hervormde Kerk. Sinds het 'Algemeen Reglement voor het Bestuur der Hervormde Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden' van Koning Willem I (waarin de naam Nederlands Gereformeerde Kerk was veranderd in Nederlands Hervormde…
. Beide groeperingen hadden in Zaandam aan het eind van de 19e eeuw al de beschikking over een groot kerkgebouw.

  • De Afgescheidenen bouwden de driebeukige Stationsstraatkerk met toren aan de Stationsstraat met als eerdere naam Spoorstraatkerk. Het ontwerp, in een eclectische stijl, was van de Amsterdamse architect Sytze Wierda. De kerk werd in 1875 in gebruik genomen. Interieur gemoderniseerd rond 1960. De kerk werd buiten gebruik gesteld in 2005. Daarna in gebruik genomen als Servisch-Orthodoxe Kerk St. Nicolaas van Myra. De banken werden verwijderd. Aan de oostelijke wand is vanaf 2005 in etappes een van vele iconen voorziene altaarwand aangebracht als onderdeel van Orthodoxe erediensten. Ook aan de andere wanden zijn iconen geplaatst. Het orgel is voorjaar 2009 herplaatst in de Sypekerk in Nieuw-Loosdrecht. De oorspronkelijke houten kansel bevindt zich nog altijd in dit kerkgebouw.
  • De Doleanten kwamen samen in de in 1880 gebouwde kerk met 500 zitplaatsen aan de Vinkenstraat. Deze kerk bestond dus al toen de Doleanten zich afscheidden. Zij namen het gebouw over van een andere afgescheiden groep. De Vinkenstraatkerk, die overigens niet meer door de Gereformeerden wordt gebruikt werd verkocht in 1972, was ontmoetingscentrum voor Surinamers en Antillianen, is eveneens gebouwd in eclectische stijl en heeft een weinig kerkachtig voorkomen. De kerk werd na jarenlange leegstand gesloopt in 2015 om plaats te maken voor nieuwbouwwoningen.
  • In Zaandijk werd in 1922-1923 een nieuwe Gereformeerde kerk aan de Parklaan gebouwd, ter vervanging van een bescheiden kerkje aan het Guispad Ireneplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigIrene

    Naam van het voormalig kerkgebouwtje van de Gereformeerden aan de Guisweg nr. 17 te Zaandijk. Het pand was als smederij in gebruik geweest, alvorens het in 1911 tot kerk werd verbouwd. Er werd onder meer een orgel geïnstalleerd waarvoor naast de organist ook een orgeltrapper nodig was.
    . De stenen toren heeft geen klok.
  • In 193l-1932 kreeg Wormerveer een nieuwe gereformeerde kerk aan de Wattstraat. Deze is ontworpen door de Amersfoortse architect Bastiaan Willem Plooij, die ook elders in het land Gereformeerde kerken bouwde. Plooy's kerken vertonen invloeden van de toenmalige Amsterdamse School-architectuur. De zaalkerk, met twee zijvleugels aan de kop van het gebouw, heeft eveneens een toren zonder klokken. Ze zijn in de Tweede Wereldoorlog door de Duitsers gevorderd en niet vervangen.
  • Enkele jaren eerder, in 1929, was in Wormer het kleine witte kerkje De Schuilplaats aan de Nieuweweg verrezen. Na de Tweede Wereldoorlog is deze zaalkerk vergroot, het interieur is in 1985 gerestaureerd.
  • Na de oorlog ontstonden verschillende nieuwbouwwijken die een eigen Gereformeerde kerk kregen. In Zaandam waren dat de Noorderkerk en de Zuiderkerk, respectievelijk aan de Heijermansstraat (1952) en de Dirk de Kortestraat (1953). Beide kerken zijn ontworpen door Jordanus Roodenburgh en vertonen invloeden van de traditionele Delftse Schoolarchitectuur. De Noorderkerk heeft een hoge, sobere klokkentoren, maar bij de Zuiderkerk zijn de klokken aan de voorgevel bevestigd en ontbreekt een toren. In 1996 werd de Zuiderkerk wegens teruglopend kerkbezoek buiten gebruik gesteld; in 1997 viel het kerkgebouw ten prooi aan de slopershamer ten faveure van een nieuw te bouwen woningcomplex.
  • In 1972 werd, eveneens in Zaandam-Oost, de meer moderne en torenloze zaalkerk Het Lichtschip aan de Galjoenstraat gebouwd. Als kerk werd het gebouw in 2003 buiten gebruik gesteld. Het Valckx & Van Kouteren-orgel verdween daarbij op onnavolgbare wijze.
  • Ook in Krommenie verrezen in deze jaren twee Gereformeerde kerken. Ze vormen een goed voorbeeld van de moderne ontwikkelingen in de kerkbouw. De oudste was de in 2008 gesloopte Vredekerk aan de Eikenlaan, gebouwd in 1965-1967 door Dirk Jan Waagmeesterplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWaagmeester, Dirk Jan

    Zaandam, 1 mei 1912 - Zaandam, 3 oktober 1985

    Dirk Jan Waagmeester, Architect BNA, werd opgeleid op het bureau van aannemer Kakes te Zaandam en was later hoofd van het bouwbureau van Ford-Nederland. In 1953 vestigde hij zich als particulier architect; in 1967 associeerde hij zich met BNA-architect Paul de Vletter. Behalve enkele honderden particuliere woningen en bungalows realiseerde Waagmeester's bureau een grote productie in industriële gebouwen en panden voor kerkelij…
    . Deze kerk had een opvallende vorm en een even opvallend uiterlijk, doordat de wanden voor een groot deel bestaan uit glas-in-beton. Bij de kerk stond een vrijstaande betonnen klokkentoren zonder spits.
  • Enkele jaren later, in 1971, werd de Leliekerk aan de Lisdoddelaan opgeleverd. Het ontwerp was van A. Hondema, die een karakteristiek, groot zadeldak toepaste. Deze kerk kwam in de plaats van een in 1970 verbrand kerkgebouw aan de Julianastraat/Emmastraat.

Tot hier zijn tien kerkgebouwen van Gereformeerde gemeenten genoemd. Doordat binnen de gereformeerde geloofsopvattingen verschillende richtingen ontstonden, die alle een eigen ruimte voor hun samenkomsten realiseerden, dient nog een aantal kerken te worden vermeld. Deze voldoen echter niet geheel, of niet alle, aan het voor dit artikel gekozen uitgangspunt, dat van kunsthistorische aard is. Tot nu toe zijn steeds alleen de architectonisch vermeldenswaardige kerkgebouwen opgenomen. Ter wille van de volledigheid laten we, zij het zeer kort, hier nog elf bij gereformeerden (ooit) in gebruik zijnde kerkgebouwen volgen:

Zaandam:

  • Nederlands Gereformeerde kerk, Botenmakersstraat 114. Oorspronkelijk een Nederlands-hervormde kerk, sinds 1952 Gereformeerd zaalkerkje met twee gaanderijen uit 1906, waarin een oud, uit 1786 daterend orgel, gebouwd door Pieter Flaes.
  • Christelijk Gereformeerde kerk, Herengracht 106. Zaalkerk, daterend uit 1893. In 1910 werd een nieuw mechanisch orgel met één manuaal door N.A. van Dam geplaatst. Vrijwel al het pijpwerk van het Van Dam-orgel werd in 1974 hergebruikt voor een 'nieuw' instrument, opgeleverd door Hendriksen & Reitsma. In 1981 werd het interieur van de kerk gerenoveerd, gemoderniseerd en voorzien van de naam van Menorah. Vanwege de sterk vergrijzende gemeente werd besloten verder te gaan als zendingsgemeente. Op 25 september 2005 vond de laatste dienst plaats. De kerk is in 2005 verkocht en werd in 2007 verbouwd tot vier luxe appartementen met een vloeroppervlak van 90 tot 150 m². De voorgevel, inclusief ramen, windwijzer, gevelsteen en overig metselwerk, is vrijwel geheel intact gebleven.
  • Gereformeerde Gemeente, Langestraat 65-67. In 1907 werd een Nieuw Apostolische Kerk, gevestigd in twee voormalige woonhuizen aan de Langestraat in gebruik genomen. In 1938-1939 volgde een ingrijpende verbouwing tot zaalkerkje. Vanaf 1954 kwam het gebedshuis in gebruik bij de in 1938 gestichte Gereformeerde Gemeente Zaandam. De kerk beschikte over een Van Ingen orgel uit 1912 dat in 1980 niet meer aan de wensen voldeed. Gemeenteleden cq orgelbouwers Ko Boogaard en Frits Elshout besloten een nieuw orgel in eigen beheer te bouwen. Daarbij werd gebruik gemaakt van verschillende materialen en onderdelen, afkomstig van andere orgels. In 1986 werd een tweeklaviers orgel opgeleverd als het Elshout & Boogaard orgel. Na de sluiting van de kerk, eind november 2012, werd het instrument door een gepensioneerde medewerker van Flentrop Orgelbouw gedemonteerd en in 2013 geplaatst in het kerkgebouw van de Gereformeerde Gemeente in Amsterdam-Noord. Met het orgel verhuisde ook de Gereformeerde Gemeente Zaandam mee naar de kerk aan de Melkweg 16. De percelen Langestraat 65-67 werden omgebouwd tot oorspronkelijk woonhuis.

Koog:

  • Pro Rege, Wilhelminastraat 4. Zaalkerk met stenen voorgevel, voor een deel in zelfwerkzaamheid door de gelovigen gebouwd (1950-1959). De kerk verving een noodgebouw, dat, curieus detail, was opgetrokken met de stenen van de oorlogs-gaarkeuken uit Zaandam.

Wormerveer:

  • Nederlands-Gereformeerde kerk Zaanstreek-Centrum, Transvaalstraat. Voormalig café, ook in gebruik geweest als papierpakhuis en aardappelhandel, dat in de jaren vijftig van de 20e eeuw door de eigen leden werd verbouwd tot een zaalkerkje. Het is een sober stenen pand zonder toren.
  • Rehoboth, Zaanweg 5. Nederlandse Hervormde evangelisatie op Gereformeerde grondslag. Het gebouw is een 18e-eeuws woonhuis, half van steen, half van hout en is in de jaren dertig van de 20e eeuw verbouwd tot kleine zaalkerk. Eind jaren zeventig is het nogmaals verbouwd.
  • De oude hervormde kerk aan het Noordeinde (zie: 2.1.) is thans in gebruik bij de Nederlands Hervormde Gereformeerde Federatie 'Samen op weg'.

Wormer:

  • Kruiskerk, Robstraat 31. De naam is wat verwarrend, want het is een moderne zaalkerk, die begin jaren vijftig in de 20e eeuw werd gebouwd. De kerkzaal kan door een schuifwand worden vergroot meteen achterliggende vergaderzaal. Achter de kerk staat een klokkenloos bronzen torentje.

Krommenie:

  • Gereformeerde vrijgemaakte kerk, Noorderhoofdstraat 65. Een voormalig herenhuis, waarin sinds 1972 wordt gekerkt. Het kerkje is ingericht op de benedenverdieping. De bovenste verdieping is woonhuis van de koster.

Westzaan:

  • Christelijk Gereformeerde kerk, J.J. Allanstraat 185. Een in 1907 onder architectuur van J.A. Versteeg geplaatst gebouwtje, dat eerder in gebruik was bij de gereformeerde gemeente, maar in 1957 werd overgenomen door de afgescheiden groepering. In 1986-1987 is de kerk inwendig gerestaureerd.
  • Gereformeerde Gemeente, J.J. Allanstraat 463. Dit is de vroegere Noordervermaning van Westzaan (zie hiervoor bij 3.2.): het houten gedeelte ademt nog steeds de doperse sfeer. De stenen frontpartij is in de 19e eeuw gebouwd.
  • Het vroegere gebouw van de Waterlandse Doopsgezinden is in 1965 door de Gereformeerde Gemeente gekocht. De consistoriekamer is voorzien van een antieke smuiger.
  • Gereformeerde kerk, Groene Jagerstraat 2. Karakteristiek Gereformeerd kerkgebouw uit 1928, met toren. Diverse architectonisch interessante details in Amsterdamse School stijl, die gedeeltelijk nog zijn bewaard. Buiten gebruik als kerk 1983, nu partycentrum en restaurant De Bun.

Oostzaan:

  • Nederlands Gereformeerde kerk, Kerkbuurt 64. Een sobere zaalkerk, gebouwd in 1886. In 1961 is het gebouw ingrijpend gerestaureerd.
3.5. Gebouwen van hiervoor niet genoemde (kerk-)genootschappen

Ook andere dan de hiervoor genoemde kerkgenootschappen en geloofsgroeperingen hebben in de Zaanstreek gebouwen in gebruik. Sommige daarvan zijn in nieuwbouw gerealiseerd, andere bestaan uit ruimten die oorspronkelijk een andere bestemming hadden, maar die door verbouwing geschikt zijn gemaakt voor religieuze samenkomsten. Ze worden hier kort, gerangschikt naar plaats, vermeld. Vanwege hun bouwkundig verdienstelijke of aantrekkelijke vorm mogen hiervan in eerste instantie worden genoemd: de stolpvormige Nieuw-Apostolische kerk aan de Tjotterlaan in Zaandam (1970) en de kerk van de Nazarener aan het Zuideinde in Koog (1986).

Naast in de hier genoemde kerken worden ook regelmatig diensten gehouden in een aantal scholen en in andere gebouwen die in hoofdzaak een ander gebruiksdoel hebben. Deze gebouwen zijn buiten deze opsomming gelaten.

Zaandam: Nieuw-Apostolische kerk, Tjotterlaan 1. De stolpdakkerk met een vierkante zaal is ontworpen door architect W. van Asperen en gebouwd in 1970. De gemeente hield eerder diensten in enkele verbouwde woonhuizen aan de Langestraat tot 1951 en de Parkstraat tot 1970. Het Apostolisch Genootschap nam in de jaren zestig de voormalige doopsgezinde vermaning, de Doofpotplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDoofpot

Gebruikelijke aanduiding van een molen (bovenkruier) waarvan kap en wieken verwijderd zijn. Elders wordt zo'n onttakelde molenromp 'peperbus' genoemd.

De als Doopsgezinde Vermaning aan de Oostzijde 82 te Zaandam gebouwde achthoekige kerk, thans in gebruik bij het Apostolisch Genootschap, kreeg in verband met z'n vorm ook de bijnaam de Doofpot. De koepelkerk is naar eclectisch ontwerp in de jaren 1860-1861 ontworpen door de Zaanse stadsarchitect
aan de Oostzijde 80 in gebruik. Dit gebouw, in 1861 door stadsarchitect Ludovicus Johannes Imminkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigImmink, Ludovicus Johannes

's-Gravenhage, 30 maart 1822 - Zaandam, 23 september 1869

Bouwkundige, in 1849 benoemd tot stadsarchitect van Zaandam. Ludovicus Johannes Immink heeft in de twintig jaar dat hij in de Zaanstreek werkzaam was een duidelijk stempel gezet op de toenmalige bouwkundige ontwikkeling. Naar de geest van de tijd ontwierp hij over het algemeen brede stenen panden van twee tot drie verdiepingen, gedekt met flauw hellende tentdaken. Soms was de kamerhoogte op de begane grond kle…
gebouwd. Het bestaat uit een wat plompe achthoekige centraalbouw met een pinakel als bekroning.

De Vrije Evangelische Gemeente verbouwde in 1965 het voormalige badhuis aan de Parkstraat 25 tot kleine zaalkerk met bovenwoning. Dit kerkgenootschap kwam daarvoor in allerlei tijdelijke onderkomens bijeen. Te weten aan de Vinkenstraat, in het AJC-gebouwtje aan de Klaas Katerstraat, in café Het Wapen van Zaandam, in het voormalige belastingkantoor aan de Gedempte Gracht, in een gebouw aan de Reigerstraat en in het gebouw Christelijke Belangen aan de Botenmakersstraat.

Het Leger des Heils heeft een eigen gebouw aan de Tuinierstraat 30-32, waarin een flinke ruimte voor kerkdiensten in gebruik is. Voordien was de organisatie gevestigd aan het Rustenburg. Het huidige gebouw is in de jaren zeventig gerealiseerd.

De Jehovah's Getuigen hebben sinds 1972 een zogenoemde koninkrijkszaal in gebruik in het voormalige woonhuis Westzijde 238, dat daartoe geheel verbouwd is.

In een voormalige school aan het Poelenburg 156 is de moskee van voornamelijk Turkse islamieten Sultan Achmet ingericht, geopend in 1978. Een tweede kleine moskee bevindt zich sinds 1979 op de bovenverdieping van het Islamitisch centrum, Stationsstraat 35.

Koog aan de Zaan: De Kerk van de Nazarener, Zuideinde 22-30, in 1986 gebouwde geloofsruimte, deels uit hout en anderdeels in metselwerk opgetrokken, nadat een eerder gebouw door brand verwoest was. In het midden is een kleine toren geplaatst. Het is het enige Zaanse kerkgebouw waarbij aan de gevels hout is verwerkt. Vooral van de Zaanzijde gezien biedt de kerk van de Nazarener een aantrekkelijk uiterlijk.

Zaandijk: Het Apostolisch Genootschap bouwde in 1964 een moderne zaalkerk aan de Tuinstraat, nadat men eerder, sinds 1920, jarenlang was samengekomen in een verbouwde woning aan het Gorterspad.

Wormerveer: De Zuid-Molukse Evangelische Kerk aan de Cor Bruijnweg is in 1962 gebouwd als kleine zaalkerk. In 1983 is het gebouw vergroot en gerestaureerd. De Vrije Evangelische Gemeente heeft sinds 1959 een kerkgebouw aan het Hennepad 3. Sindsdien is deze kerk tweemaal verbouwd en vergroot. Voordien werden de diensten gehouden in de school met de bijbel aan de Wandelweg, in een woonhuis en in een omgebouwd pakhuis aan de Oranjestraat.

Krommenie: Een voormalige rooms-katholiek school aan de Jan van Beaumontstraat 13 is in 1985 door de Baptisten-Gemeente inwendig verbouwd tot zaalkerk. Daartoe is een aantal binnenmuren gesloopt. Uiterlijk bleef het karakter van het schoolgebouw bestaan. Van 1970 tot 1985 kerkten de baptisten in het gebouwtje van een muziekvereniging aan het Spinderspad. De Jehovah's Getuigen hebben een koninkrijkszaal in een voormalige instructie-ruimte van Forbo, Padlaan 2. Dit was oorspronkelijk een woonhuis (19e-eeuws). De Turks-Islamitische vereniging en het Turks-Islamitisch comité hebben beide een moskee in Krommenie, respectievelijk aan de Kervelstraat 40 en aan de Paardebloemweg 21. Dit laatste gebouw wordt bezocht door Islamitische fundamentalisten uit de gehele Zaanstreek.

Carla Rogge, Ger Jan Onrust (aanvullingen)

Literatuur (o.a.):

  • S. de Jong en J. Schipper Jr., Gebouwd in de Zaanstreek. Wormerveer 1987;
  • H. Janse. Stads- en dorpskerken in Noord-Holland. Zaltbommel 1959;
  • G. Oosterbaan, De kerk in het midden, z.p. 1981;
  • J.J.F.W. van Agt, De Nederlandse monumenten van geschiedenis en kunst deel VIII, den Haag 1953;
  • G. van der Mey, De Bullekerk, Zaandam z.j.;
  • N. Heermans e.a.. Wandelen door Westzaan, Westzaan 1982;
  • De Paaskerk, Zaandam 1959; Oostzijderkerk Zaandam, z.j.;
  • J.P. Woudt, Raike Ommetjes in Zaanstad, Zaanstad 1985;
  • W. Jonker, Driehonderd jaar doopsgezinden in 'Het Nieuwe Huys', Zaandam 1987;
  • S. de Jong, De fries-doopsgezinde vermaning in Westzaan, in: Bulletin van de stichting Oudhollandse kerken nr. 6, 1978;
  • T.P. Groot-Walig en A. Doorakkers, Gemeente en vermaning, Krommenie 1963;
  • S. Honig, 300 jaar doopsgezinde vermaning in Koog en Zaandijk, z.p., z.j.;
  • A. van Braam e.a., De Koog en de kerk, 1686-1986, Koog en Zaandijk 1986;
  • Wie waar wat in Zaanstad, 1989.
  • /home/zaanwiki/domains/zaanwiki.nl/private_html/encyclopedie/data/pages/kerkgebouwen.txt
  • Laatst gewijzigd: 2022/12/02 05:42
  • door zaanlander