onderwijs

No renderer 'pdf' found for mode 'pdf'

Dit is een oude revisie van het document!


Het systematisch, volgens aangenomen beginselen, georganiseerd overbrengen van elementaire en meer uitgebreide kennis door daartoe aangestelde bevoegde leerkrachten, in het bijzonder het onderricht dat op scholen wordt gegeven. In navolgend artikel is de ontwikkeling van het onderwijs in de Zaanstreek geschetst.

1. Basisonderwijs

Vanaf 1985 bij de invoering van de Wet op het basisonderwijs is 'basisonderwijs' de naamgeving voor het onderricht aan leerlingen van 4 tot 12 à 13 jaar. Daarvóór was er het kleuter- en het lager onderwijs, gegeven in aparte scholen. Per 1 januari 1991 waren er in Zaanstad, Oostzaan en Wormerland 13.863 basisschoolleerlingen (incl. 633 leerlingen in het speciaal basisonderwijs), als volgt verdeeld:

* Zaanstad:

  • 34 openbare basisscholen met 6.036 leerlingen;
  • 7 scholen voor openbaar speciaal basisonderwijs met 443 leerlingen;
  • 13 R.K. basisscholen met 2.823 leerlingen;
  • 15 Prot. Chr. basisscholen met 2.216 leerlingen;
  • 1 school voor Prot. Chr. speciaal basisonderwijs met 82 leerlingen;
  • 1 school voor oecumenisch speciaal onderwijs met 108 leerlingen;
  • 2 bijzonder neutrale basisscholen met 412 leerlingen.

* Oostzaan:

  • 4 openbare basisscholen met 389 leerlingen;
  • 1 Prot. Chr. basisschool met 197 leerlingen.

* Wormerland:

  • 5 openbare basisscholen met 680 leerlingen:
  • 3 R.K basisscholen met 323 leerlingen;
  • 1 Prot. Chr. basisschool met 145 leerlingen.

1.1. Inleiding

De ontwikkelingen in het onderwijs in de Zaanstreek wijken in het algemeen weinig af van de landelijke tendens. Wel heeft de Zaanstreek bij bepaalde onderwijsontwikkelingen een voortrekkersrol vervuld of werd er relatief snel op het landelijke beleid ingehaakt. Dit geldt voor zowel het basisonderwijs als het voortgezet onderwijs.

Zo stichtte de gemeente Zaandam in 1827 een Tekenschool, terwijl in de rest van het land deze scholen voor ambachts- en tekenonderwijs pas omstreeks 1850 tot stand kwamen. Deze scholen kunnen beschouwd worden als voorlopers van de Ambachtsschool. Ook was het de gemeente Zaandam die in 1904 als eerste een schoolarts benoemde: dr. C.J. van der Loo.

De verschillende Zaanse departementen van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigMaatschappij tot Nut van 't Algemeen

Nationale organisatie voor de volksontwikkeling in de breedste zin van het woord. In de wandeling kortweg het Nut genoemd. Het Nut heeft als nationale organisatie ook in de Zaanstreek vanaf het einde van de 18e eeuw grote invloed gehad, daarbij speelden de plaatselijke afdelingen (de Nutsdepartementen) een belangrijke rol.
(zie 1.2.5.) hebben een zeer vooruitstrevende en actieve rol gespeeld en daardoor bijgedragen aan belangrijke onderwijsontwikkelingen in de Zaanstreek. De afdeling Krommenie van 't Nut stichtte in 1808 de eerste Nutskleuterschool van ons land.

Ook hebben veel lagere scholen in Zaandam en later in Zaanstad in een vroeg stadium deelgenomen aan onderwijsontwikkelingen die na de Tweede Wereldoorlog door de landelijke pedagogische centra en de rijksoverheid op gang zijn gebracht. Wat het speciaal onderwijs betreft, tot 1985 buitengewoon onderwijs genoemd, is de gemeente Zaandam vrij voortvarend geweest bij de invoering van scholen voor leerlingen met leer- en opvoedingsmoeilijkheden, de LOM-scholen. De eerste daarvan, De Speelman, te Zaandam dateert van mei 1959. Landelijk gezien werden de meeste LOM-scholen na 1962 gesticht.

Een andere activiteit waar de Zaanstreek relatief snel bij was, lag in de realisering van Schoolwerktuinenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigSchoolwerktuinen

Tuincomplexen voor scholieren, aangelegd (door verenigingen) om kinderen meer begrip bij te brengen voor de natuur. In de Zaanstreek zijn grotere complexen schooltuinen in Oostzaan en Zaandam, in het verleden ook in Koog. Voorts zijn er verschillende kleinere tuinen bij de scholen. In het begin van de 20e eeuw kwam er door het werk van onder anderen Jac. P. Thijsse en E. Heimans veel belangstelling voor alles wat leeft en groeit. Tijdens en na de Eerste Wereldoorlog werd deze b…
(zie 1.3.6.). In 1926 bestonden er in vijf gemeenten, alle beneden het Noordzeekanaalplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigNoordzeekanaal

Kanaal dat Amsterdam sinds 1876 met de Noordzee verbindt. Daartoe werd de duinenkust doorgraven bij Velsen en het vervolgens ontstane IJmuiden. Een sluizencomplex en twee zich ruim 1500 meter in zee uitstrekkende pieren werden tevens aangelegd. Het kanaal, grotendeels met de hand gegraven waar 'Holland op z'n smalst' is, vormt een ruim 26,5 km lange verbinding tussen Noordzee en IJsselmeer en is van grote betekenis, niet alleen voor Amsterdam als havenstad, maar ook voor de Zaans…
, schoolwerktuinen. In 1929 konden de eerste schoolwerktuinen in Zaandam worden ingericht, terwijl het daarop volgende jaar de vereniging van Schoolwerktuinen werd opgericht.

1.2. De periode tot ongeveer 1900

1.2.1. Staat en kerk

Evenals elders in het land werd in de middeleeuwen het onderwijs in de Zaanstreek vooral door de kerk verzorgd in de zogenaamde parochiescholen. Slechts zeer weinig leerlingen volgden onderwijs. Vanaf de 13e eeuw ontstond een zekere organisatie in het onderwijs door de eerste vormen van bewaarschoolonderwijs in de begijnenschooltjes en kwam er een aanzet tot schooltoezicht.

De Disciplina Scholarium was de eerste pedagogische richtlijn die tot in de 17e eeuw voor het onderwijs, met name het universitaire, een leidraad vormde. In de late middeleeuwen werd het onderwijs steeds meer een zorg voor de plaatselijke overheid. De Staten Generaal stelden in 1655 het eerste officiële schoolreglement vast.

Ook de Zaangemeenten gingen in die tijd over tot het stichten van scholen. Omstreeks 1600 was Oostzaan het dorp in onze streek dat de meeste scholen telde. Dit was een gevolg van de lintbebouwing. Het dorp telde drie lagere scholen, waarvan de voornaamste, de Hoofdschool, in de Kerkbuurt stond, naast de Nederlands Hervormde kerk. De beide andere 'bij- of bewaarscholen' stonden in het Noordeinde tegenover de Heulplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHeul, de

De Heul, buurtschap in Oostzaan, straat, vroeger een pad, in de weilanden aan de noordzijde van Oostzaan. De Haal en de Heul vormden samen een wijk, waar in het verleden met name het welgestelde deel van de bevolking van Oostzaan woonde. De naam de Heul wordt eerst in de 17e eeuw vermeld, maar het pad bestond al eerder.
, en in het Zuideinde.

In 1865 bezat Zaandijk twee openbare lagere scholen. Eén aan de Kerkstraat, kosteloos, en één op de hoek van het Guispad voor betalende leerlingen. Aan deze laatste school waren tevens twee klassen toegevoegd voor MULO-onderwijs.

Koog aan de Zaan had in 1590 een school in het Noordeinde. Jisp had in 1625 een school achter de Hervormde kerk. In 1665 huurde schoolmeester Jacob Pieterson de Flaminck, eveneens te Jisp, het Middelhuijs bij de kerk om daarin school te houden. Ook Wormerveer, Krommenie, Westzaan en Zaandam hadden in deze tijd reeds scholen.

Hoewel de overheid steeds meer invloed kreeg op het onderwijssysteem, bleef er een zeer nauwe relatie met de kerk bestaan. Zo waren de functies van schoolmeester, koster, organist en voorzanger in de kerk vaak in één persoon verenigd.

In 1541 werd ene Duncanus pastoor in Wormer en tevens rector van de aldaar gevestigde Latijnse school. In 1617 ondertekende de Zaandamse onderwijzer Pieter Cas als eerste een ordonnantie dat door de Burgemeesters, Schepenen en Vroedschappen van de Oost- en Westzijde van Zanerdam was opgesteld. De eerste regel van deze ordonnantie hield een dwingende opdracht voor de schoolmeester in en luidde: 'Vooral zal sorge gedraghen worden, dat de Gereformeerde Religie, in de schoole van trap tot trappe de jeught ingeplant werde'. Al spoedig echter werd met deze eerste regel steeds meer de hand gelicht.

Pas in 1857 werd als uitvloeisel van de grondwetsherziening van 1848 formeel een scheiding aangebracht tussen de door de staat bekostigde openbare scholen en scholen die door bepaalde godsdienstige richtingen bekostigd werden volgens de Wet van Rappard. De openbare school werd neutraal-gemengd, wat zeggen wilde dat alle godsdiensten en levensovertuigingen in de openbare school een gelijkwaardige plaats verkregen.

Met name de protestants-christelijke kerken behielden echter een grote invloed op het onderwijs. Voor 1920 kon deze invloed onder meer behouden blijven via het schooltoezicht waarin veel predikanten een functie als schoolopzichter hadden. Ná 1920 konden de bijzondere scholen tot verdere ontwikkeling komen, vooral ten gevolge van de financiële gelijkstelling van het openbaar- en bijzonder onderwijs.

1.2.2. Nevenfuncties

De combinatie van verschillende functies was uit financieel oogpunt voor de onderwijsgevenden een bittere noodzaak. Het beroep van schoolmeester behoorde tot de slechtst betaalde. Heel lang bestond het inkomen van schoolmeesters uit stoffelijke goederen die de leerlingen ten behoeve van de eerste levensbehoeften van de onderwijsgevende meenamen.

In 1590 werd in Zaandam het inkomen van een schoolmeester voor het eerst formeel geregeld en bepaald op 'een blank of 6 duiten, in de plaats van de eijeren of worst die door ieder thuis te zijnen behoeve moesten worden opgebragt'.

Blanken en duiten waren muntstukken die vanaf de 14e eeuw tot in respectievelijk de 16e en begin 19e eeuw in Nederland als betaalmiddel dienst hebben gedaan. Een duit had de waarde van 1/8 stuiver. Een blank had aldus een waarde van 3/4 stuiver. Een duit was aanvankelijk van zilver gemaakt, na 1573 van koper. Een blank bestond uit 'goed', blank, zilver.

In 1690 ontving een schoolmeester, tevens koster, voorzanger en gravenmaker in Zaandam f 150,- per jaar; hij had daarbij vrij wonen en kreeg wekelijks een bijdrage van enkele centen van de leerlingen. Omstreeks 1850 ontving een hoofdonderwijzer totaal ongeveer f 1.880,- per jaar, inclusief het loon als voorzanger en het loon voor het geven van huisonderwijs.

Bij de niet-gesubsidieerde bijzondere scholen lagen deze bedragen veelal nog lager. Zo wordt in het boekje 100 jaar Katholiek onderwijs Wormerveer (1987) van W.A.G. Wolvers een bedrag van f 800.- per jaar genoemd voor een hoofdonderwijzer. Het betrof het jaarsalaris van H.J.A. Ahsman. Hij was uit Delft afkomstig en was het eerste hoofd van de in 1886 gestichte katholieke Jozefschool in Wormerveer. Deze school was één van de eerste en volgens sommigen zelfs de allereerste katholieke lekenschool in het bisdom Haarlem.

Een gewone schoolmeester ontving omstreeks 1850 f 325,- tot f 400,-, een matresse van een bewaarschool ongeveer f 125,- en een zogenaamde kwekeling f 25,- à f 30,- per jaar. Ter vergelijking: de laagste lonen in die tijd werden verdiend door de textielarbeiders in Twente, zo'n f 400,- per jaar. Matrozen en stokers op de vaart ontvingen f 360,- per jaar met gratis voeding en verzorging aan boord.

Het was dus niet verwonderlijk dat schoolmeesters hun inkomen door middel van de meest vreemdsoortige nevenfuncties probeerden op te krikken. Omstreeks 1600 kwamen in de Zaanstreek de volgende nevenfuncties van onderwijsgevenden voor:

  • schotgaarder,
  • impost-aanteekenaar,
  • droogscheerder,
  • haarsnijder,
  • wondecureerder,
  • glazecloet- en doodkistmaker,
  • steenhouwer,
  • verwer,
  • schoenlapper,
  • klompen- en korfmaker,
  • boekbinder,
  • nettebreider,
  • boekenuitschrijver,
  • boêlbrieven invanger
  • en etlijke lepelerijen waar een stuiver of twee mede te verdienen is'.

Het aanzien van de schoolmeester werd onder meer bepaald door de nevenfuncties die hij of zij vervulde. Zo was Dirck Adriaansz. Valcoogh, omstreeks 1600 een zeer bekend onderwijzer in de Zaanstreek, tevens koster en notaris. Dat was ook bij Jarigh Douwesz de Monighusen uit Krommenie het geval.

1.2.3. De kwaliteit van het Onderwijs

In het algemeen kan gesteld worden dat de kwaliteit van het onderwijs in de periode van 1600 tot 1900 te wensen overliet. Dit gold zowel voor het niveau van de onderwijsgevenden zelf als voor het peil van de materiële voorzieningen. Daarbij kwam dat slechts een deel van de jeugd regelmatig onderwijs volgde. In de 19e eeuw werden de onderwijzers in vier rangen verdeeld. De rang werd bepaald door de mate van aanleg, affiniteit en vaardigheid. De verdeling was als volgt:

  • 4e rang: Men moet kunnen lezen, schrijven en rekenen,
  • 3e rang: daarnaast moet de onderwijsgevende kennis hebben van de Nederduitse taal, moet de breuken kennen en moet enige kennis hebben van het lesgeven,
  • 2e rang; ook kennis hebben van de aardrijkskunde en geschiedenis,
  • 1e rang: naast bovenstaande kennis en vaardigheden ook kennis van de natuur- en wiskunde. Bovendien moet de betreffende onderwijsgevende uitmunten in beschaafdheid en verstand'.

Voor alle rangen moest een examen worden afgelegd. Het examen van de 4e rang werd afgelegd ten overstaan van de schoolopziener. De overige examens werden afgenomen door de provinciale of plaatselijke commissie van onderwijs. De examens voor de 2e en vooral de 1e rang waren erg zwaar. Een getuigschrift voor de 1e rang werd zelden uitgereikt. De diploma's van de derde en vierde rang bleven steeds maar twee jaar geldig.

In 1857 vervielen de onderwijsrangen. Er waren slechts weinig gediplomeerde onderwijzers, zodat een belangrijk deel van het onderwijs onbevoegd werd gegeven. Vaak maakten de bevoegde leerkrachten gebruik van kwekelingen om de grote klassen te verkleinen. Bevoegde en betaalde leerkrachten moesten deze kwekelingen heel vaak voor een groot deel zelf bekostigen. Zij leidden vaak een behoeftig bestaan.

Het onderwijs werd veelal gegeven in kleine, bedompte, donkere en vochtige houten lokaaltjes. Soms werden meer dan 100 kinderen in een dergelijke lokaliteit bijeengebracht, waar individueel les werd gegeven. Dit gebeurde dan vaak door één onderwijsgevende: klassikaal onderwijs bestond in deze periode nog niet. Zo vroeg het hoofd van de Stadsarmenschool in Zaandam J. Emous in 1829 aan het gemeentebestuur een bijdrage van f 50,- per jaar om een kwekeling te kunnen aanstellen en betalen. Dit omdat het aantal kinderen in de school steeds toeneemt en aan bijna 200 kinderen onderwijs gegeven wordt.

De plaatselijke commissie van toezicht op het lager onderwijs van Zaandam kwam in 1891 met een serie klachten over de schoolgebouwen en de omstandigheden waaronder het onderwijs gegeven moest worden. Eén van de leden van de commissie verwoordde dit aldus: 'De orde in de lagere klassen moge niet altijd boven bedenking heeten, daarvan maken wij den onderwijzers geen grief. Immers men zou het onmogelijke eischen, wanneer men in één lokaal, waar plm. 100 kleine kinderen bijeen zijn, volkomen stilte verlangde'. In 1862 en 1870 werden in Zaandam twee zeer bouwvallige scholen vervangen door stenen gebouwen. Het ging om scholen achter de Westzijderkerk en aan de Zuiddijk. Kosten van de laatste school: f 10.979,-.

In 1874 werd in Jisp eveneens besloten tot nieuwbouw wegens de slechte toestand van het bestaande gebouw. H. de Groot uit Oost-Knollendam bouwde een school voor 96 leerlingen en een dienstwoning voor f 15.035,-. Dit gebouw deed tot 1940-'41 dienst als schoolgebouw en nadien tot 1987 als gymnastieklokaal. Daarmee heeft het bedoelde gebouw meer dan een eeuw dienst gedaan. De eerste steen voor het huidige schoolgebouw te Jisp werd op 30 juli 1940 gelegd.

De gang van zaken in het bewaaronderwijs was uitermate schrijnend. Wettelijke regelingen ontbraken en veelal werden de bewaarschooltjes uit het oogpunt van particulier gewin geëxploiteerd. Tussen 1853 en 1857 waren er in Zaandam 7 matresse- en bewaarscholen. De kinderen werden veelal bijeengebracht in ruimten die gelijktijdig als woonvertrekken en/of wasruimten dienst deden.

De Zaandamse commissie van toezicht liet geen spaan heel van het bewaaronderwijs omstreeks 1855. Haar bezwaar gold zowel de omstandigheden waarin de kinderen verkeerden als de werkwijzen en methoden van de matresses. Zo sprak de commissie van 'lachverwekkende proeven van hare methode van onderwijs, die van dien aard waren, dat zij naar onze mening de ontwikkeling van het kind meer benadeelden dan voordeel aanbrachten'. En: 'Wij werden in het Zomervertrek dezer woning binnengelaten en vrouw Vink geleidde ons naar de Waschtobbe, ik wil zeggen naar het vertrekje, waar zich de te bewaren gegeven kinderen in het barre jaargetijde ophouden'.

Tussen 1600 en 1900 sloot het onderwijs zeer nauw aan bij de maatschappelijke standen. De laagste stand kreeg enig lager onderwijs in de vorm van armen- of diaconiescholen. Het onderwijs aan de lagere stand had vooral de functie om het gepeupel in toom te houden. Met name op het platteland was nauwelijks sprake van volksonderwijs. Kinderen uit de hogere kringen bezochten veelal particuliere scholen of kregen privé-onderwijs. Vervolgonderwijs na de lagere school was in het verleden alleen voor de elite weggelegd.

1.2.4. Vandalisme

Aan het eind van de 18e eeuw traden grote armoede en geestelijk verval op. Dit had onder meer verstoringen van de rust en de openbare orde tot gevolg. Vandalisme is overigens blijkbaar een steeds terugkerend maatschappelijk probleem. In de jaren 80 van de 20e eeuw kennen we in het onderwijs de zogenaamde vandalismeprojecten. Deze hebben tot doel het jeugdvandalisme terug te dringen.

In 1644 leidde de losbandigheid van de Oostzaanse jeugd ook al tot opmerkelijke maatregelen van de kant van de gemeente. Schout en Schepenen van Oostzaan constateerden 'groote rebelligheyt en vele vernielingen. Dagelycks wordt gesneden ende derselver glasen worden ingegoyt met stenen, kluyten of anders'. Om deze losbandigheid van de jeugd in te dammen, verleenden de Schout en Schepenen van Oostzaan in 1644 aan bepaalde ingezetenen, waaronder de schoolmeester en de plaatselijke marskramer, de bevoegdheid om boeten aan de jeugd uit te delen. Om één en ander aan te moedigen werd verder bepaald dat de helft van deze bekeuringen behouden mocht blijven. Een dergelijke manier van handelen was in die tijd vrij algemeen.

In Oost-Zaandam kreeg de dorpsbode Teewis Duyvis in 1679 de opdracht van de plaatselijke overheid om alle geraas en schreeuwen van jongens in en om de kerk te weren. In 1693 kregen twee mannen, eveneens in Oost-Zaandam, de opdracht om de wacht te houden bij het Nieuwe Huys tijdens de preek. In 1799 klaagde meester Teunis Warnaar bij het gemeentebestuur van Koog aan de Zaan over met name genoemde jongens, die een plan hadden gesmeed om de ondermeester uit het gestoelte te halen.

Uit de 18e en 19e eeuw zijn meer beschrijvingen van bandeloosheid en vandalisme-gedrag bekend. In 1856 werd een 13-jarig meisje in Zaandijk op de Lagedijk nabij de Tuinpadbrug door grote lummels geschopt en geslagen. Uit datzelfde jaar dateerde een klacht over herhaaldelijke diefstal uit alleenstaande molens door kinderen.

Ook op het zedelijke vlak was er in die tijd al van alles aan de hand. In 1861 werd Jan Karel Baltus Anemaet, hoofdonderwijzer van de Franse Jongensschool te Zaandijk, beschuldigd van onzedelijke handelingen met zijn leerlingen. De burgemeester stelde persoonlijk een onderzoek in. Hieruit bleek dat de meester al die jaren ongestraft met zijn schoolkinderen had kunnen sollen, omdat niemand de moed had gehad er thuis over te spreken.

De seksuele ethiek in het onderwijs staat in de warme belangstelling van velen. Zo werd in 1988 in het gemeentehuis van Zaanstad te Zaandijk een symposium georganiseerd voor onderwijsgevenden en andere betrokkenen over het thema signaleren en reageren bij seksueel misbruik van kinderen. Ook werden er in dat jaar landelijke onderwijsinspecteurs aangesteld, belast met de bestrijding van ongewenste intimiteiten op het werk.

1.2.5. De maatschappij tot Nut van 't Algemeen

De grote armoede en het geestelijk verval aan het eind van de 18e eeuw leidden ertoe dat grote groepen verlichte burgers allerlei genootschappen stichtten met het doel de burgerij op te voeden. Hierbij speelden emancipatorische motieven bij de meeste genootschappen nog nauwelijks een rol en ging het er vooral om bij te dragen aan het herstel van orde en rust. Het belangrijkste genootschap dat werd gesticht is de Maatschappij tot Nut van 't Algemeenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigMaatschappij tot Nut van 't Algemeen

Nationale organisatie voor de volksontwikkeling in de breedste zin van het woord. In de wandeling kortweg het Nut genoemd. Het Nut heeft als nationale organisatie ook in de Zaanstreek vanaf het einde van de 18e eeuw grote invloed gehad, daarbij speelden de plaatselijke afdelingen (de Nutsdepartementen) een belangrijke rol.
in 1784.

De invloed van de Maatschappij werd erg groot, mede dankzij de landelijke organisatie. In veel gemeenten en regio's werden zogenaamde departementen of afdelingen gesticht. Ook in de Zaangemeenten was dit reeds vroeg het geval. De drijfveer achter het handelen van het Nut was wel degelijk een idealistische. Bewust streefde men naar een meer tolerante samenleving, betere sociale omstandigheden en een zo groot mogelijk ontwikkelingspeil voor iedereen. Op basis van deze uitgangspunten besteedde het Nut onder meer veel aandacht aan het verbeteren van het volksonderwijs. Landelijk verschenen veel onderwijsnota's en discussiestukken van het Nut, die in belangrijke mate bepalend zijn geweest voor de eerste onderwijswetgeving in ons land. De inhouden van de onderwijswetten van 1801 en 1803 (Van der Palm) en 1806 (Van den Ende) waren mede gebaseerd op opvattingen van het Nut.

Plaatselijk hebben de departementen een grote rol gespeeld bij het verbeteren van de kwaliteit van het onderwijs, zowel inhoudelijk als materieel en hebben zij mede scholen gesticht. Het ging daarbij zowel om bewaarscholen als om lagere scholen en scholen voor voortgezet onderwijs.

Het departement Zaandam stichtte in 1792 naast de al bestaande Franse scholen een Frans-Latijnse school. Het eerste hoofd werd de uit Leusden afkomstige Pieter Fortuyn. In 1808 werd in Krommenie de eerste Nutskleuterschool van ons land gesticht. Vanaf 1836 bemoeide het departement Zaandam zich eveneens met het bewaaronderwijs. In dat jaar richtte het departement een lokaal in aan de Hogendijk. In 1861 werden de matressenschooltjes opgeheven en werd een meer geformaliseerde Kinderbewaarschool gesticht aan de Bloemgracht, onder leiding van mejuffrouw M. Oudshoff.

In 1901 stichtte het Nut een Fröbelschool; een kleuterschool gebaseerd op de beginselen van de Duitse pedagoog Friederich W.A. Fröbel (1782-1852), die werd gevestigd aan de Czaar Peterstraat te Zaandam. Hoofd werd mejuffrouw M.C. Ypes. Later werden er meer Nutskleuterscholen gesticht; de laatste te Koog-Zaandijk (1947-1955).

Ook bevorderde het Nut heel andere vormen van onderwijs. Zo werd in 1855 in Zaandam de Volkszangschool opgericht. De lessen aan deze school werden onder andere verzorgd door de legendarische Zaandamse hoofdonderwijzer Albert Bakker (1847-1902). Hij was in die tijd een begrip. De lagere school, een armenschool, waarvan hij hoofd is geweest staat bekend als de Bakkerschool. Bakker is ruim 54 jaar schoolhoofd geweest en hoewel hij een uitstekende naam had opgebouwd, werd hij aanvankelijk ondergewaardeerd. Hij had onvoldoende diploma's en kreeg daardoor als hoofd f 1.200,- per jaar als salaris, terwijl collega's f 1880.- ontvingen. Bakker werd als hoofd van deze lagere school opgevolgd door C.Joh. Kievietplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKieviet, C. Joh.

Hoofddorp 8 maart 1858 - Wassenaar 12 augustus 1931

Cornelis Johan Kieviet, schrijver van kinderboeken, publicerend onder de naam C. Joh. Kieviet, was de schepper van de beroemde romanfiguur die, met de platen van Johan Braakensiek, ongetwijfeld de grootste bekendheid verwierf. Dik Trom behoort, zelfs nadat het een eeuw of meer werd geschreven, nog steeds tot één van de bekendste jeugdboeken. Cornelis Johan Kieviet was de tiende in een gezin met elf kinderen. Zijn vader was ti…
, de later bekend geworden kinderboekenschrijver.

In het gebouw van de vroegere Bakkerschool aan de Oostzijde in Zaandam werd later het Arbeidsbureau gevestigd. In de nacht van 20 op 21 mei 1943 werd het gebouw door het Zaanse verzet in brand gestoken en vernietigd; doel was de administratie onklaar te maken, in verband met de meldingsplicht die de Duitsers in 1942 hadden ingesteld. De verzetsmensen Douwe Soepboer en Arie van Os hebben hierbij een hoofdrol gespeeld.

De genoemde volkszangschool werd in 1925 opgeheven. In 1845 had het Nut een dergelijke Volkszangschool in Krommenie gesticht. De Maatschappij heeft in de Zaanregio verder nog:

  • Herhalingsscholen, een vorm van voortgezet onderwijs, gesticht te Zaandam in 1824, te Wormerveer in 1844 en te Westzaan in 1848;
  • Brei- en naaischolen te Zaandam in 1836, te Wormerveer in 1845 en te Westzaan in 1845;
  • Gymnastiekscholen te Zaandam in 1850 en te Krommenie in 1850.

In 1926 werd op initiatief van het Nut een Volksuniversiteit gesticht. Deze Volksuniversiteit is in 1987 met andere vormen van volwassenenonderwijs opgegaan in de Stichting Centrum voor Volwassenen Educatie Zaanstreek (CVE). De Maatschappij heeft zijn activiteiten altijd op het algemene (niet-confessionele) onderwijs gericht. Het uitgangspunt van 't Nut was daarbij dat alleen een gezamenlijke, niet een gescheiden, opvoeding met respect voor elkaars opvattingen op den duur zou kunnen leiden tot een betere en een meer tolerante samenleving.

1.2.6. De schoolstrijd

In de 19e eeuw lag in de nationale wetgeving het accent op het openbaar onderwijs. Dat was al het onderwijs dat bekostigd werd uit openbare kassen. De rest was bijzonder. Er was neutraal-bijzonder en confessioneel-bijzonder onderwijs. Zeer machtig was het korps van Schoolopzieners, dat voor 2/3 deel uit predikanten bestond. Het Protestantisme had in zijn algemeenheid, ook inhoudelijk, een grote invloed op het openbaar onderwijs.

Aanvankelijk was er van een schoolstrijd nog geen sprake. Wel lag in de wet van 1806 reeds de basis voor de schoolstrijd verscholen. Voor Katholieken was het zeer moeilijk om scholen te stichten. Er werd geen rijksvergoeding verleend. De emancipatiegedachte bij het Katholieke volksdeel, alsmede de in hun ogen impopulaire maatregelen van Koning Willem I en de regering leidden er toe dat de Katholieken Baron de Gerlache, Jhr. Leopold van Sasse van IJselt en anderen de schoolstrijd aangingen.

Na 1830 kwamen ook de Protestanten in verzet tegen het openbaar onderwijs, in verband met de in hun ogen optredende geestelijke vervlakking bonden Da Costa, Groen van Prinsterer de strijd aan. De Protestanten verloren langzaam maar zeker hun greep op het openbaar onderwijs. In 1848 werd de Vrijheid van Onderwijs als beginsel in de grondwet opgenomen. Van een financiële gelijkschakeling was nog geen sprake. In de nieuwe wet van 1857 van Van Rappard werd de openbare school formeel gemengd-neutraal. Dat wilde zeggen dat alle godsdiensten en levensovertuigingen een gelijkwaardige plaats in de openbare school moest worden gegeven.

Dit gegeven en het feit dat er ook dan nog geen financiële gelijkschakeling kwam, deed de schoolstrijd opleven. Katholieken en Protestanten keerden zich gezamenlijk tegen de gemengd-neutrale openbare school. Zij wensten naar gezindte gesplitste openbare scholen. In 1860 werd de Vereniging voor Christelijk Nationaal Schoolonderwijs opgericht, met een afdeling te Zaandam in 1864 en als tegenhanger daarvan in 1866 de Vereniging Volksonderwijs. Deze laatste vereniging behartigde de belangen van de neutrale openbare overheidsschool.

In 1878 werd de lager-onderwijswet wederom gewijzigd door Kappeyne van de Coppello en werd de financiële positie van het openbaar onderwijs nog verder versterkt. In 1889 had een wetswijziging plaats die de bijzondere scholen enig financieel soelaas bood. Ook toen was echter nog geen sprake van een financiële gelijkschakeling. De schoolstrijd werd steeds grimmiger en ook in de Zaanstreek waren de gevolgen merkbaar.

De betreffende plaatselijke afdelingen stichtten, nog voor de financiële gelijkschakeling in 1920, bijzondere christelijke en katholieke scholen. Zo opende de Christelijke Schoolvereniging Koog-Zaandijk in 1875 een schooltje aan het Darmenpad (Smidslaan) te Zaandijk. De eerste onderwijzers waren de heren Breebaart en Koelewijn.

In 1902 werd de openbare school aan het Guispad belangrijk uitgebreid. De Christelijke Schoolvereniging bleef uit concurrentie-overwegingen niet achter en liet voor f 4320.- een stenen gebouw verrijzen aan het Jan de Wittepad te Koog. In 1914 werd de Christelijke school aan de Stationsstraat te Koog geopend. Het eerste hoofd was H. Pilon uit St. Jacoba Parochie.

In 1872 werd de eerste Katholieke bewaarschool te Zaandam gesticht, in 1874 gevolgd door de eerste Katholieke lagere school. Het bijzonder confessionele onderwijs in onze streek had het financieel gezien ten tijde van de schoolstrijd erg moeilijk.

Een belangrijke rol voor het Katholieke onderwijs speelde de familie Blansplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBlans

Ondernemersgeslacht in de 19e en begin 20e eeuw. Dat ondernemerschap in de Zaanstreek niet alleen was weggelegd voor doopsgezinden bewees de Katholieke familie Blans die afkomstig was uit de Katholieke enclaves Haaldersbroek en het Kalf.
. Deze rijke familie was afkomstig van het Kalf. Hendrik Blans, overleden in 1884, was onder meer eigenaar van de pelmolens De Wildschieter, De Jonge Abraham en De Houtsnip.
Zijn zoon Klaas Blans, overleden in 1878, was eveneens in het bezit van een aantal molens en begon een 'stoomfabriek' langs de Zaan. In 1873 schonk Klaas Blans de door hem gekochte gebouwen, een klooster en de bewaarschool aan de in 1869 opgerichte vereniging die de belangen van het Katholiek onderwijs behartigde.

1.2.7. Schoolloopbaanpatronen

Via Neeltje Mulderplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigMulder, Neeltje

Zaandijk, 1 januari 1833 - 28 november 1912

Neeltje Mulder, dochter van Gerard Mulder en Aagje Brandenburg, zuster van dokter Jan Mulder. Vanaf haar 22e echtgenote van de toen 39-jarige historicus Jacob Honig Jansz. Jr., die als makelaar en assuradeur ook enige tijd burgemeester van Zaandijk was. Uit Honig's eerste huwelijk met Aagje Kerbert waren drie kinderen geboren, waarvan er één op tweejarige leeftijd was overleden. Neeltje werd, door met Jacob te trouwen, gelijk moeder …
leren we het schoolloopbaanpatroon van gegoede burgerkinderen in de eerste helft van de 19e eeuw kennen. Het onderwijs begon op 4-jarige leeftijd: de bewaarschool. Er werd reeds gewerkt met letters en een soort leesboekjes. Op 6-jarige leeftijd gingen de kinderen naar de lagere school. Uit de beschrijving blijkt dat er ook onderwijs in vreemde talen werd gegeven. Deze beschrijving komen we tegen in het boek Uit den goeden ouden tijd; ruim 60, 70 jaar geleden; jeugdherinneringen (1912: blz 73 t/m 82) van Neeltje Mulder, echtgenote van de historieschrijver en burgemeester van Zaandijk Jacob Honig Jsz. Jrplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHonig Jansz. Jr., Jacob

Zaandijk, 5 mei 1816 - 14 november 1870

Papierfabrikant, makelaar en directeur van een door hem opgerichte assurantiecompagnie, later ook burgemeester van Zaandijk. Grote en blijvende bekendheid verkreeg Honig door zijn geschiedkundige onderzoekingen en door vele publicaties. Zie voor zijn afstamming bij
.

Verder was er een speciale meisjesschool. De schooltijden op deze meisjesschool liepen tot 19:00 uur in de avond door. Wel werd op woensdagmiddag en zaterdagmiddag vrij gegeven. Op 12-jarige leeftijd werd onder andere Franse taal en letterkunde onderwezen waarbij onder meer de fabels van La Fontaine aan de orde kwamen. Kinderen uit de betere kringen volgden ook na hun 12e levensjaar meestal nog onderwijs. De meeste gingen twee jaar naar een naaischool om daarna huishoudelijke werkzaamheden thuis te verrichten.

De jongens uit de betere kringen studeerden na hun 12e jaar verder. Zij volgden veelal privé-les of gingen naar de Frans/Latijnse school, later naar de HBS of het Gymnasium. Voor de kinderen uit de minder gegoede gezinnen was het lager onderwijs eind-onderwijs. In die tijd was het schoolverzuim bij de Volks- en armenscholen groot. Vóór 1874 worden getallen genoemd van 24% schoolverzuim. Vooral na invoering van de Kinderwet van Van Houten waarin arbeidsverbod tot 12 jaar van kracht werd in 1874 en de Leerplichtwet in 1900 die 6-jarigen leerplicht oplegden, liep het schoolverzuim terug.

1.2.8. Enkele bekende onderwijsgevenden

De Zaanstreek heeft in de periode tot 1900 een aantal destijds bekende onderwijsgevenden gehad. Genoemd zijn reeds:

  • de rector van de Latijnse school in Wormer Maarten Donkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDonk, Maarten

    Kempen 1505 - Amersfoort 16 april 1590 Maarten Donk, Mennistenhater en -vervolger, lid van de Spaanse Inquisitie, pastoor in Wormer van 1541 tot 1558 Maarten Donk, ook Martinus Duncanus, Rooms Katholiek geestelijke, pastoor en rector van de Latijnse school in Wormer van 1541 tot 1558, daarna benoemd tot pastoor in Delft. Maarten Donk kwam naar Wormer toen de tegenstelling tussen Roomsen en Doopsgezinden een triest dieptepunt had bereikt.
    Duncanus, 1541;
  • Dirck Az. Valcoogh en Jarigh Douwesz de Monighusen rond 1600 de schoolmeester-notarissen Krommenie;
  • Pieter Cas uit Zaandam die in 1617 als eerste een reglement voor onderwijzers tekende;
  • Albert Bakker (1847-1902), de zeer gewaardeerde hoofdonderwijzer van de stadsarmenschool te Zaandam, de Bakkerschool)
  • Pieter Fortuyn, directeur van de Volkszangschool en de Winteravond- en Herhalingsschool;
  • de eerste rector van de Frans-Latijnse school van het Nut te Zaandam (1792);
  • de kleuterleidsters M. Oudshoff (1861) en M.C. Ypes (1901) te Zaandam en
  • H.J.A. Ahsman (1886-1897), het eerste hoofd van de Jozefschool te Wormerveer.

Andere namen mogen echter niet onvermeld blijven.

  • Jan Coupri en Cornelis Jansz Kalff waren in de 17e eeuw bekende onderwijsgevenden in respectievelijk Zaandam-West en Zaandam-Oost. Zij gaven naast lager onderwijs ook handelsonderwijs, Frans, Spaans en Duits.
  • Evert Theunisz en Julius Cesar waren in de eerste helft van de 17e eeuw niet alleen schoolmeesters maar ook kosters in Koog/Zaandijk.
  • Jacob Pieterson de Flaminck huurde in 1665 in Jisp het Middelhuijs bij de kerk om daarin school te houden.
  • Claes Pietersz Heringa, een in die tijd een bekende bouwkundige, trad in Wormerveer als schoolmeester op. Heringa heeft het bestek gemaakt van de kerk te Zaandijk.
  • Evert Pietersz Bort werd in 1690 schoolmeester, koster en gravenmaker in Zaandijk.
  • Jan Galis was in de 18e eeuw een bekend schoolmeester te Koog,
  • Paulus Muyser, de heren Jacob Oostwoud, een bekend cartograaf en wiskundige, en Jan Groen uit Zaandam hebben meer dan 50 jaar het onderwijsambt vervuld.

Het grafschrift van Jan Groen (1740-1822) luidt:

'Sta lieve Jeugd altijd
Met eerbied bij dit graf.
Hier rust een man die trouw
Zijn tijd, zijn vlijt en krachten
Geheel aan 't onderwijs
Van uwen vadren gaf:
Hij vormde in zijn school
Van drie tot vier geslachten'.

Onderwijsgevenden in de 19e eeuw waren onder meer:

  • de matresses of bewaarschoolhoudsters Aaltje Gorter, de weduwen Kodde en Vink en mevrouw N. Prins van den Burg. De laatste drie werden door de plaatselijke commissie van toezicht op het onderwijs van Zaandam buitengewoon negatief beoordeeld.
  • In Zaandijk hield Aaltje Bödeker een bewaarschool op het Gorterspad.
  • In 1818 werd J. Emous hoofdonderwijzer van de toen opgerichte eerste stadsarmenschool aan het Fransepad te Zaandam. In 1829 telde deze school ongeveer 200 leerlingen.
  • Mejuffrouw Hen en de heren Japikse, Bongaerdt, Heijman, Fortanier en Kok behoorden tot de Zaandamse hoofden: De laatste, Jelle Kok, was hoofd van de enige bijzondere school in die tijd (1841) te Zaandam. Het betrof geen confessionele school, maar een school die zonder overheidssubsidie moest functioneren omdat deze school niet vanwege de plaatselijke overheid was gesticht.
  • De heer Barnouw was tot en met 1848 hoofd van een lagere school aan de Kerkstraat te Zaandijk.
  • Een zekere mejuffrouw Sepp leidde in die tijd een speciale school voor meisjes.
  • In 1849 volgde Frederik Theodorus Smith de heer Barnouw op als hoofd van de school aan de Kerkstraat.
  • De heer Smith was de schoonzoon van Barnouw. Barnouw, overleden in 1848, heeft met name bij de schoolopziener niet goed bekend gestaan. Mede daardoor is de benoemingsprocedure van Smith een vrij uitgebreide geweest. Uiteindelijk werd hij gekozen uit 20 kandidaten. Smith bleef hoofd tot 1869 en heeft getracht iets van het onderwijs te maken en heeft geijverd voor een nieuwe school.

Vanaf 1865 was Zaandijk dan ook in het bezit van twee openbare lagere scholen. In 1804 werd Pieter Hartog als schoolmeester-voorzanger in Koog gekozen uit 19 sollicitanten na het lezen van speciaal voor dit doel geschreven dichtstukjes en het zingen van psalmen. Een bekend inspecteur in de 19e eeuw was Theodorus Jorissen. Hij heeft op 5 mei 1879 de Rijksnormaalschool, de opleidingsschool voor onderwijsgevenden, van Zaandam geopend. In 1936 werd deze school als gevolg van de toenmalige economische crisis en de daaraan gekoppelde bezuinigingen weer opgeheven.

  • In 1883 werd de schoolmeester W.H. Hengeveld te Zaandijk belast met het geven van gymnastiekonderwijs. De gemeente Zaandijk was wat dit betreft vooruitstrevend.
  • In Zaandijk waren de heren J. Roozendaal en D. Snuif eveneens bekende onderwijsgevenden. In respectievelijk 1892 en 1894 waren zij 25 jaar aan het onderwijs verbonden.
  • Ook bekend in Zaandijk was Martinus Woerdeman, die van 1888 tot 1932 werkzaam was in het onderwijs aldaar. Deze man werd aanvankelijk sterk ondergewaardeerd. Toen hij in 1888 als hulponderwijzer werd benoemd, kreeg hij f 100.- per jaar minder salaris dan gebruikelijk. Ter verduidelijking: in die tijd verstond men onder hulponderwijzer wat wij nu gewoon onderwijzer noemen; daarnaast waren er nog de kwekelingen en het hoofd. De milieuachtergrond van Woerdeman heeft duidelijk meegespeeld. Als verdediging voor deze handelwijze stelde burgemeester A. Smit dat het 'van de weesjongen Woerdeman zeker niet te veel gevergd was om in het onderwijs bij te springen na al hetgeen hij sedert jaren als verpleegde in het weeshuis van de gemeente had genoten'. Woerdeman bleek echter één van de beste onderwijzers te worden.
  • Op 10 juli 1919 werd zijn zoon M.W. Woerdeman benoemd tot schoolarts. Later werd deze als professor Woerdeman een bekende persoonlijkheid in de medische wereld.

Tot slot van deze niet uitputtend bedoelde opsomming moeten nog twee zeer bekende Zaanse onderwijzers genoemd worden;

  • Tijs Terweij, geboren op 16 augustus 1845, kwam op 13-jarige leeftijd als kwekeling in dienst op de bijzondere school van de eerder genoemde Jelle Kok. Hij werd een bekwaam onderwijzer en kreeg later ook landelijke bekendheid. Hij was schrijver van onder andere een boek over de Nederlandse spraakkunst.
  • Chris Eijkman was hoofd van de Mulo-school aan de Westzijde/Gedempte Gracht te Zaandam. Eijkman was ook landelijk een bekende naam. Drie zonen van Chis Eijkman zijn zeer beroemd geworden:
    • Prof. Joh. F. Eijkman werd farmaceut/scheikundige,
    • L.P.H. Eijkman anglist en foneticus en
    • Prof. Chr. Eijkman was gespecialiseerd in de vitamineleer en winnaar van de Nobelprijs voor fysiologie en geneeskunde in 1929.

1.3. De periode vanaf 1900

1.3.1. Situatie omstreeks 1900

Omstreeks 1900 had Zaandam:

  • 8 openbare lagere scholen met iets meer dan 1700 leerlingen.
  • 3 gesubsidieerde scholen, de Winter- avond- en Herhalingsschool, de Volkszangschool en een cursus Engelse taal, met totaal ongeveer 260 leerlingen,
  • 5 niet-gesubsidieerde, bijzondere scholen:
    • 2 katholieke scholen, respectievelijk voor jongens en meisjes met ongeveer 280 leerlingen,
    • 2 christelijke scholen met ongeveer 430 leerlingen en
    • 1 neutraal-bijzondere school met 67 leerlingen.

Wormerveer telde:

  • 4 openbare lagere scholen met totaal 674 leerlingen.
  • Eén van deze scholen had een uitgebreid Mulo-leerprogramma,
  • 1 katholieke lagere school met 104 en
  • 1 christelijk nationale school met 80 leerlingen.
  • 1 Herhalingsschool met 26 leerlingen.
  • Gymnastiekonderwijs werd in de avonduren gegeven aan 18 leerlingen.
  • Hetzelfde gebeurde met het Tekenonderwijs aan 31 leerlingen.
  • West-Knollendam had één openbare lagere school met 43 leerlingen.
  • Koog aan de Zaan had 2 openbare lagere scholen met 731 leerlingen.
  • Zaandijk had eveneens 2 openbare lagere scholen met 493 en een bijzondere school met 75 leerlingen.
  • In Assendelft waren in 1897 een openbare lagere school en een bijzondere Rooms Katholieke meisjesschool. Beide scholen hadden tezamen 351 leerlingen.

1.3.2. Schoolgeld

In het begin van de 20e eeuw was het lager onderwijs nog niet kosteloos. Ondanks de invoering van de Leerplicht in 1900 werd er nog steeds schoolgeld geheven. Pas in 1948 vervielen de bepalingen betreffende het heffen van schoolgeld uit de Lager-onderwijswet van 1920.

Tot 1920 bepaalden de gemeenten zelf voor een belangrijk deel hoe de schoolgeldinning geregeld was. Zo deelde de gemeentelijke verordening op de heffing van schoolgeld van Zaandijk in 1900 de hoogte van het schoolgeld in 14 categorieën in op basis van het inkomen:

  • De laagste categorie, f 2,40 per leerling per jaar gold bij een jaarinkomen van f 500,- of minder.
  • De hoogste categorie, f 18,- per leerling per jaar gold bij een jaarinkomen van f 7.000,- of meer.

Als er meer dan twee kinderen uit een gezin naar school gingen, werd per kind minder schoolgeld geheven. Andere gemeenten hadden soortgelijke regelingen. De verschillen tussen de gemeenten lagen vooral in de categorie-indelingen en de daaraan gekoppelde tarieven.
Voor leerlingen van zeer arme ouders werd veelal helemaal geen schoolgeld betaald. Het ging dan relatief om veel leerlingen. Zo werd in Zaandijk in 1900 voor 244 leerlingen wel schoolgeld geïnd en voor 249 niet. Voor het toen blijkbaar meer welvarende Koog waren deze getallen respectievelijk 517 en 214.

1.3.3. Het bijzonder onderwijs

Het begin van de 20e eeuw werd beheerst door een steeds sterker wordende schoolstrijd. Deze kreeg bij de grondwetsherziening van 1917 in principe en bij de uitvoering van de Lager-onderwijswet van Minister de Visser uit 1920 ook feitelijk haar beslag in de vorm van de volledige financiële gelijkschakeling van openbaar en bijzonder onderwijs.

In 1889 vond overigens reeds een wetswijziging plaats waardoor het voor het bijzonder onderwijs mogelijk werd onder bepaalde voorwaarden maximaal 30% van de kosten van dit onderwijs op het Rijk te verhalen. Eén en ander leidde ertoe, dat in de periode tot 1920 in veel streken nog voor de formele gelijkstelling steeds meer bijzondere scholen gesticht werden. Dit gold zowel voor het lager onderwijs als voor vormen van voortgezet onderwijs.

Zo ontstond in Zaandam in 1872 het eerste Katholieke onderwijs door de stichting van een bewaar- en een naaischool, de latere Sancta Maria voor meisjes-nijverheidsonderwijs. Ook kwam er een voorziening voor de verzorging van weesmeisjes. Het beheer van deze voorziening berustte bij vijf zusters die in april 1872 speciaal voor dit doel naar Zaandam kwamen.

De rol van de familie Blans voor het Katholieke onderwijs is reeds geschetst. In eerste instantie werden de zusters gehuisvest in een houten gebouwtje aan de Bloemgracht en startten zij met het geven van naailes aan 32 meisjes. In 1890 telde de naaischool 100 leerlingen en in 1905 en 1908 respectievelijk 200 en 300. Uit deze naaischool ontwikkelde zich een vak- of daghuishoudschool. Na invoering van de Nijverheidsonderwijswet in 1919 werd de Sancta Maria in 1922 officieel erkend als nijverheidsschool en als zodanig gesubsidieerd. In 1927 werd de school gehuisvest in een nieuw gebouw aan de Oostzijde.

In 1904 werd een nieuwe vereniging voor Christelijk onderwijs opgericht. Deze had onder andere tot doel te komen tot stichting van een Christelijke Muloschool en sloeg daarmee een brug tussen de verschillende Christelijke stromingen. De nieuwe vereniging kreeg ook een lagere school onder haar beheer en trok al spoedig met beide scholen in een nieuw opgetrokken gebouw aan de Ooievaarstraat te Zaandam.

Het initiatief tot oprichting van deze vereniging lag bij een verpleegster, een zekere zuster Huygens, die op 64-jarige leeftijd in 1903 een stuk grond kocht met het doel daar een Christelijk ziekenhuis te stichten. Dit plan bleek onhaalbaar, waarna besloten werd een Christelijke Mulo-school op te richten. De eerste steen van het nieuwe gebouw aan de Ooievaarstraat werd door zuster Huygens op 4 juni 1905 gelegd.

De officiële start van de nieuwe school was op 31 augustus 1904. Het eerste hoofd was C. Berkhouwer (1904-1918). Het gebouw aan de Ooievaarstraat werd in 1988 gesloopt. Op dezelfde plaats verrees een nieuwe Christelijke basisschool, die in 1989 in gebruik werd genomen.

Ook in andere Zaangemeenten kwam het bijzonder onderwijs steeds meer tot bloei. Zo werd in Wormerveer in 1886 de R.K. Jozefschool gesticht. Pas later ontstonden ook nieuwe vormen van neutraal bijzonder onderwijs. In 1929 werd in de Zaanstreek de schoolvereniging op libertaire grondslag opgericht door aanhangers van Domela Nieuwenhuisplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDomela Nieuwenhuis, Ferdinand

Amsterdam 31 december 1846 – Hilversum 18 november 1919

Nederlands socialist, feitelijk leider van de in 1881 opgerichte Sociaal Democratische Bond.

Van 1870 tot 1879 was Domela Nieuwenhuis Luthers predikant, achtereenvolgens in Harlingen, Beverwijk en Den Haag. Als zodanig bleek hij al een verklaard anti-militarist en een ijverig voorstander van de omstreeks 1870 ontstane internationale vredesbeweging. In 1879 trad hij uit de kerk en begon hij de uitgave van …
, de zogenaamde vrije socialisten. Hun uitgangspunt was dat maatschappijhervorming bij het kind begon. In het onderwijs moest onder het motto Doe alles zo goed mogelijk, Helpt elkander, Help jezelf en Hinder niemand, meer aandacht besteed worden aan vrijheid, nationalisme, humaniteit en persoonlijkheid.

Op 23 augustus 1938 ging de Libertaire school te Zaandijk van start. Het eerste hoofd was H. Zuiderveld van 1939 tot 1969. De school is voortgezet in een nieuw gebouw in Zaandijk-Noord.

In 1981 kwam er in Zaandam tevens een Vrije school, niet te verwarren met de hierboven genoemde Libertaire school. Deze Vrije school is gebaseerd op Rudolph Steiner's filosofie en heeft een antroposofische grondslag. Dat wil zeggen dat ze gebaseerd is op een levensleer waarbij de mens in relatie gezien wordt met het geestelijk leven van de kosmos.

Of anders gezegd: de antroposofie gaat ervan uit dat alles wat is geworden van geestelijke afkomst is en dat alle dingen in een groot kosmisch verband samenhangen. De mens maakt van dat grote, kosmische geheel deel uit. Kleur en vorm zijn daarbij belangrijke aspecten. Op basis daarvan neemt het kunstzinnig onderwijs een bijzondere plaats in en is in het geheel van het onderwijsprogramma geïntegreerd. Er is geen eenhoofdige schoolleiding, maar een vorm van collectief leiderschap.

In Nederland ontstond uiteindelijk een situatie waarbij het openbaar onderwijs ongeveer 1/3 en het bijzonder onderwijs 2/3 deel van de leerlingenpopulatie zou gaan omvatten. In de Zaanstreek was dat anders. In 1935 volgde in Zaandam:

  • 57,3 % van de lagere schoolleerlingen het openbaar onderwijs,
  • 17,8 % het R.K. onderwijs en
  • 24,9 % het Prot. Chr. onderwijs.

In 1987 volgden in Zaanstad 13.381 leerlingen speciaal basisonderwijs. Daarvan zat:

  • 55,7 % op openbare scholen,
  • 21,3 % op R.K. scholen,
  • 20,0 % op Prot. Chr. scholen en
  • 3,1 % op neutraal bijzondere scholen.

Deze getallen waren voor de andere Zaangemeenten als volgt (1987):

  • Wormer totaal 1.038 leerlingen: 51,2 % openbaar; 33,7 % R.K.; 15,1 % P.C.;
  • Oostzaan totaal 525 leerlingen: 81,5 % openbaar; 0 % R.K.; 18,5 % P.C.;
  • Jisp totaal 66 leerlingen: 100 % openbaar.

1.3.4. Speciaal onderwijs

Tot 1985 Buitengewoon Onderwijs, de Zaandamse schoolarts, de in 1904 benoemde dr. C.J. van der Loo, zette zich vanaf het moment van zijn benoeming in om in de Zaanstreek tot stichting van een school voor buitengewoon onderwijs te komen. Het ging dan om een school voor moeilijk en zeer moeilijk lerende kinderen, debielen en imbecielen. In 1989 spreekt men over scholen voor speciaal onderwijs; deze zijn ingericht voor verschillende specifieke groepen leerlingen. In 1901 werd het buitengewoon onderwijs landelijk officieel erkend, hetgeen vastgelegd werd in de onderwijswet van 1920. In het geval van de stichting van een school voor buitengewoon onderwijs in de Zaanstreek kan echter niet van voortvarendheid gesproken worden.

Pas op 1 januari 1927 ging de BLO-school officieel van start en werd gevestigd aan de Parkstraat in Zaandam. Daarmee had de strijd voor een BLO-school in de Zaanstreek meer dan 20 jaar geduurd. Het waren overigens geen principiële motieven die de stichting van een dergelijke school zo lang tegengehouden hadden, maar met name financiële argumenten.

Voor in hun Ontwikkeling bedreigde Kleuters (I.O.B.K.) is in Koog De Springplank gevestigd voor kinderen uit Zaanstad. Er komen echter ook kleuters uit Wormerveer, Purmerend en Midden-Beemster. De leiding berust bij A.C. Stevens-Fransen met een assistente.

De strijd voor een school voor buitengewoon lager onderwijs was heftig en had zowel het onderwijs als de politiek in meerdere Zaangemeenten, het ging om een streekschool, in beroering gebracht. De belangrijkste vraag was steeds welke gemeente voor de kosten moest opdraaien. Rijkssubsidie was aanvankelijk moeilijk te verkrijgen. Bovendien bleven er aanvullende kosten en verliep de samenwerking tussen de Zaangemeenten aanvankelijk moeilijk. Men kwam niet snel tot overeenstemming over een verdeelsleutel voor deze extra kosten. Ook de leerlingenstromen speelden een rol. Leerlingen die naar de BLO-school gingen, telden niet meer mee voor de reguliere lagere school en leverden dan ook geen geld of subsidie meer op voor de betreffende gemeente. Een ander probleem was om te definiëren welke kinderen voor een BLO-school in aanmerking kwamen, gekoppeld aan de vraag of een dergelijke school wel voldoende levensvatbaarheid zou hebben.

De toenmalige gemeentelijke inspecteur van het onderwijs, C.J. Rol, schreef in 1947 een uitgebreid verslag over de gang van zaken voor de oprichting, onder de titel Geschiedenis van de School voor Buitengewoon Lager Onderwijs te Zaandam. Enkele feiten en aspecten uit dit verslag zijn hieronder vermeld. Er waren diverse onderzoeken gehouden die de noodzaak en levensvatbaarheid voor een BLO-school aantoonden. Behalve de schoolarts had ook het raadslid J.E.W. Duysplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDuijs, Jan

Nijmegen, 21 februari 1877 - Lochem, 16 september 1941

mr Jan Eliza Wilhelm (Jan) Duijs, bezoldigd propagandist van de SDAP, raadslid en eerste socialistische wethouder te Zaandam, Statenlid, Kamerlid en redacteur van het socialistische weekblad
onderzoek verricht. Tussenvoorstellen uit 1909 en 1911 om enkele BLO-klassen aan een school voor gewoon lager onderwijs te verbinden, haalden het om financiële redenen niet. Een gerichte actie van de schoolarts, de afdeling Zaanstreek van de vereniging Volksonderwijs en schoolhoofden, waarbij een leerling door het gewoon lager onderwijs systematisch geweigerd werd, leidde niet tot succes.

In 1914 werd wederom een onderzoek gehouden en het aantal potentiële BLO-leerlingen op ongeveer 70 geschat. In 1920 werd op initiatief van de plaatselijke commissie van toezicht nog eens een onderzoek gehouden, waarbij voor het eerst gebruik gemaakt werd van een psychologische test en wel die van Binet-Simon uit 1904.

Deze test was gebaseerd op series vragen gegroepeerd naar kalenderleeftijd. Uitgerekend was hoeveel vragen gemiddeld goed werden beantwoord door kinderen van een bepaalde (kalender)leeftijd. De geestelijke of intellectuele leeftijd werd dan bepaald door de mate waarin een individueel kind van dit gemiddelde afweek wat het aantal goed beantwoorde vragen betrof.

Het gemiddelde quotiënt van kalenderleeftijd en intellectuele leeftijd was 1. Dit getal vermenigvuldigd met 100 leverde een Intelligentie Quotiënt, IQ op van 100. De Franse psychologen Binet en Simon gebruikten als eersten gestandaardiseerde intelligentietests, waarbij zij gebruik maakten van het door de Duitse psycholoog Stern ontwikkelde begrip Intelligentie Quotiënt.

In 1991 heeft dit IQ-begrip een enigszins andere betekenis: afhankelijk van de soort test die men gebruikt, wordt het IQ anders berekend en heeft het een minder absolute betekenis gekregen. Bij het definiëren van leerlingen die voor het BLO-onderwijs in aanmerking kwamen, stelde men in de beginperiode echter nogal scherpe grenzen. Zo kwamen leerlingen met een IQ, dat volgens de Binet-Simon-test lager uitkwam dan 70 in aanmerking voor de debielen-afdeling en leerlingen met een lager IQ dan 60 voor de imbecielen-afdeling. In 1920 werden op eigen initiatief aan één van de lagere scholen een aparte klas gevormd voor achterblijvers.

In 1923 richtte het college van Burgemeester en Wethouders van Zaandam, onder druk van de, nog steeds dezelfde, schoolarts en andere actievoerders zich tot de inspecteur van het buitengewoon lager onderwijs, Dr. Adriaan van Voorthuijsen. Naar hem is de huidige school voor moeilijk lerende kinderen te Zaandam genoemd.

Het college vroeg naar subsidiemogelijkheden om één of twee klassen voor achterlijke kinderen aan een gewone school voor lager onderwijs te verbinden. Van Voorthuijsen wees dit voorstel echter af en adviseerde om een aparte school te stichten. Hij schatte het potentiële aantal BLO-leerlingen op 60 ofwel 1,5% van de totale schoolbevolking.

In 1925 nam het college van Burgemeester en Wethouders van Koog aan de Zaan contact op met het college van Zaandam. Een financiële samenwerking werd mogelijk. In 1926 deden deze gemeenten een verzoek aan de regering voor subsidie. Op 1 januari 1927 startte de school officieel aan de Parkstraat te Zaandam. H. van Calsum, die in Koog vanaf 1921 een speciale klas voor zwakzinnige leerlingen had geleid, werd het eerste hoofd.

Bij de opening telde de school drie debielenklassen en één imbecielenklas. Van Calsum bleef tot zijn overlijden in 1943 hoofd en werd opgevolgd door E. Geerts die van 1944 tot 1955 de scepter zwaaide. Hoofd, respectievelijk directeur, waren nadien de heren Brinkhuis van 1955 tot 1973, H. Stolp vanaf 1974 en Eric Abbink in duo-functie met H. Stolp vanaf 1991.

In juli 1947 werd besloten tot nieuwbouw. De school verhuisde via de Westzijde in Zaandam en het KFC-terrein in Koog aan de Zaan uiteindelijk naar de Slachthuisstraat. Er kwam een scheiding tussen debielen en imbecielen en in 1951 werden twee gebouwen geopend voor de Van Voorthuijsenschool. Eén gebouw voor de moeilijk lerende kinderen, de debielen-afdeling en een apart gebouw voor de zeer moeilijk lerende kinderen, de imbecielen-afdeling. Beide gebouwen zijn in 1990 nog in gebruik.

Vanaf 1 april 1964 ging de afdeling voor zeer moeilijk lerende kinderen als zelfstandige openbare schoolorganisatie verder onder de naam Het Anker. De toen zelfstandige school bleef gevestigd in de oorspronkelijke dependance aan de Slachthuisstraat te Zaandam.

In 1987 kwam er in verband met de groei van de school nieuwbouw bij en werd het oude gedeelte opgeknapt. De heropening vond plaats in 1988. Het zijn de heren Geerts en Rol geweest die zich hebben ingezet voor de realisatie van een eigen afdeling voor de zeer moeilijk lerende kinderen.

Voordat Het Anker zelfstandig werd, gaf J.J. Bertens als leerkracht van de Van Voorthuijsenschool in de periode 1951-1964 leiding aan deze speciale afdeling voor zeer moeilijk lerende kinderen. Het Anker heeft in zijn bestaan twee hoofden cq directeuren gekend en wel de heren Henk ter Vrugte van 1964 tot 1972 en Jaap van Brummelen vanaf 1975. In de tussenliggende periode heeft mevr. C.G. Hertel waargenomen.

Jaap van Brummelen heeft belangrijk bijgedragen aan de integratie van verstandelijk gehandicapte kinderen in de samenleving. Sinds 1975 wordt jaarlijks een samenwerkingsproject met een gewone basisschool uitgevoerd. In het kader van deze projecten gaan leerlingen van Het Anker en de betreffende basisschool gezamenlijk tweemaal in dat projectjaar een weekeinde op schoolreisje. Wekelijks bezoeken leerlingen elkaars scholen.

Ook zijn er speciale lessen over verstandelijk gehandicapten voor het basisonderwijs ontwikkeld, alsmede voorlichtingsmateriaal voor de ouders en andere volwassenen. De Vereniging voor Integratie van Verstandelijk Gehandicapten die nauw aan Het Anker gelieerd is en waarvan ouders, onderwijsgevenden en andere geïnteresseerden lid zijn, verzorgt een belangrijk deel van deze integratie-activiteiten.

Hoewel er regelmatig onenigheid ontstond tussen Zaandam en de omringende gemeenten, werd de Van Voorthuijsenschool uiteindelijk een echte streekschool. De problemen betroffen vooral de verdeling van de extra kosten die niet door rijkssubsidie gedekt werden en fluctuaties in het doorsturen van leerlingen. Dit laatste in verband met de leerlingenaantallen en de teldata. Deze teldata waren, en zijn dat nog steeds, daarom van belang voor de scholen, schoolbesturen en gemeenten, omdat de rijkssubsidie bepaald wordt door het aantal leerlingen dat op deze teldata op de betreffende scholen staat ingeschreven. Later werd de gemeente Zaandam een stuk voortvarender toen het ging om de realisering van een school voor leerlingen met leer- en opvoedingsmoeilijkheden, zogenaamde LOM-scholen.

De eerste LOM-school in de Zaanstreek is De Speelman te Zaandam. Deze dateert van mei 1959. Het eerste hoofd was Jetty Hirschel van 1959 tot 1971. Zij is opgevolgd door Chris Blouw, die vanaf 1990 projectleider is van het samenwerkingsverband openbaar basisonderwijs-speciaal onderwijs en sindsdien door Jan Koster wordt waargenomen.

In 1990 bestaan er in Zaanstad tien scholen voor speciaal onderwijs met 930 leerlingen;

  • 3 scholen voor moeilijk lerende kinderen, de MLK-scholen,
    • 2 openbare,
    • 1 rooms-katholiek, opgeheven per 1-8-1989 en
    • 1 protestant-christelijk,
  • 3 Scholen voor leerlingen met leer- en opvoedingsmoeilijkheden, LOM-scholen, waarvan:
    • 2 openbaar en
    • l op oecumenische grondslag.
  • 1 openbare school voor zeer moeilijk lerende kinderen (ZMLK-school).
  • Ten slotte zijn er 3 scholen voor speciaal voortgezet onderwijs. Hiervan zijn
    • 2 scholen openbaar en is
    • 1 school oecumenisch.
    • Bovendien is er per 1 augustus 1987 nog een voortgezette afdeling voor zeer moeilijk lerende kinderen gesticht.

In Zaanstad ging in 1988:

  • 3.9 % van alle leerlingen in het basis- en voortgezet onderwijs naar een vorm van speciaal onderwijs. Het betrof de leerlingengroep van 4 tot ongeveer 18 jaar.
  • Van de basisschoolleerlingen bezocht in 1988 5,5 % een vorm van speciaal (basis)onderwijs.
  • Van de leerlingen van het voortgezet onderwijs bezocht in 1988 2,4 % een vorm van speciaal voortgezet onderwijs.

In 1980 waren deze percentages nog als volgt:

  • 2,5 % basis- en voortgezet onderwijs;
  • 3,9 % alleen basisonderwijs;
  • 0,8 % alleen voortgezet onderwijs.

Er is dus een duidelijke groei te constateren. Dit geldt ook voor de landelijke cijfers. Overigens steekt Zaanstad landelijk niet ongunstig af als het gaat om de doorverwijzing van leerlingen naar het speciaal onderwijs. De volgende getallen illustreren dit gegeven. Bij de betreffende jaartallen staan eerst de landelijke percentages opgenomen voor de totale schoolbevolking (basis- en voortgezet onderwijs), vervolgens die voor het basisonderwijs en als laatste de percentages leerlingen van het voortgezet onderwijs die het speciaal onderwijs bezoeken. De getallen tussen haakjes zijn de Zaanse gegevens.

OMWERKEN NAAR TABEL

  • 1980: 3,1 % (2,5 %); 4,2 % (3,9 %); 1,6 % (0,8 %)
  • 1983: 3,5 % (3,1 %); 4,7 % (4,5 %); 2,1 % (1,7 %)
  • 1984: 3,6 % (3,4 %); 4,8 % (4,9 %); 2,2 % (2,0 %)
  • 1985: 3,8 % (3,5 %); 4,7 % (5,1 %); 2,6 % (2,1 %)

1.3.5. Vakonderwijs

In het basisonderwijs zijn met name nuttige handwerken en lichamelijke opvoeding vakken die veelal verzorgd worden door leerkrachten die daarin gespecialiseerd zijn en een aparte bevoegdheid hebben. Dit ondanks het feit dat de meeste onderwijsgevenden voor deze vakken zelf bevoegd zijn. De sterkte van de positie van dit vakonderwijs is in de loop van de jaren erg wisselend geweest.

In 1883 werd in Zaandijk voor het eerst een leerkracht speciaal belast met het geven van gymnastiekonderwijs. Dit was W.H. Hengeveld die hiervoor enige lesuren werd vrijgemaakt en een extra beloning kreeg van f 75,- per jaar. De aanwezigheid van een bestuurder van de Gymnastiekvereniging Simson in de Zaandijker gemeenteraad zal aan deze ontwikkeling niet vreemd geweest zijn.

Omstreeks dezelfde tijd, in 1880, ontving een handwerkonderwijzeres juist minder salaris dan een gewone onderwijzer, ongeveer f 400,- in plaats van ongeveer f 700,-. Bovendien moest zij dan nog voor het grootste deel zelf het materiaal betalen dat zij voor haar lessen nodig had. Zij ontving daarvoor slechts een vergoeding van f 25,-per jaar. Reeds in de vorige eeuw bleek het handwerken aldus minder belangrijk gevonden te worden dan de lessen in de lichamelijke opvoeding.

Medio 1990 blijkt dat wederom het geval. Zowel het rijk als de gemeente bezuinigen op het vakonderwijs. Dientengevolge wordt met ingang van 1990 het vak handvaardigheid niet langer door vakleerkrachten gegeven; bij lichamelijke opvoeding gebeurt dat nog wel.

Ook de logopedie wordt met ingang van 1992 wat betreft omvang en werkinhoud gereduceerd. Vooralsnog lijken de schoolwerktuinen en het zwemonderwijs de bezuinigingen te overleven. De invloed van de verwachte bezuinigingen na 1992 is echter nog niet te overzien. Aangetekend moet worden dat het aantal vakuren toch al terug liep.

Ook bij het geven van muziekonderwijs zijn speciale vakleerkrachten betrokken. Muziekdocenten van de muziekschool geven weliswaar geen muziekonderwijs in de klas zelf, maar ondersteunen onderwijsgevenden bij het geven van muzieklessen. Het gaat om een vorm van consulentschap. In de lesopzetten die de muziekschool verzorgt, is het algemeen vormend muziekonderwijs opgenomen. Zie voorts: Muziekplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigMuziek

Toonkunst, voortbrengselen der toonkunst. Muziek is de kunstvorm die berust op het ordenen van klanken. Er bestaan verschillende muziekvormen naast elkaar.

Over het muziekleven in het verleden van de Zaanstreek is niet erg veel bekend. Ongetwijfeld zal hier en daar, voornamelijk in de huizen van de gegoede burgerij, met meer of minder succes gemusiceerd zijn. Favoriete instrumenten waren de piano en de viool, instrumenten die voor de armere burgers te duur waren. Zij bespeelden het mond…
3.

1.3.6. Schoolwerktuinen

Schoolwerktuinen speelden in de Zaanstreek binnen het basisonderwijs al snel een belangrijke rol. Vanaf het moment dat in Nederland schoolwerktuinen werden gesticht, 1920 in Den Haag en Amsterdam, ijverden ook in Zaandam mensen voor de realisering daarvan. In 1929 deed de heer Van Enkhuizen van de plantsoenendienst een poging om in Zaandam een schooltuin in te richten. In 1930 werd een vereniging opgericht die zich aansloot bij de school-werktuinkring Noord-Holland. Gemeentelijk inspecteur A. Dubbink speelde bij de oprichting van deze vereniging mede een belangrijke rol.

In 1946/1947 werd er ook in Koog een schooltuin onder leiding van de heren Staphorsius en Koen aangelegd. In 1945 werd Prud'homme van Reineplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigPrud'homme van Reine, dr. Willem Jeremias

Willemstad N-B 27 oktober 1908 - Zaandam 21 mei 1996

Leraar aan het Zaanlands Lyceum te Zaandam, bestuurder van een groot aantal natuurbeschermingsorganisaties, voorzitter Zaandamse Gemeenschap, auteur/bewerker van een twintigtal voornamelijk schoolboeken.
, die al in 1939 lid van het bestuur was, penningmeester van de Zaandamse vereniging. In 1947 werd hij voorzitter en bleef dat tot zijn overlijden in 1996. Op 26 augustus 1981 werd het schooltuincomplex te Zaandam naar hem vernoemd. De gemeentelijk inspecteur J. Verveen onthulde het nieuwe naambord.

Om de leerlingen verantwoord les te kunnen geven stelde het bestuur een tuinleider aan. Tot 1946 was dit J. Visser, vervolgens de heer Van der Ben. Deze laatste kreeg een weekloon van f35,- dat in 1947 werd opgetrokken tot f 42,50.

In 1972 kwam er een nieuw terrein in Zaandam vrij aan Straat Poelenburg en trad tevens een nieuw bestuur aan. Prud`homme van Reine werd wederom voorzitter, mevr. E. Seel werd secretaresse en K. Honig penningmeester. Er kwam een gebouwtje op de tuin en er werden 260 schooltuintjes uitgezet. De heer Van der Eyden werd aangesteld als tuinleider. In 1973 werden er 300 tuintjes uitgegeven aan kinderen van diverse scholen en 150 tuintjes werden bewerkt in klassenverband. Het bestuur schakelde vrijwilligers in en vroeg de gemeente om de aanstelling van een schoolbioloog.

Het nieuwe complex in Zaandam werd in 1974 geopend door de toenmalige wethouder van onderwijs Theun van Dam. In 1976 werd Piet Hoffer tuinleider, die deze functie eind jaren '80 nog uitoefent. In 1976 verscheen de nota Natuureducatie en kwamen er meer tuintjes bij. Het totaal aantal tuinen kwam toen op 518. Ook kon het bestuur een tweede tuinleider aanstellen. Dit werd de heer Ligthart.

Belangrijk was de ontwikkeling van een biologisch lescentrum. Dankzij de inzet van erkend gewetensbezwaarden, mensen die om principiële redenen niet in militaire dienst willen en vervangende werkzaamheden verrichten, werd dit mogelijk. De eerste schoolbioloog werd in 1978 Ron van 't Veer. In 1980 kwam daar Tom Kisjes bij, die in 1991 nog deze functie vervult. Vanaf 1987 is aangrenzend aan het terrein van de kinderboerderij in Zaandam, waar ook het lescentrum is gevestigd, een permanente tentoonstelling ingericht. Dit werd mogelijk dankzij de inzet van veel vrijwilligers.

Zie ook Schoolwerktuinenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigSchoolwerktuinen

Tuincomplexen voor scholieren, aangelegd (door verenigingen) om kinderen meer begrip bij te brengen voor de natuur. In de Zaanstreek zijn grotere complexen schooltuinen in Oostzaan en Zaandam, in het verleden ook in Koog. Voorts zijn er verschillende kleinere tuinen bij de scholen. In het begin van de 20e eeuw kwam er door het werk van onder anderen Jac. P. Thijsse en E. Heimans veel belangstelling voor alles wat leeft en groeit. Tijdens en na de Eerste Wereldoorlog werd deze b…

1.3.7. Schoolverzuim

Schoolverzuim is altijd een onderwerp geweest dat met de regelmaat van de klok terugkeerde in de discussies over onderwijs. In 1878 werd in Zaandijk de vereniging Getrouw schoolbezoekplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigGetrouw Schoolbezoek

Vereniging te Zaandijk, opgericht in 1878 met het doel “getrouw schoolbezoek, door kinderen te stimuleren. De vereniging loofde prijzen uit en organiseerde jaarlijks een scholierenfeest; kinderen die meer dan acht dagen in het jaar afwezig waren geweest mochten daar niet aan deelnemen. Het is onbekend wanneer de vereniging werd opgeheven.
opgericht, omdat men vond dat het schoolverzuim de spuigaten uitliep. Deze vereniging trachtte op vele manieren het schoolbezoek te stimuleren. Dit deed zij door het uitreiken van prijzen bij het behalen van bepaalde prestaties, meestal in de vorm van bijbeltjes, en door het organiseren van een jaarlijks schoolfeestje. In 1900 werd de Leerplichtwet ingevoerd. Er kwam een leerplicht van zes jaar. Evenals de Kinderwet van Van Houten uit 1874 leidde deze wet tot terugdringing van het schoolverzuim.

Toch bleef ongeoorloofd schoolverzuim een aanhoudende zorg van de plaatselijke overheid. In 1874 werd het ongeoorloofd schoolverzuim op bijna 25 % geschat en in 1900 liep dat terug tot nog altijd bijna 10 %. In 1987 werd wederom een dergelijk percentage genoemd voor jongeren in het voortgezet onderwijs die min of meer regelmatig de school ongeoorloofd verzuimden cq spijbelden.

Dit heeft geleid tot landelijke maatregelen, zoals onderzoek, experimenten met automatisering van verzuimadministraties en de instelling van speciale spijbelopvanggroepen. Deze groepen zijn bestemd voor leerlingen van ongeveer 12 tot 16 à 17 jaar, met name leerplichtige leerlingen uit het voortgezet onderwijs, die ernstig spijbelgedrag vertonen of waarvan verwacht wordt dat zij dat zullen gaan vertonen. Het gaat om potentieel uitvallende leerlingen. Getracht wordt om deze leerlingen met een aangepast programma weer te motiveren voor het reguliere onderwijs en/of te interesseren voor het arbeidsproces via een stageplaats bij een bedrijf.

Ten behoeve van de Zaanstreek is sinds 1983 een drietal van deze spijbelopvanggroepen verbonden aan scholengemeenschap De Nieuwe Vaart. Zij hebben een streekfunctie. Gemiddeld zijn ongeveer 30 leerlingen bij de opvanggroepen ingeschreven in 1988. Jan Heurter is vanaf het begin coördinator van deze spijbel-opvanggroepen. In 1987 werd in Zaanstad een omvangrijk verzuimonderzoek gehouden onder vrijwel de gehele leerlingenpopulatie van het voortgezet onderwijs. Het betrof ongeveer 11.000 leerlingen.

De resultaten van dit onderzoek lieten zien dat bijna 12 % van de leerlingen zeiden dat ze vrij regelmatig, één keer per maand of vaker, spijbelden. Ruim 4 % van de leerlingen zeiden dit elke week één keer of vaker te doen. Tussen het spijbelgedrag van jongens en meisjes bleek nauwelijks verschil te bestaan. Datzelfde gold ook voor de zogenaamde allochtone en autochtone leerlingengroepen. Bovendien bleek dat er geen verschil aantoonbaar was, althans niet bij het genoemde onderzoek, tussen leerlingen die het LBO, het MAVO of het HAVO/VWO bezochten.

Wel speelde leeftijd een belangrijke rol. Hoe ouder de leerlingen, hoe meer er gespijbeld werd. Ook was een verband aantoonbaar tussen spijbelgedrag en het algemeen gevoelen van leerlingen. Hoe positiever een leerling over zichzelf en het leven dacht en het belang van onderwijs en scholing inzag en daarvoor gemotiveerd was, des te minder werd er gespijbeld. Verder bleek dat Zaanstad wat de spijbelproblematiek betreft nauwelijks afweek van vergelijkbare steden. In dit opzicht was er eerder sprake van een relatief gunstige situatie in Zaanstad.

Schoolverzuim in het basisonderwijs is van een andere orde. Daar is nog nauwelijks sprake van ernstig schoolverzuim op grote schaal. Schoolverzuim wordt met name ernstig na het tweede jaar voortgezet onderwijs. Toch komt in het basisonderwijs wel degelijk ongeoorloofd schoolverzuim voor. Dit verzuim vindt vooral plaats vlak voor of na vakanties door het eerder vertrekken of later terugkomen, en op vrijdagmiddagen als gevolg van weekeindeverlenging.

Overigens kunnen ouders in bijzondere gevallen toestemming krijgen om vrij voor hun kinderen te krijgen. Zo werd in het schooljaar 1987-1988 door de gemeente Zaanstad 157 maal toestemming verleend aan leerlingen onder de twaalf jaar voor extra vakantie. Onbekend is hoeveel basisschoolleerlingen daarnaast ongeoorloofd langer met vakantie gaan. Dit aantal wordt in ieder geval hoger geschat dan de genoemde 157.

Slechts een fractie van het ongeoorloofd schoolverzuim wordt ook daadwerkelijk aangemeld. In het schooljaar 1986-1987 zijn 33 aanmeldingen van ongeoorloofd schoolverzuim bij de gemeente Zaanstad binnengekomen, waarvan 26 in verband met vakantie. In het schooljaar 1987-1988 ging het om 40 aanmeldingen, waarvan tweederde deel, namelijk 27, wegens vakantie.

Een ander terugkerend en met het schoolverzuim in relatie staand probleem is dat van het veronderstelde gebrek aan concentratie en motivatie bij de leerlingen. In 1987 werd dit verschijnsel onder andere geweten aan de veranderde maatschappelijke verhoudingen en opvoedingsomstandigheden.

In 1935 zocht de commissie van toezicht op het plaatselijke onderwijs te Zaandam de oorzaken van dit verschijnsel in de te grote klassen, in het verstoren van de rustige gang van het onderwijs, in de tijdsomstandigheden, radio en luchtvaart, in het gemis aan gezond kinderspel, in te grote afleiding door speeltuinverenigingen, sportverenigingen, cursussen, clubs, padvinderij, feestjes, pretjes, uitstapjes, te weinig medewerking of te grote toegeeflijkheid der ouders, te grote vermoeidheid na de wekelijkse rustdag.

Bij wet van 30 mei 1968 werd een nieuwe leerplichtregeling ingesteld. De betreffende wet trad in werking op 1 januari 1969. Deze leerplichtwet 1969 legde aan degene die het gezag over het kind uitoefende de verplichting op te zorgen dat het kind als leerling van een school stond ingeschreven en deze school geregeld bezocht. Daarmee legde de nieuwe wet de verantwoordelijkheid voor het schoolbezoek feitelijk bij de ouders/verzorgers. De leerplicht begon op 1 augustus van het jaar waarin het kind de leeftijd van zes jaar en acht maanden bereikte en eindigde:

  • aan het einde van het leerjaar na afloop waarvan het kind tenminste negen leerjaren had doorlopen;
  • aan het einde van het leerjaar waarin het kind de leeftijd van zestien jaar had bereikt.

Het toezicht op de naleving van de wet was opgedragen aan de burgemeester en wethouders. Voor de voormalige gemeente Zaandam betekende dit dat per 1 januari 1969 een hoofd van een lagere school als extra functie die van leerplichtambtenaar kreeg toegewezen. Dit was A. Lefferman, hoofd van de openbare Leeghwaterschool, sinds 1985 openbare basisschool De Rosmolen.

Met name in kleinere gemeenten wees men de functie van leerplichtambtenaar toe aan andere ambtenaren of aan mensen uit het onderwijsveld. Per 1 januari 1971 vulde de gemeente de functie van leerplichtambtenaar op een andere wijze in. Lefferman, die nog tot 1977 hoofd van de school bleef, beëindigde zijn taak als leerplichtambtenaar. Het toenmalige hoofd van de afdeling onderwijs H. Schumer gaf aan dat meldingen van ongeoorloofd schoolverzuim meestal te maken hadden met maatschappelijke problemen. Hij stelde daarom aan het college van B & W voor iemand te benoemen die werkzaam was bij de Sociale Dienst. Dit advies werd door het college gedeeltelijk opgevolgd.

Per 1 januari 1971 werden twee mensen aangesteld, respectievelijk mevrouw E. Heikens-Zandt van de Sociale Diensten D. de Groot van de afdeling onderwijs, beiden in de functie van leerplichtambtenaar, echter naast hun gewone werkzaamheden. De Groot werd op 31 december 1979 elders benoemd en vervangen door S. Bark.

Pas op 1 april 1979 benoemde het college voor een halve formatieplaats een echte leerplichtambtenaar, dat wil zeggen iemand die specifiek benoemd werd in deze functie. Het was Paula van der Kroon. Na 1983 breidde men de functie uit tot een volledige formatieplaats ofwel 40 uur in de week. In dat jaar werd Marlies Romeijnders de volgende leerplichtambtenaar. Op l april 1986 werd zij door Olga Haring opgevolgd. In 1985 werd een platform opgericht dat tot taak had te trachten het schoolverzuim terug te dringen. Vele disciplines zijn in het platform vertegenwoordigd. Ook de leerplichtambtenaar is lid van dit platform.

Een volgende, de tijd overlevende problematiek is de aansluiting tussen de verschillende onderwijsvormen, met name de aansluiting tussen het basis- en het voortgezet onderwijs. De klacht van de Zaandamse Burger Avond School (BAS) en de Hogere Burger School (HBS) omstreeks 1900 was dat de leerlingen die op school kwamen erg slecht zijn in vaardigheden als spelling en rekenen. In 1976 leidde dit nog steeds bestaande probleem in Zaandam tot oprichting van een samenwerkingsgroep van leerkrachten uit kleuter-, lager- en voortgezet onderwijs onder de naam Kobovo, Kleuter-, Basis- en Voortgezet Onderwijs. De werkgroep kreeg de opdracht de aansluiting, met name op het terrein van de leerstof, tussen de verschillende onderwijsvormen te verbeteren. Voorzitter van de werkgroep was de vanaf 1972 in dienst zijnde gemeentelijk inspecteur van het onderwijs Jan Verveen. De Kobovo- groep functioneerde tot medio 1980.

Toevalligerwijs schreef het ministerie van onderwijs en wetenschappen een landelijk Bovo-project uit. In eerste instantie kende het ministerie ongeveer 20 van deze projecten aan scholen, schoolbesturen respectievelijk gemeenten toe. Zaanstad was een van de gemeenten die een dergelijk project ten behoeve van het openbaar onderwijs kreeg toegewezen. Het werk van de eerder genoemde Kobovo-groep kon daarmee overgenomen worden door het nieuwe Bovo-project. Het voordeel was dat er een projectstructuur opgezet kon worden, omdat aan dit Bovo-project extra faciliteiten verbonden waren.

In de periode 1980-1984 deden alle openbare scholen in Zaanstad voor basis- en voortgezet onderwijs mee aan dit officiële landelijke project, dat tot doel had de aansluiting tussen basis- en voortgezet onderwijs in brede zin te verbeteren, dat wil zeggen niet alleen leerstofinhoudelijk, maar ook didactisch (leerboeken, leermethoden) en pedagogisch. De leiding van dit project berustte bij een van de conrectoren van Het Zaanlands Lyceum, Fred Hoogstederplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHoogsteder, Fred

Curaçao, 9 mei 1938 - Lemele, 25 januari 2018

Drs. Fred J. Hoogsteder was vanaf 1964 leraar natuurkunde en wiskunde op het Zaanlands Lyseum. Later werd hij conrector voor de onderbouw en vanaf 1986 tot 1994 was hij rector van Het Zaanlands Lyceum. Hoogsteder was daarmee bijna dertig jaar verbonden aan het Zaanlands Lyceum. Als rector belandde hij middenin de hectische periode waarin de scholen zich los maakten van de overheidsbemoeienis en fuseerden met andere scholen.
, vanaf 1986 rector en het hoofd van één van de deelnemende basisscholen, Maarten Klop.

Het project leidde tot de invoering van een deelschoolwerkplan dat de aansluiting basisonderwijs-voortgezet onderwijs nader regelde en voor alle gemeentelijke scholen in Zaanstad geldend was en nog steeds is. Daarmee is, ook landelijk gezien, een vrij uniek resultaat bereikt. Ook de basisscholen van Oostzaan, de gemeentelijke mavo in Wormer en de neutraal-bijzondere scholengemeenschap Zaanstreek-Noord voor lager beroepsonderwijs in Krommenie zijn bij deze Bovo-afspraken betrokken. Sedert 1972 houden de schoolraden van het bijzonder onderwijs zich eveneens bezig met de verbetering van de aansluiting tussen het lager en het voortgezet onderwijs.

Met gebruikmaking van de zogenaamde CITO-eindtoets, het Centraal Instituut voor Toetsontwikkeling, worden de einddoelen van het bijzonder lager onderwijs zoveel mogelijk gelijkgeschakeld. Tevens wordt gewerkt aan een ononderbroken, longitudinale, opbouw van de leerstof en afstemming van de manier van lesgeven, methodiek en didactiek. Zowel het openbaar als het bijzonder onderwijs werken aldus, echter onafhankelijk van elkaar, aan een betere aansluiting tussen het basis- en het voortgezet onderwijs. Dat wil zeggen dat er een longitudinale ontwikkelingslijn voor alle leerlingen vanaf vier tot ongeveer 18 jaar wordt nagestreefd. Een van de verschillen tussen beide ontwikkelingen is dat het openbaar onderwijs om principiële redenen juist geen gebruik maakt van de landelijk ontwikkelde maar niet verplicht gestelde CITO-toetsen.

Deze toetsen zijn ontwikkeld om tot een betere selectie te komen voor de verschillende vormen van het voortgezet onderwijs. Het uitgangspunt van het openbaar onderwijs is steeds geweest dat het niet om selectie gaat en dat deze juist teruggedrongen moet worden. Het gaat om voorlichting, waarbij de ouders uiteindelijk, onder bepaalde voorwaarden, het beslissingsrecht krijgen betreffende de schoolkeuze. Landelijk neemt ongeveer 50% van de scholen deel aan de jaarlijkse CITO-eindtoetsen voor het basisonderwijs.

In 1919 werd het Nutsseminarium voor Pedagogiek opgericht door de pedagoog Philip Abraham Kohnstamm. Het werd verbonden aan de Universiteit van Amsterdam en deed onderwijskundig onderzoek, verzorgde opleidingen voor de middelbare akte pedagogiek en kreeg grote invloed op vernieuwingsideeën. Op initiatief van Kohnstamm werd in de periode 1920-'40 reeds veel aandacht besteed aan leerplanontwikkeling ten behoeve van het lager onderwijs.

Later zou een door het Nutsseminarium ontwikkeld leerplan nog een bijzondere rol spelen in het Zaandamse lager onderwijs. Ook was het Kohnstamm die de aandacht vestigde op de individuele verschillen in aanleg en begaafdheid van leerlingen, alsmede het gebrek aan mogelijkheden van de klassikale school om daar op in te spelen. Het werk en de invloed van Kohnstamm en het Nutsseminarium kwamen vooral na de Tweede Wereldoorlog tot uiting toen de onderwijsontwikkelingen in een stroomversnelling terechtkwamen.

Na 1945 ontstond een spectaculaire groei in de verzorgingsstructuur van het onderwijs en kwamen, naast de traditionele vernieuwingsscholen zoals de Montessori-, Jenaplan- en Daltonscholen, andere ontwikkelingen op gang. Bij een aantal haakte de Zaanstreek al snel aan. Kenmerkend voor de ontwikkelingen na de Tweede Wereldoorlog was dat deze aanvankelijk een vorm van wildgroei aannamen. Er ontstond een veelheid van ondersteunende functies en instellingen, zoals:

  • Ortho-pedagogen,
  • Kinderpsychologen,
  • Logopedisten,
  • Remedial-teachers,
  • Schoolmaatschappelijk werkers,
  • Medisch Opvoedkundige Bureau's (MOB's),
  • Schoolberoepskeuzeinstituten zoals het Zaans Instituut voor School en Beroepskeuze (ZISB),
  • schooladviesdiensten enz, enz.

Voor de Tweede Wereldoorlog beperkte de verzorgingsstructuur zich meestal tot de schoolarts, cq schoolartsendienst en het schooltoezicht. Enkele gemeenten kenden het fenomeen van de gemeentelijk inspecteur van het onderwijs. Zo kreeg Zaandam in 1920 haar eerste gemeentelijk inspecteur, A. Dubbink. Na de Tweede Wereldoorlog werden de drie landelijke pedagogische centra gesticht, die naast het Nutsseminarium trachtten enige structuur in de onderwijsvernieuwing aan te brengen.

Het betrof het Christelijk Pedagogisch Studiecentrum (CPS) in 1946 en het Algemeen Pedagogisch Centrum (APC) en het Katholiek Pedagogisch Centrum in 1948 (KPC). Met name de voormalige gemeente Zaandam heeft in een vroeg stadium ten behoeve van de onder haar bestuur staande scholen systematisch gebruik gemaakt van de begeleidingsmogelijkheden van het APS.

Op initiatief van de toenmalige gemeentelijk inspectrice van het onderwijs (1956-1972) Bets E.G. Bos († 1988), in navolging van haar voorganger, C.J. Rol (1947-1956) en met steun van de wethouder van Onderwijs van Zaandam en latere burgemeester van Wormerveer Rinus Hilleplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHille, Rinus

(Koog aan de Zaan, 16 januari 1913 - Wormerveer, 29 november 1976)

Marinus Jacobus (Rinus) Hille, wethouder en loco-burgemeester (PvdA) van Zaandam, laatste burgemeester van Wormerveer, lid van Provinciale Staten en lid van de gemeenteraad van Zaanstad. Rinus Hille was één van de bijzondere voorbeelden van emancipatie door de arbeidersbeweging. Hij kwam uit een arbeidersgezin, doorliep alleen de lagere school en ging werken als tuinman. Door zelfstudie wist hij zich te ontwikkelen…
, werden enkele lagere scholen betrokken bij een vernieuwingsplan van het APS. De eerste scholen deden vanaf 1954 aan dit landelijk georganiseerde zogenoemde contactscholenplan mee. Leerkrachten van een tweetal lagere scholen, zogenaamde moederscholen, de Wilhelminaschool en de Dr. Albert Schweitzerschool ontvingen kadercursussen.

De bedoeling was dat vanuit deze scholen vernieuwingsideeën verder uitgedragen werden. Via dit contactscholenwerk werden andere scholen en leerkrachten ondersteund en bij vernieuwingen betrokken. Het gevolg was dat Zaanse onderwijsgevenden behalve in de Zaanstreek ook cursussen in het land gaven. Zo droegen zij, later ook in een ander kader, vernieuwingsideeën uit in onder meer Maastricht, Schiedam, Vlaardingen, Delft, Zwolle, Hoofddorp en Leeuwarden.

Willem Brinkkemper was een der voortrekkers van de naoorlogse onderwijsvernieuwing in de Zaanstreek. Hij werd daarbij duidelijk geïnspireerd door de samenwerkingsschool van Kees Boeke te Bilthoven, De Werkplaats​. Brinkkemper begon in 1936 als kwekeling met akte aan de Kalverschool te Zaandam en werkte vanaf 1938 aan de school te Jisp. Daarna werd hij na de oorlog hoofd van de VGLO te Zaandam en vanaf 1955 leraar pedagogiek.
Hij werkte nauw samen met Bets Bos en met Geert van Duinen, hoofd Wilhelminaschool en later van de Rijkskweekschool te Alkmaar. Brinkkemper,​ Van Duinen en de kweekschool-leraren hadden grote invloed op de onderwijskundige ontwikkelingen in met name Zaandam. Daarnaast was Brinkkemper initiatiefnemer van het kamp 'Hee 6' op Terschelling in 1947. Ook nu nog maken meerdere Zaanse basisscholen van dit kamp gebruik voor meerdaagse schoolreisjes.

In het RK onderwijs begon de vernieuwing in de jaren '60 bij basisschool De Bijenkorf in Assendelft. Omstreeks 1971 nam een vrij grote groep scholen de vemieuwingsgedachten over. Hieruit resteren nog drie zogenoemde Jenaplan-scholen, de Willibrord in Zaandam, Panta Rhei en De Bijenkorf, beide in Assendelft, respectievelijk met 367, 219 en 232 leerlingen.

Het was vooral de pedagoog en onderwijskundige Cor Rudolph van het APS die de vernieuwingen inhoudelijke vorm gaf. In 1975 vervulde dezelfde Rudolph een bemiddelende rol toen de Wilhelminaschool als meest pregnante vernieuwingsschool na aantijgingen van een kleine, extreem-conservatieve landelijke oudergroep, mensen die overigens niets met het Zaandamse onderwijs te maken hebben gehad, in conflict raakte met de gemeente en de rijksinspectie. Een en ander leidde er toe dat het gemeentebestuur tot bij de minister op het matje geroepen werd.

De beschuldigingen van de betreffende groep kwamen neer op een te grote vrijheid voor de kinderen, een chaotische onderwijsvorm en sexuele misstanden. Met name de laatste beschuldigingen konden niet waargemaakt worden. De ouders van de kinderen die de school bezochten waren tevreden over de school en hadden deze juist bewust gekozen vanwege de pedagogisch-didactische uitgangspunten. Afgesproken werd dat de onderwijskundig pedagoog Cor Rudolph van het APS zich direct met de onderwijsvernieuwing aan de Wilhelminaschool zou bemoeien, terwijl de rijksinspectie en de gemeentelijke inspectie extra aandacht aan de school zouden besteden.

Om dit organisatorisch vorm te geven werd een stuurgroep in het leven geroepen, bestaande uit het hoofd van de school, Jan Ansink, de Rijksinspecteur Piet Ploeger, de gemeentelijke inspecteur Jan Verveen, de wethouder van onderwijs Theun van Dam, de chef van de afdeling onderwijs, Henk Beijersbergen van Henegouwen, Cor Rudolph en een vertegenwoordiger van de ouders.

In de praktijk betekende dit dat het vernieuwingsproces aan de school door de directe bemoeiing van Rudolph in versterkte vorm doorging. Rudolph en het hoofd van de school, Jan Ansink zaten qua onderwijsideeën op dezelfde lijn. Ook de ouderinspraak kreeg organische vorm. Ouders konden niet alleen meepraten, maar droegen daadwerkelijk medeverantwoordelijkheid. In de vorm van een stuurgroep, met daaruit een dagelijks bestuur en via de weg van de plenaire oudervergadering kreeg de school een vergaande democratische structuur.

De gevolgen voor de school bleven echter nog lang voelbaar. Door de hele affaire, maar vooral ook door het feit dat de school niet samenwerkte met een kleuterschool, werd het leerlingenaantal te klein om de school in stand te kunnen houden. Dit leidde ertoe dat de school in 1983 zijn zelfstandigheid verloor en fuseerde met de andere vernieuwingsschool van het eerste uur, de Dr. Albert Schweitzerschool te Zaandam.

Als dependance kon de school nog een jaar in het eigen gebouw als zelfstandige organisatie verder werken. Daarna werd de school formeel in de Dr. Albert Schweitzerschool opgenomen. Jan Ansink verliet na opheffing van de Wilhelminaschool in 1984, formeel al in 1983, het Zaanse onderwijs, waarin hij in april 1961 als onderwijzer aan de Herman Gorterschool was begonnen. Daarmee was één van de meest markante onderwijsmensen van het moment vroegtijdig uit het openbaar onderwijs verdwenen.

De nieuwe tijdgeest, die zich toen al aankondigde, de nieuwe zakelijkheid, meer accent op leerprestaties en effectiviteit, was hiermede debet aan. In de Wilhelminaschool werden belangrijke didactische en pedagogische principes gerealiseerd, zoals een op de eigen belevingswereld van het kind gebaseerde didactiek en het sociaal-pedagogische uitgangspunt van de platformschool.

Het begrip platformschool was ontwikkeld door de eerder genoemde Cor Rudolph. Het ging om een echte ontmoetingsschool voor mensen met verschillende etnische en culturele achtergronden. Met name ook de buitenlandse leerkrachten kregen daarbij een essentiële en gelijkwaardige rol toebedeeld. Wat voor scholen later een probleem zou worden, leerlingen van verschillende nationaliteiten en verschillende culturele achtergronden in één school, was voor Jan Ansink een essentieel uitgangspunt om tot een pedagogisch en sociaal optimaal functionerende school te komen. Het idee van de platformschool heeft van officiële zijde echter weinig steun gekregen.

Vanaf 1966, rijksregeling subsidiëring pedagogische centra, moesten de landelijke pedagogische centra hun directe begeleiding- en ondersteuningstaken geleidelijk afbouwen. Deze taken waren vanaf 1966 in principe weggelegd voor de regionale en plaatselijke schoolbegeleidings- en adviesdiensten die nadien in versneld tempo van de grond kwamen.

De eerste plaatselijke pedagogische centra waren die van Den Haag in 1946 en Enschede in 1954. De meeste van die diensten werden opgericht in de periode 1970-1975. De Stichting Centrum Onderwijsbegeleiding Zaandam SCOZ werd in 1972 een feit en kwam tot stand dankzij een samenwerking tussen de Zaangemeenten en de schoolraden van het bijzonder onderwijs. De directeur werd Hein Leffring. Het eerste bestuur bestond uit:

  • Theun van Dam, wethouder onderwijs en tevens voorzitter,
  • namens de gemeente Mw. E. Bakker-Ezerman, R. Abbenhues en D. van Weele (plv. penningmeester),
  • namens het neutraal bijzonder onderwijs Mw. E.G. Bos plv. secretaresse,
  • namens de P.C.-schoolraad H. Sijbrand, vice-voorzitter en C. Veen,
  • namens de R.K.-schoolraad N.P. Tervoort, secretaris en F.A. de Heus en
  • namens het ZISB M.J. Hille, penningmeester en W.J. Komen.

1.3.10. Constructief onderwijsbeleid

Doordat het APS haar werkzaamheden in Zaandam en later Zaanstad moest staken op het moment dat de SCOZ nog niet functioneerde, ontstond er een vacuüm in de begeleiding en ontwikkeling van onderwijsvernieuwingen. Op initiatief van de, eerder genoemde, gemeentelijke onderwijsinspectrice Mw. E.G. Bos kwam een groep vernieuwingsscholen, de zogenaamde Bosgroep, regelmatig bijeen in een poging zelf vorm en inhoud aan vernieuwingsactiviteiten te geven. Later kreeg deze groep een breder karakter en werd omgezet in de reeds beschreven Ko-Bo-Vo-werkgroep.

De gemeente Zaandam was een van de eerste gemeenten die trachtte onderwijsinhoudelijke ontwikkelingen te stimuleren, te sturen en te beïnvloeden. Dit werd onder meer gedaan door de invoering van een gemeentelijke onderwijsinspectie. Deze inspectie kreeg mede tot taak om onderwijsontwikkelingen te initiëren en te stimuleren. De gemeentelijke inspecteurs, vanaf 1985 onderwijskundig adviseurs genoemd, van Zaandam en later Zaanstad waren achtereenvolgens:

  • A. Dubbink (1920-1947),
  • C.J. Rol (1947-1956),
  • mw. E.G. Bos (1956-1972),
  • J. Verveen (vanaf 1972),
  • J.J. Vinck (1974-1989),
  • O. Hoekmeijer (vanaf 1979) en
  • M. Klop (vanaf 1989).

Daarmee voerde en voert Zaandam cq Zaanstad een zogenaamd constructief onderwijsbeleid. De meeste gemeenten en schoolbesturen beperken zich, evenals de rijksoverheid, tot het beheer van het onderwijs en de verdeling van gelden, een zogenaamd allocatief onderwijsbeleid. De politieke structuur van Zaandam en Zaanstad heeft een dergelijk beleid mogelijk gemaakt. De portefeuille van onderwijs is namelijk op een periode van vier jaar na gedurende een lange reeks van jaren in handen van PVDA-wethouders geweest.

Het voordeel van gemeenten of schoolbesturen die een constructief onderwijsbeleid voeren is dat onderwijsvernieuwingen gestimuleerd worden en dat men in staat is daar samenhang in aan te brengen. Een positief gevolg voor de gemeentelijke scholen in Zaanstad is dat basis- en voortgezet onderwijs nauw met elkaar samenwerken, elkaars werkterreinen kennen en voor de leerlingen een betere aansluiting hebben weten te realiseren. Er is systematisch gewerkt aan verbetering van het pedagogisch-didactisch klimaat (verbetering werkmethoden) waardoor Zaanstad ook landelijk de naam van een 'moderne onderwijsgemeente' heeft. Er zijn relatief veel niet-klassikale scholen.

Over de onderwijsresultaten zijn de meningen verdeeld. Voorstanders van vernieuwend onderwijs wijzen erop dat leerlingen meer gemotiveerd zijn, met meer plezier naar school gaan en een betere leer- en studiehouding ontwikkelen. Tegenstanders van vernieuwend onderwijs menen dat er met name achterstanden in de cognitieve ontwikkeling ontstaan, dat wil zeggen: achterstanden in vakken als rekenen, taal, lezen en dergelijke. Resultaten van vergelijkend onderzoek zijn niet voorhanden. Doorstroom naar het voortgezet onderwijs, percentagens zittenblijvers, uitvalcijfers en dergelijke wijken in Zaanstad niet wezenlijk af van landelijke cijfers.

Het constructieve onderwijsbeleid van de gemeente Zaandam leidde overigens in 1973 tot een conflict tussen Zaandamse openbare lagere scholen enerzijds en de rijksinspectie en het gemeentebestuur anderzijds. In een poging om een geconstateerd spanningsveld tussen de genoemde Bosgroep en de overige scholen op te heffen en de onderwijsontwikkelingen in de diverse scholen meer op elkaar af te stemmen en beheersbaar te maken werd de in 1967 door het Nutsseminarium ontwikkelde Proeve van een leerplan door de toenmalige gemeente Zaandam in overleg met de rijksinspectie aan alle gemeentelijke scholen voorgeschreven. Hoofddoel van deze bewust gekozen strategie was meer eenheid in en grip op de onderwijsontwikkelingen te krijgen.

Geheel los van de eigen historische groei en ontwikkelingen van de betrokken scholen, werden alle scholen van uiterst behoudend tot extreem modern, met geheel verschillende personele mogelijkheden en onderwijsideeën, gedwongen van het ene op het andere schooljaar het desbetreffende leerplan uit te voeren. Dit zonder ondersteuning c.q. bij- of nascholing. Ook waren de methoden van de scholen niet in overeenstemming met de inhoud en methode van lesgeven die in het leerplan van het Nutsseminarium werden aangedragen.

Een neveneffect van deze ingreep was dat vernieuwingsscholen en niet-vernieuwingsscholen elkaar vonden en zich gezamenlijk teweer stelden. Hoewel nooit formeel ingetrokken heeft het leerplan van het Nutsseminarium nimmer een werkelijke rol gespeeld in de praktijk en is later in de vergetelheid geraakt. De onderlinge verhoudingen tussen de verschillende lagere scholen zijn in de jaren nadien gelukkig wel sterk verbeterd.

In 1976 verscheen de eerste gemeentelijk onderwijsbeleidsnota van Zaanstad. Onder leiding van wethouder Theun van Dam leverden diverse mensen, zowel uit de politiek als uit het onderwijs, een bijdrage aan deze beleidsnota. De nota droeg de titel Mensen leren kennen, maar is op basis van een opgenomen illustratie het leven doorgegaan als de Tomatennota. Deze nota was in 1989 nog steeds de basis van het gemeentelijk onderwijsbeleid. Wel zijn er aanvullingen verschenen die aansluiten bij de laatste onderwijskundige en politieke ontwikkelingen.

De essentie van 'De Tomatennota' is dat er een ander accent wordt gelegd op de doelstelling van het onderwijs en op grond daarvan een andere schoolorganisatie wordt voorgesteld. Niet alleen de cognitieve ontwikkeling, kennisoverdracht, maar een bredere, ook op de maatschappij gerichte vorming komen centraal te staan. Er wordt gestreefd naar een op differentiatie en socialisatie gerichte schoolorganisatie, heterogene leeftijdsgroepen, zonder het zittenblijven.

Ook wat de scholenbouw betreft voerde en voert de gemeente Zaanstad een constructief beleid. In 1972 verscheen de eerste scholenbouwnota, toen nog voor de gemeente Zaandam. De ontwikkelingen in het bijzonder onderwijs zijn een andere geweest. Zowel de rijksoverheid als de gemeente kunnen geen invloed uitoefenen op inhoudelijke ontwikkelingen in de bijzondere scholen. Omdat de bijzondere scholen veelal per school een eigen bestuur hebben of hebben gehad, vinden onderwijskundige ontwikkelingen vaak nogal geïsoleerd plaats en komt onderlinge afstemming van ontwikkelingen moeilijker tot stand. Van groot belang in dit opzicht is de oprichting van de schoolraden voor het bijzonder onderwijs geweest: 1969 R.K.-schoolraad; 1971 P.C.-schoolraad. Deze raden overkoepelen het gehele confessioneel-bijzonder onderwijs in de Zaanstreek, van kleuterschool tot atheneum. Onder leiding van deze raden zijn diverse schoolbesturen gefuseerd.

Zo functioneren in 1990 nog vijf stichtingen ten behoeve van het Rooms-Katholieke basisonderwijs, namelijk in Assendelft, Krommenie, Wormerveer, Zaanstad-Midden en Zaandam. De stichting Zaanstad-Midden is in 1969 door fusies ontstaan en is gevestigd te Koog. Het eerste bestuur bestond uit D.S.M. Aalders, voorzitter, J.P.J. Ahling, secretaris, en Th.E.F. van Hauwe, penningmeester.

In het Protestants-Christelijk onderwijs is de 'Vereniging voor Christelijk Onderwijs Zaanstad' rond 1990 de belangrijkste organisatie. Deze vereniging werd op 1 januari 1983 opgericht en is ontstaan uit het samengaan van verenigingen te Zaandam en Wormerveer. Later voegden de verenigingen voor Christelijk basisonderwijs uit Koog-Zaandijk in september 1983 en Assendelft, juli 1985, zich nog bij deze organisatie. Hieraan is een eerdere omvangrijke fusie voorafgegaan.

De vereniging voor Christelijk onderwijs Zaandam was in 1966 ontstaan door fusie van vier verenigingen voor christelijk onderwijs, waaronder de eerder genoemde Vereniging van Christelijk Schoolonderwijs, c.q. de Vereniging tot stichting en instandhouding van Christelijke Scholen voor Lager- en Uitgebreid Lager Onderwijs, die in 1904 op initiatief van de al eerder genoemde zuster Huygens was opgericht.

Naast de grote stichting voor Zaanstad zijn rond 1990 nog drie Christelijke organisaties in Zaanstad actief, namelijk te Westzaan, te Krommenie en de Oecumenische stichting voor Christelijk LOM-onderwijs. Het alles overkoepelende en samenbindende orgaan voor het Christelijk onderwijs is de Protestant-Christelijke Schoolraad voor de Zaanstreek. Een belangrijke promotor tot het samengaan van verschillende besturen is H. Sijbrand, van 1970 tot 1987 rector van het Reformatorisch College Blaise Pascal te Zaandam.

Cor Kakesplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKakes, Cornelis (Cor)

Zaandam 17-02-1891 - Zaandam 27-01-1965

Bouwkundige, commandant van de vrijwillige brandweer van Zaandam, belangrijk voorvechter van het christelijk onderwijs. Kakes werd benoemd tot ereburger van Zaandam, in welke gemeente een scholengemeenschap voor christelijk beroepsonderwijs naar hem werd genoemd. Cor Kakes kwam op 14-jarige leeftijd in het door zijn grootvader opgezette
, voormalig voorzitter van de Vereniging voor Christelijk Nijverheidsonderwijs in de Zaanstreek heeft eveneens een belangrijke rol gespeeld in het Christelijk onderwijs. Met name heeft hij een bijdrage geleverd aan de stichting van scholen voor Christelijk voortgezet onderwijs. De huidige Christelijke school voor lager beroepsonderwijs te Zaandam is naar hem genoemd. Ook hij heeft belangrijk bijgedragen aan de eenwording van het Christelijk onderwijs. Vanaf de oprichting op 4 april 1950 tot 7 juli 1964 was hij voorzitter van de betreffende vereniging.

De SCOZ heeft eveneens bijgedragen aan de ontwikkelingen in het openbaar en het bijzonder onderwijs. Deze begeleidingsdienst is onverzuild en biedt het bijzonder onderwijs naast respectievelijk het KPC en het CPS inhoudelijke ondersteuning.

1.3.11. Vakbonden

De crisis van de jaren '30 bezorgde de onderwijsvakbonden handenvol werk. Er heerste in het onderwijs grote werkloosheid. Salarissen werden verlaagd en gehuwde onderwijzeressen werden gedwongen het vak te verlaten. Ook werden kwekelingen met akte (volontairs) aangesteld, die hetzelfde werk deden als gewone onderwijzers, maar aanzienlijk slechter werden betaald. Ter illustratie Marie van Heiningen-van Bohemen, later een der voortrekkers van het vemieuwingsonderwijs te Zaandam, ontving in 1937 een jaarsalaris van ƒ 450, terwijl een gewone onderwijzer ƒ 1121 ontving. Bovendien telde de arbeidstijd van de kwekeling met akte slechts voor een kwart mee als diensttijd.

In het onderwijs hebben de vakbonden traditiegetrouw een belangrijke rol gespeeld, ook regionaal en lokaal. Zo wendde de afdeling Koog-Zaandijk-Westzaan van de Bond van Nederlandse Onderwijzers (voorloper van de Nederlandse Onderwijzersvereniging en de Algemene Bond voor Onderwijzend Personeel) zich in 1906 tot de gemeente Koog. De voorzitter van de bond was op dat moment L. Schoemaker en secretaris M. Lenstra. De klacht van de bond betrof de lage salariëring van onderwijsgevenden in de gemeente Koog. In die tijd waren de salarissen nog steeds niet landelijk geregeld. Bovendien werd de gemeente Koog verweten dat zij in de vijf achterliggende jaren geen onderwijzers met hoofdakte (deze waren duurder) had benoemd. Aangetoond werd dat andere gemeenten, waaronder Zaandijk, maar vooral Hilversum en Amsterdam, hun onderwijsgevenden veel beter honoreerden. Ook ambtenaren waren bij een gelijke beginsituatie uiteindelijk beter af, aldus de Bond.

De honorering van onderwijzers liep in 1906 in de diverse gemeenten ver uiteen. In Koog was in 1906 het maximumsalaris voor een onderwijzer met hoofdakte f 850,-. in Zaandijk f 900.-, in Amsterdam f 1.500,- (en f 100,- vergoeding huishuur) en in Hilversum f 1.600,- en f 100.- vergoeding huishuur). In hoeverre deze, als exemplarisch voorbeeld, beschreven actie concreet succes had is niet duidelijk. Wel lezen we dat in 1911 aanzienlijk hogere salarissen betaald werden dan in 1906. Voor de Zaandijker l.0.- en mulo-school worden bedragen genoemd die lopen van f 400.- per jaar tot f 1.300.- per jaar voor gewone onderwijzers. Het hoofd van de school verdiende op dat moment f 1.100.- plus vrij wonen.

De grootste bond in de Zaanstreek was altijd de ABOP (dan wel de voorlopers daarvan). Het hoofd van de dorpsschool te Westknollendam, Jaap van Vuure, was na de eenwording van de Zaangemeenten de eerste voorzitter van de ABOP-Zaanstreek. Hij vervulde deze functie van 1974 tot 1982. Daarnaast was hij voorzitter van de schoolraden voor openbaar onderwijs in Wormerveer van 1968 tot 1974 en in Zaanstad van 1975 tot 1982. Als voorzitter van de ABOP werd hij in 1982 opgevolgd door Cock de Gram. Hierna was Tom de Smidt de voorzitter (vanaf 1984). Behalve de ABOP zijn ook de Protestants Christelijke Onderwijsvakorganisatie (PCO), de Katholieke Onderwijs Vakorganisatie (KOV) en het Nederlandse Genootschap van Leraren (NGL) organisaties die zowel landelijk als in onze regio een belangrijke rol vervullen.

Regionaal overleggen de vakorganisaties respectievelijk met de gemeente of de schoolbesturen over rechtspositionele aangelegenheden, formuleren onderwijsinhoudelijke adviezen, behartigen de belangen van individuele onderwijsgevenden en organiseren acties. Vooral na het aantreden van de diverse kabinetten na 1977, die stelselmatig op het onderwijs bezuinigden, gingen de vakorganisaties in de Zaanstreek veelal gezamenlijk tot acties over, waaronder de organisatie van een staking. Deze acties leverden geen enkel aantoonbaar resultaat op. Juist daarna zijn de grootste bezuinigingen doorgevoerd. Het gevolg van de stakingsactie was wel dat maanden later de betreffende onderwijsgevenden een en ander nog in hun portemonnee voelden. Over de gestaakte dagen werd loon ingehouden. De compensatie via de vakbonden maakte deze inkomstenderving niet geheel ongedaan. De actiebereidheid was daarna minder.

Overigens heeft het ministerie de ingehouden salarissen wel weer aan het onderwijs ten goede laten komen. Uit het ‘bespaarde' bedrag is door veel scholen materiaal aangeschaft ten behoeve van onderwijs aan buitenlandse leerlingen. Door het lange aanhouden van de bezuinigingen, ook daar waar het naar het gevoel van de betrokkenen eigenlijk niet meer kan, groeit de actiebereidheid. Met name de kleinere scholen worden door verscherping van de opheffingsnorm in hun bestaan bedreigd. Daarnaast is de rijkssubsidie, die volgens bepaalde normen wordt berekend, de zogenoemde Londo-normen, weer omlaag gegaan. Ook staat het onderwijs een nieuwe financieringsvorm te wachten, welke weinig goeds beloofd. Het gevolg was dat de onderwijsvakbonden in 1989 wederom gezamenlijk tot acties opriepen. De ABOP kondigde nieuwe stakingen aan. Ook de plaatselijke afdeling van de Vereniging voor Openbaar Onderwijs (VOO) en de Katholieke en Protestant-Christelijke schoolraad leveren een bijdrage aan de onderwijskundige ontwikkelingen in de Zaangemeenten.

Als gevolg van de werving van buitenlandse arbeiders in de jaren '60 en '70 nam het aantal leerlingen van buitenlandse origine in het onderwijs sterk toe. In 1988 is er nog steeds een toename van leerlingen uit de etnische bevolkingsgroepen. Voor de Zaanstreek gaat het vooral om Turkse, Marokkaanse, Surinaamse, Spaanse, Portugese en Kaapverdiaanse leerlingen. De grootste groep wordt gevormd door de Turken, die met name in Zaandam in de wijk Poelenburg woonachtig zijn. Over heel Zaanstad kan het percentage 'buitenlanders' op 6.1 % (1987) gesteld worden.

Voor enkele wijken liggen deze percentages veel hoger: Poelenburg: 25,3 %; Zaandam oud-west: 11,9 %; Kogerveld: 10 %; Peldersveld: 8,6 %; Zaandam oud-zuid: 8,2 % (cijfers: Federatie van Zaanse Woningbouwverenigingen, 1987). Vooral in de wijk Poelenburg, maar ook in de andere hierboven genoemde wijken, zijn scholen met een veel hoger percentage buitenlandse leerlingen dan op grond van de wijkpercentages verwacht mag worden. De openbare basisschool 'In de Weer' heeft een schoolbevolking die vrijwel voor 100% uit Turkse leerlingen bestaat. De verwachting is dat ook de President Kennedyschool binnen enkele jaren volledig buitenlands zal zijn. Beide scholen liggen in de wijk Poelenburg.

Van de bijzondere basisscholen heeft in 1988 alleen de P.C-school De Loopplank een relatief hoog percentage buitenlandse leerlingen, zo'n 45 %. Een steeds belangrijkere rol zijn de leerkrachten in Onderwijs in Eigen Taal en Cultuur, de OETC-leerkrachten aan buitenlandse leerlingen gaan spelen. Leerkrachten van de eigen nationaliteit verzorgen dit onderwijs. Zoveel mogelijk wordt het OETC-onderwijs gegeven in de scholen die de leerlingen bezoeken. In sommige gevallen gaan leerlingen naar andere scholen voor het ontvangen van deze lessen. Voor Marokkaanse en Turkse leerlingen gebeurt dit onder schooltijd gedurende 2,5 uur per week. Spaanse en Portugese leerlingen volgen OETC buiten de officiële schooluren. OETC-onderwijs is vrijwillig, de deelnamegraad van vooral de Turkse leerlingen is echter hoog. Met name de groep Turkse OETC-leerkrachten is goed georganiseerd. Zij vormen relatief een grote groep en hebben, mede op aandrang van de gemeente, een duidelijke en herkenbare structuur aangebracht. Zij hebben een eigen vergader- en lesruimte in De Branding. In 1991 zijn er 15 full-time Turkse OETC leerkrachten in het basisonderwijs die aan 846 leerlingen lesgeven. Van deze leerlingen zitten er 667 in het openbaar, 87 in het Rooms-Katholiek, 66 in het protestant-christelijk en 26 in het speciaal onderwijs. Een parttime-leerkracht is werkzaam ten behoeve van de OETC-lessen in het voortgezet onderwijs.

Het Turkse OETC-onderwijs is gestart in september 1974. De eerste Turkse leerkrachten waren Ahmet Yildiran vanaf 1974 en Mustafa Bulut van 1974 tot 1976. Vanaf het begin vervult Ahmet Yildiran tevens een coördinerende functie, die in 1991 is geformaliseerd. Ten behoeve van de Marokkaanse leerlingen is één leerkracht werkzaam in Zaanstad. Ook de buitenlandse ouderraden spelen een belangrijke rol met betrekking tot het onderwijs in de eigen taal en cultuur. De scholen die te maken hebben met een naar rato grote populatie buitenlandse leerlingen kennen specifieke problemen. Cultuurverschillen en de taalproblematiek vragen een speciale aanpak. De ideeën over de beste aanpak zijn niet eenduidig. Ook landelijk gezien is men het er nog niet over eens hoe het beste te handelen. De gemeente Zaanstad bracht in 1988 een nota uit onder de titel 'Zorgen voor het onderwijs', waarin enkele gedachten omtrent een mogelijke aanpak op papier zijn gezet. De nota schenkt ook aandacht aan de positie van de buitenlandse leerkrachten in de schoolteams. De onderwijspraktijk is om een reactie gevraagd. De verwachting is dat in de aankomende jaren op basis van deze nota een actief vervolgbeleid gevoerd zal worden.

1.3.13. De laatste ontwikkelingen

In 1974 kwam er een landelijk beleid dat erop gericht was leerlingen in achterstandsituaties extra te stimuleren. De in 1935 te Koog geboren onderwijskundige en latere hoogleraar dr. Co van Calcar, prof. dr Co vanplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigCalcar, prof. dr Co van

Koog aan de Zaan, 26 maart 1935 - Parijs, 15 december 1986

Jacobus Josephus Maria (Co) van Calcar, psycholoog en vooraanstaand onderwijsvernieuwer, bijzonder hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam die gedurende meer dan vijftien jaar nauw bij het werk van de Bernard van Leer Foundation betrokken is geweest, internationaal voorvechter van de belangen van het kansarme kind, een creatieve, op de praktijk gerichte wetenschapper. Van Calcar behoorde tot de groep onder…
(overleden in 1986) had op grond van experimenten in Enschede en Amsterdam een belangrijke inbreng bij de totstandkoming en vormgeving van dit beleid. Onderwijsminister Jos van Kemenade (Kabinet Den Uyl, 1973-1977) bracht dit beleid tot ontwikkeling. De Zaanse scholen met relatief veel leerlingen uit een achtergesteld milieu profiteerden van de extra faciliteiten. In 1981 en 1982 gaf het ministerie het stimuleringsbeleid meer planmatig vorm door het landelijk introduceren van de zogenaamde 'Stimuleringsprojecten'. Het ging om samenwerkingsprojecten tussen welzijnsinstellingen en basisscholen ('Kombinatiepakketten') respectievelijk welzijnsinstellingen en scholen voor voortgezet onderwijs ('Stimuleringsprojecten voortgezet onderwijs').

In Zaanstad werden beide projecten uitgevoerd:
1981-'86: Kombinatiepakket onder coördinatie van Rite Pot en Pieter Jans;
1982-'86: Stimuleringsproject voortgezet onderwijs onder coördinatie van Maarten Klop en Maarten v. Tuijl.

In 1986 werd het onderwijsvoorrangsbeleid gestart in Zaanstad-Zuid, als voortzetting van de beide projecten, maar nu in het kader van nieuw landelijk beleid. De coördinatie werd verzorgd door Maarten Klop (1986-189), Marten van Tuijl (vanaf 1986), Peter Mensink (vanaf 1989), Loes Gorris (1989-'90) en Jaap Huisman (vanaf 1990).

Landelijk werden er 70 van deze 'onderwijsvoorrangsgebieden' toegewezen, waarin onderwijs en welzijn samenwerken om de kansen van de desbetreffende doelgroepen te vergroten. Het gaat daarbij om leerlingen uit de etnische minderheidsgroepen, arbeiderskinderen en meisjes.

In Zaanstad doen scholen uit de diverse sectoren van het onderwijs (basis-, voortgezet-, en speciaal onderwijs) mee, alsmede verschillende soorten welzijnswerk (sociaal-cultureel werk, jongerenhulpverlening, bibliotheekwerk, zelforganisaties voor buitenlanders en enkele instellingen op creatief terrein). Behalve openbare scholen nemen ook twee bijzondere scholen deel, te weten een protestant-christelijke school en een rooms-katholieke school voor basisonderwijs. In totaal zijn 15 basisscholen, waaronder de organisatie van Turkse leerkrachten, 3 scholen voor speciaal onderwijs, 4 scholen voor voortgezet onderwijs, 15 welzijnsinstellingen en de SCOZ bij het onderwijsvoorrangsbeleid betrokken.

Zaanstad neemt vanaf medio 1990, als een der 37 startgemeenten deel aan het door het derde Kabinet Lubbers (CDA/PvdA) ingevoerde experiment Sociale Vernieuwing. Onderwijsvoorrang werd hier in augustus 1991 bij ondergebracht. Dit experiment moet leiden tot een wettelijke basis waarop gemeenten decentraal, gederegu1eerd en onder grotere eigen verantwoordelijkheid met doelgroepen en maatschappelijke instellingen kunnen werken aan achterstandssituaties. Daarmee is onderwijsvoorrang stedelijk geworden. Een belangrijke recente ontwikkeling was de invoering van de basisschool. Na 1977 (ontwerp-wet op het basisonderwijs en op grond van de experimentenwet) kwamen er experimentele basisscholen. Ook op vrijwillige basis werken steeds meer kleuter- en lagere scholen met elkaar samen. Dit betekende voor velen een grote omschakeling.

Mede dankzij de inzet van de rijksinspecteur, P. Ploeger (1971-1991), werden er in de Zaanstreek diverse projecten binnengehaald en werden scholen gestimuleerd aan onderwijsontwikkelingen deel te nemen. Mede daardoor was er in Zaanstad na 1977 al gauw een viertal experimentele basisscholen. In 1985 werden alle samenwerkende kleuter- en lagere scholen, de zogenaamde 'scholenkoppels' geïntegreerd tot basisscholen voor leerlingen van 4 tot en met ongeveer 12 à 13 jaar. Hier en daar ontbrandde een strijd om het directeurschap. Emancipatorische motieven werden aangedragen in pogingen zoveel mogelijk kleuterleidsters tot nieuwe directeur te laten benoemen. Uiteindelijk werden de meeste (mannelijke) ex-hoofden van lagere scholen directeur van de nieuwe basisschool. Van alle directeursfuncties gingen er 26 naar ex-hoofden van (openbare) lagere scholen, 6 naar ex-hoofdleidsters van de kleuterschool en ontstonden er 4 duo-banen waarbij zowel het directeurschap als het adjunct-directeurschap gedeeld werden.

In Oostzaan kregen alle 5 scholen een mannelijke directeur. In één van deze scholen is de directeursbenoeming met grote (persoonlijke) spanningen gepaard gegaan. Bij 3 scholen hadden ex-hoofdleidsters afgezien van benoeming tot adjunct-directeur. Via activeringsprogramma's, invoeringsprogramma's, ondersteuning door de SCOZ, inzet van de gemeentelijke en rijksinspectie en bijdragen van landelijke instellingen, waaronder de Stichting voor de Leerplanontwikkeling (SLO), werd en wordt ook inhoudelijk aan vernieuwing van het basisonderwijs gewerkt. Hoewel juist ook de landelijke overheid het belang van goed onderwijs aan de kleuters steeds benadrukte in verband met 1atere maatschappelijke kansen, besloot in 1987 diezelfde overheid op grond van bezuinigingsoverwegingen dat kleuters gedurende de eerste twee onderwijsjaren een dag minder naar school hoefden, c.q. in grotere klassen moesten zitten (de zogeheten 'kleutermaatregel'). Deze werd in 1990 door staatssecretaris Wallage (derde kabinet Lubbers) weer afgeschaft.

Na 1977 is er stelselmatig op het onderwijs bezuinigd. In 1975 werd 24 % van de rijksbegroting aan onderwijs besteed, in 1988 minder dan 14%, waarmee hetzelfde niveau bereikt was als in 1960 (bron: Jan Brands c.s., Andere wijs over onderwijs, Nijmegen 1977). Een mogelijkheid om onderwijsgelden efficiënter te besteden wordt door O & W gezocht in schaalvergroting. In Zaanstad resulteerde dat voor het middelbaar onderwijs reeds in de vorming van het Damland College, waarin (vooralsnog de MEAO uitgezonderd) alle Zaanse MBO-scholen zijn opgegaan. In juni 1991 keurde de Tweede Kamer de Wet op de basisvorming van staatssecretaris Wallage goed, die eveneens schaalvergroting tot gevolg krijgt. In 1993 moet de basisvorming in de eerste fase van het voortgezet onderwijs worden ingevoerd.

In 1991 staat er eveneens een wetswijziging op stapel, die de opheffingsnorm in het basisonderwijs drastisch zal aanscherpen. De gemiddelde schoolgrootte zal in Zaanstad (openbaar, r.k. of p.c.) minimaal 166 worden, of zelfs minimaal 277 als een bestuur ook scholen kleiner dan met 166 leerlingen in stand wil houden. Dit laatste zal, gekoppeld aan de terugloop van het leerlingenaantal, betekenen dat het aantal schoolorganisaties in de nabije toekomst met iets meer dan een derde zal afnemen. Veel basisscholen zullen in de toekomst geconfronteerd worden met fusieprocessen. Als winstpunt wordt ervaren dat zowel de gemeente als de besturen van bijzondere scholen een eigen beleid kunnen voeren betreffende de instandhouding van kleinere schoolorganisaties, bijvoorbeeld in dorpskernen.

Tot slot enkele personele mutaties: onderwijswethouder Th. van Dam werd burgemeester van Purmerend ( 1988) en opgevolgd door K. Hooghiemstra. D. van Dijk vertrok na 32 jaar als hoofd van de Herman Gorterschool te Zaandam. Aan deze school werkt inmiddels 60 jaar (waarvan 13 jaar als vrijwilligster) mevr. P. Teeling als onderwijzeres. Rijksinspecteur P. Ploeger verliet in 1991 na ruim 20 jaar het onderwijs.

Auteur: drs. M. Klop c.s.

2. Voortgezet onderwijs

Onder voortgezet onderwijs wordt verstaan. alle vormen van onderwijs gegeven aan leerlingen tussen het basis- (eerder kleuter en lager onderwijs genaamd) en het universitair onderwijs .

2.1. Inleiding

In 1963 werd een wettelijke regeling voor het voortgezet onderwijs - de zogenoemde mammoetwet - van kracht. Deze op l augustus 1968 effectief geworden wet bouwde het voortgezet onderwijs via een algemeen vormende en een beroepsgerichte structuur als het ware trapsgewijs op:

  • lager beroeps onderwijs ( lbo);
  • middelbaar beroeps onderwijs (mbo);
  • hoger beroeps onderwijs (hbo);
  • lager algemeen voortgezet onderwijs (lavo);
  • middelbaar algemeen voortgezet onderwijs (mavo);
  • hoger algemeen voortgezet onderwijs (havo);
  • voorbereidend wetenschappelijk onderwijs (vwo).

Binnen het beroepsonderwijs ontstond een verdere uitsplitsing in technisch (lts, mts, hts), economisch-administratief (leao meao, heao) en huishoudelijk-nijverheidsonderwijs (lhno, mdgo).

Het algemeen voortgezet onderwijs geeft een voorbereiding op maatschappelijke functies. Het voorbereidend wetenschappelijk onderwijs wordt gegeven op gymnasia, athenea en lycea. In de Zaanstreek zijn in 1990 de volgende scholen van voortgezet onderwijs aanwezig met de daarbij horende leerlingenaantallen :

Openbaar onderwijs: Mavo:

  • Prof. v.d. Leeuwschool: 241;
  • Het Veer: 165;
  • Zaandijk: 309;
  • De Bark: 295;
  • 't Fregat: 181;
  • De Werf: 357.

LBO:

  • De Noordhoek: 249;
  • De Nieuwe Vaart: 723;
  • waarvan 344 LBO en 379 IBO.

Havo/vwo:

  • Bertrand Russell: 836;
  • Rooswijk: 578;
  • het Zaanlands Lyceum: 998.

Neutraal bijzonder onderwijs:

LBO:

Zaanstreek-Noord: 405 (geen splitsing in LBO-IBO bekend).

Prot.-chr. onderwijs:

Mavo:

Zaanstreek-Noord: 156; Groen van Prinsterer: 234: Zaandam-Zuid: 234.

LBO:

Cor Kakes 766. waarvan 477 LBO en 289 IBO.

Havo/vwo:

Blaise Pascal: 981.

R.-k. onderwijs:

Mavo:

Dr. Ariens: 333; Kard. de Jong: 206.

LBO:

De Rietvelden: 389; Sancta Maria l: 212.

Havo/vwo:

Michael College: 755.

Uitgesplitst over de (voormalige) Zaanse gemeenten zijn de verschillende soorten voortgezet onderwijs als volgt: Zaandam: Openbaar: 1 scholengemeenschap vwo/havo, 3 mavo scholen, 1 school voor lbo, 1 school voor mdgo, 1 dag/avondschool voor mavo, havo, vwo en meao. Bijzonder neutraal: 1 mts, 1 streekschool voor vorming en beroepsonderwijs. Protestant christelijk: 2 mavo scholen, 1 school voor lbo, 1 school voor vwo/havo. Rooms katholiek: 1 school voor vwo/havo, 1 school voor mavo, 1 school voor mdgo, 1 school voor lbo. Krommenie: Openbaar: 1 school voor vwo/havo, 1 school voor mavo. Bijzonder neutraal: 1 school voor lbo. Rooms-katholiek: 1 school voor mavo. Wormerveer: Openbaar: 1 scholengemeenschap voor mavo, lhno en leao, 1 school voor Individueel Voorbereidend Voortgezet Onderwijs ( ivvo). Bijzonder neutraal: 1 school voor meao. Protestant christelijk: 1 school voor mavo. Rooms-katholiek: 1 school voor lavo/lbo. Zaandijk: Openbaar: 1 scholengemeenschap voor mavo, havo en vwo. Wormer: Openbaar: 1 school voor mavo.

2.2. Ontwikkeling van het voortgezet onderwijs

Tegen het eind van de 18e eeuw was het bestaande schoolsysteem niet geordend. Er was geen sprake van een eenduidige reglementering. In het 'voortgezet' onderwijs bestonden Franse scholen, Latijnse scholen en Hoge scholen (tot 1876 werden universiteiten ook wel 'hoge scholen' genoemd).

De Franse school, ontstaan tegen het einde van de 15e eeuw, was aanvankelijk een opleidingsschool voor de handel. Eind 17e eeuw veranderde deze school van karakter en werd een instituut voor algemeen voortgezet onderwijs. Naast de vakken Frans en Rekenen werden ook Duits, Engels, Geografie, Geschiedenis, Wis- en Natuurkunde onderwezen. Deze school werd vooral door jongens uit de 'gegoede' gezinnen bezocht. De Latijnse School gaf een voorbereiding op een vervolgstudie aan de hoge scholen ( universitaire studie). Omdat op deze hoge scholen alle colleges in het Latijn werden gegeven, moest de Latijnse school haar leerlingen in deze taal onderwijzen in zowel lees-, spreek-, als schrijfvaardigheid.

In het begin van de 19e eeuw was er nauwelijks behoefte aan vakonderwijs. In bepaalde gevallen kwam avond-onderwijs in tekenscholen voor. Het meeste leerde men in de praktijk. In de tweede helft van de 19e eeuw verving het Uitgebreid Lager Onderwijs (ulo) de Franse school. Het ulo was bestemd voor 12- tot 15-jarigen en werd aanvankelijk door leerlingen uit de 'middengroepen' bezocht. In de loop van de 20e eeuw gingen ook leerlingen uit de zogenoemde 'lagere sociale milieus' naar deze vorm van onderwijs. In 1863 werd de Hogere Burger School (hbs) gesticht. Hij was bestemd voor hen, die een meer algemene ontwikkeling en een bredere maatschappelijke voorbereiding verlangden dan bij het ulo verkregen werd. Men kon kiezen tussen een drie- en een vijfjarig programma. In deze periode ontstonden ook de middelbare scholen voor meisjes (mms). In de loop der jaren werd de vijfjarige hbs meer en meer opgevat als een voorbereiding op universitaire studies. Het aantal leerlingen aan de Latijnse school daalde na de oprichting van de HBS flink. Hieraan kwam een eind toen de Latijnse school in 1876 in het Gymnasium werd omgezet. In 1909 werd het Lyceum opgericht. Op deze schoolinstelling werd de keuze voor hbs of Gymnasium naar het begin van het tweede of derde jaar verschoven. In de eerste twee jaar werd gemeenschappelijk onderwijs gegeven.

Het vakonderwijs kreeg zijn vorm en inhoud in de tweede helft van de 19e eeuw. Het was vooral het particulier initiatief dat voor het ontstaan van de ambachts- en industriescholen zorgde. In 1861 richtte de Maatschappij van de Werkende Stand de eerste ambachtsschool voor jongens op en stichtte de Maatschappij tot Nut van het Algemeenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigMaatschappij tot Nut van 't Algemeen

Nationale organisatie voor de volksontwikkeling in de breedste zin van het woord. In de wandeling kortweg het Nut genoemd. Het Nut heeft als nationale organisatie ook in de Zaanstreek vanaf het einde van de 18e eeuw grote invloed gehad, daarbij speelden de plaatselijke afdelingen (de Nutsdepartementen) een belangrijke rol.
in 1865 de eerste industrieschool voor meisjes. In 1919 werd de Wet op het Nijverheidsonderwijs afgekondigd. Dit betekende een grote vrijheid van inrichting. Praktijk en theorie werden gekoppeld ten behoeve van een breed scala aan vakken. In de daarop volgende jaren vond geen relevante wetgeving plaats, maar werden wel enige veranderingen doorgevoerd. Zo werd in 1920 de (m)ulo een aparte school, daarvoor was het een vorm van lager onderwijs.

Gekoppeld aan de invoering van de basisvorming is de opheffingsnorm verhoogd tot 240 en zijn maatregelen getroffen die de vorming van brede scholengemeenschappen (ibo t/m vwo) moeten stimuleren. Voor Zaanstad ligt een plan gereed om te komen tot 5 brede scholengemeenschappen, 3 openbare en 2 confessionele, met enkele nevenvestigingen. Hiertegen kwam vanuit het onderwijs veel protest.

In 1923 werd onderscheid aangebracht tussen de hbs-a en de hbs-b opleiding. Vanaf 1937 werd het onderwijs in de eerste drie klassen van de hbs gemeenschappelijk gegeven. In 1942 werd het Voortgezet Gewoon Lager Onderwijs (vglo) ingevoerd in verband met de verlenging van de leerplicht van 7 tot 8 jaar. In 1949 werd de naam 'Ambachtsschool' vervangen door Lagere Technische School (lts) en werd in 1957 de 'oude mts' een hts. Vervolgens werd de uts weer omgedoopt in mts. In de periode 1963-1968 kwam, na een vanaf de Tweede Wereldoorlog gevoerde discussie, een grote verandering in het voortgezet onderwijs tot stand door het invoeren van de zogenoemde, al genoemde, Mammoetwet (zie 2.1.).

De belangrijkste ontwikkeling na de invoering van de Mammoetwet vond plaats na 1973. Van Kemenade, minister van onderwijs in het kabinet Den Uyl (1973-1977) liet in 1975 een belangrijke notitie verschijnen ('Contouren van een toekomstig onderwijsbeleid'), die onder meer tot gevolg had dat er in 1975 zogenaamde 'Middenschool-experimenten' werden gestart aan 9 scholen. Middenscholen hadden onder meer tot doel om de schoolkeuze uit te stellen en de gelijkheid van kansen te bevorderen. Ook werd niet alleen accent gelegd op de intellectuele en technische vorming, maar werd ook aandacht besteed aan creativiteitsontwikkeling en de maatschappelijke voorbereiding. In 1977 verscheen als uitwerking een vervolgnota. In Zaanstad is een dergelijk experiment nimmer van de grond gekomen. De gemeente (aanvankelijk nog Zaandam), wilde geen 'tweesporenbeleid'. Er moest eerst wettelijke duidelijkheid komen, die echter nooit kwam. Met ingang van augustus 1993 zal er (eindelijk, na 35 jaar discussie) met de invoering van de basisvorming een nieuwe wettelijke regeling voor het voortgezet onderwijs komen. Het gaat om een pakket van 15 vakken dat in principe in drie jaar (minimaal 2 en maximaal 4) door alle leerlingen doorgewerkt moet worden.

2.3. Ontwikkeling van het voortgezet onderwijs in de Zaanstreek

De eerste Latijnse school in deze streek was waarschijnlijk die van Wormer. Voor zover bekend was Martinus Duncanus (Maerten Donkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDonk, Maarten

Kempen 1505 - Amersfoort 16 april 1590 Maarten Donk, Mennistenhater en -vervolger, lid van de Spaanse Inquisitie, pastoor in Wormer van 1541 tot 1558 Maarten Donk, ook Martinus Duncanus, Rooms Katholiek geestelijke, pastoor en rector van de Latijnse school in Wormer van 1541 tot 1558, daarna benoemd tot pastoor in Delft. Maarten Donk kwam naar Wormer toen de tegenstelling tussen Roomsen en Doopsgezinden een triest dieptepunt had bereikt.
) de eerste rector of meester (zie ook 1.2.1., 1.2.8.). Hij was 'Overste Deken van verscheydenen Dorpen' en werd in 1541 rector van de school in Wormer, die onder zijn leiding tot grote bloei kwam. In sommige jaren kwamen zijn leerlingen uit meer dan 40 gemeenten. De school werd in een latere periode onder hervormde leiding voortgezet (zie Doopsgezindenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDoopsgezinden (Doopsgezinde gemeenten)

Protestants kerkgenootschap, broederschap, van grote betekenis in de Zaanse geschiedenis, zowel doordat de ondernemersstand sinds de 17e eeuw overwegend doopsgezind was als door het feit dat de leefgewoonten der doopsgezinden een stempel drukten op de streekmentaliteit.
2.) en is waarschijnlijk aan het einde van de 17e eeuw opgeheven. Andere rectoren waren onder andere: Jacobus Coccens (1644), Theodorus Wilhelmus van der Meer (1648) en Johannes Oly (1654). De naam van Duncanus leeft nog lang voort in de naar hem genoemde MAVO Maerten Donck te Wormer (zie verder bij 2.3.1.).

In 1793 stichtte het departement Zaandam van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigMaatschappij tot Nut van 't Algemeen

Nationale organisatie voor de volksontwikkeling in de breedste zin van het woord. In de wandeling kortweg het Nut genoemd. Het Nut heeft als nationale organisatie ook in de Zaanstreek vanaf het einde van de 18e eeuw grote invloed gehad, daarbij speelden de plaatselijke afdelingen (de Nutsdepartementen) een belangrijke rol.
een Frans-Latijnse school en werd P. Fortuyn uit Heusden tot hoofd benoemd. Het eerste schoolexamen vond plaats op 7 juli 1794 in het logement 'De Oude Prins' in tegenwoordigheid van vele Nutsleden. In 1800 werden voor het eerst ook kinderen van niet-Nutsleden toegelaten. In 1807 werd een nieuw gebouw 'De Vergulde Salm' in de Molenbuurt te Westzaandam betrokken. In 1814 kwam de school onder stadsbestuur en werd vervolgens in 1819 een openbare school met het predikaat 'Stedelijke Dag- en Kostschool voor Jonge Heeren' met als tegenhanger de 'Jonge Juffrouwen school'. In het reglement van 1841 werd bepaald dat 'de onderwijzer verplicht is om goed klassikaal onderwijs te geven in het Lezen, Schrijven en Rekenen, de Mathesis en Algebra, het Italiaans Boekhouden, de Nederduitsche, Fransche, Hoogduitsche en Engelsche talen, alsmede in de Vaderlandsche, Algemeene en Bijbelsche Geschiedenis, de Natuurkunde en Aardrijkskunde'. In 1851 werden de vakken 'Beginselen der chemie' en 'Werktuigkunde' aan het programma toegevoegd.

Een bekende docent in de klassieke literatuur was Dr. W. Doorenbos die in 1845 werd benoemd. Bij hem volgden 15 leerlingen, afkomstig uit diverse Zaanlandse dorpen, onderwijs. In 1851 werd hij opgevolgd door dr. J. Roos die in 1855 schoolopziener werd. Andere rectoren waren onder anderen de heren Nieuwveen, Donker en Fortanier. Toen de Wet op het Middelbaar Onderwijs van 2 mei 1863 van kracht werd, was het stadsbestuur met de Minister van Binnenlandse zaken van oordeel dat de school niet geacht kon worden een instelling van middelbaar onderwijs te zijn. Als gevolg werd in 1866 voor het laatst een subsidie van f 100, verstrekt. Op dat moment was men druk doende een hbs te stichten.

Op 7 april 1827 stelde het gemeentebestuur de raad van Zaandam voor een 'Tekenschool' op te richten. Dit was een zeer vooruitstrevend plan, aangezien elders in het land de eerste scholen voor het 'ambachts- en tekenonderwijs' pas omstreeks 1850 gesticht werden en dan meestal nog door particuliere verenigingen. De eerste Tekenmeester (directeur) was Herman Thepas van Zutfes. Hij kreeg een jaarlijks traktement uit de stedelijke kas van f 600, per jaar. Aan de school werd les gegeven in bouwkundig tekenen en handtekenen. In 1877 telde de school 50 mannelijke en 14 vrouwelijke leerlingen. De docent handtekenen J. Arentz was 40 jaar aan de school verbonden.

Het departement Wormerveer van de Maatschappij voor Nijverheid en Handelplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigMaatschappij voor Nijverheid en Handel, Nederlandsche -

In 1777 als economische tak van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen opgerichte vereniging. Met als doel de vervallen nijverheid te stimuleren. In de Zaanstreek vanaf het moment van oprichting met departementen vertegenwoordigd.
nam in 1845 het initiatief tot de oprichting van een vaktekenschool. Op 11 november van dat jaar kon deze school met 11 leerlingen beginnen. Uit deze school is de latere Avond-vaktekenschool aan de Marktstraat ontstaan, die tot omstreeks 1960 heeft bestaan. Van 1933 tot 1955 stond de school onder de bezielende leiding van L.G. van Heerde. Het onderwijs aan de Burger Avond School (bas) werd voor de totstandkoming van de Wet op het Nijverheidsonderwijs van 1919 bij de Wet op het Middelbaar Onderwijs geregeld. Hoewel men in Zaandam getracht had van de plicht tot het stichten van een bas ontheffing te verkrijgen omdat hier een Ambachtsschool gevestigd was, moest er gelijk met de hbs in 1866 een bas opgericht worden. In 1904 kreeg de bas nieuwe ruime tekenlokalen op de bovenste verdieping van de pas gebouwde mulo-school aan de Stationsstraat en nam deze de functie van de tekenschool over. In 1921 nam de Avondschool voor Nijverheidsonderwijs de taak van de bas over.

Van kweekscholen of normaallessen was nog geen sprake; wie lust voelde om schoolmeester te worden meldde zich als kwekeling bij een schoolhoofd en kwam meteen in de praktijk. De kwekeling ontving geen beloning maar moest in sommige gevallen enig leergeld betalen. Het bleek erg moeilijk voldoende onderwijzers te bewegen in Zaandam een positie te aanvaarden. Het gemeentebestuur verzocht in 1872 aan de Minister van Binnenlandse Zaken om subsidie te verlenen voor de oprichting van een Normaalschoolplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigNormaalschool

In 1879 te Zaandam geopende en tot 1936 in stand gebleven school voor de opleiding tot onderwijzer.

Sinds 1872 probeerde de gemeente Zaandam subsidie van de rijksoverheid te krijgen om een onderwijzersopleiding te beginnen. Na 7 jaar hadden deze pogingen succes en kon de school (gevestigd in de Stadswerf) met 56 leerlingen beginnen. De toelatingseis was toen nog alleen dat men de lagere school moest hebben doorlopen. De opleiding omvatte drie afdelingen, na het doorlopen ervan we…
waar de opleiding van kwekeling tot hulponderwijzer en van hulponderwijzer tot hoofdonderwijzer plaats zou kunnen vinden. Op 8 mei 1879 opende inspecteur Theodorus Jorissen in de raadszaal van Zaandam de Rijksnormaalschool. Er hadden zich 56 leerlingen aangemeld.

De school kende drie afdelingen. Leerlingen die de lagere school hadden doorlopen werden na geslaagd toelatingsexamen geplaatst in de laagste, voorbereidende afdeling. Na twee jaar konden ze examen doen voor de middelste afdeling. Hier werden naast de gewone vakken (lezen, schrijven, rekenen) Frans, Algemene Geschiedenis, Onderwijs en Opvoeding en voor meisjes Nuttige Handwerken gegeven. In de derde afdeling, waarvoor de kwekeling de leeftijd van 16 jaar bereikt moest hebben, werden naast genoemde vakken Algebra en Meetkunde onderwezen.

Van 1879 tot 1883 was de school gehuisvest in de Stadswerf. Na 1883 aan het Rustenburg. In 1923 werd de school een 'Dagnormaalschool' en in 1924 een 'Rijkskweekschool'. Als gevolg van de gevoerde bezuinigingen werd de school in 1936 opgeheven. In 1910 werd de Hogere Handelsschool met tweejarige cursus opgericht. De driejarige hbs vormde de onderbouw van deze opleiding. Bij de start waren er 13 leerlingen. In 1912 volgde de 'Middelbare Handelsschool' met een vierjarige cursus te Zaandam. Directeuren waren achtereenvolgens Joh. Bouman (1913), A. Zuidervliet (1931).

Tijdens de oorlogsjaren werd Zuidervliet (een NSB-er) wethouder van Onderwijs en hij benoemde als waarnemend directeur P.W.J. van Malssen en later P.W. Tuin. Deze laatste werd door burgemeester Vittersplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigVitters, Hendrik

Rotterdam, 23 juli 1903 - Maastricht, 4 mei 1977

Hendrik Vitters was een Nederlandse zeevaarder en politicus. Hij collaboreerde tijdens de Tweede Wereldoorlog met de Duitse bezetter en was van 1942 tot 1945 burgemeester van Zaandam.
eind 1944 ontslagen wegens 'onwettige afwezigheid' (gevlucht op Dolle Dinsdag). De eerste naoorlogse directeur werd J .L. van der Noordaa. Tussen 1948 en '49 was de school gehuisvest in de Finse noodschool aan de Rosmolenstraat. In 1961 werd J. Dekker de laatste directeur van de school als zelfstandig instituut. In 1963 werd de school opgeheven en als afdeling Handelsschool bij het Zaanlands Lyceum ondergebracht.

Gelijktijdig werd het nieuwe gebouw aan de Vincent van Goghweg in gebruik genomen. De directeur schreef in zijn laatste jaarverslag 'dat de beslissing leerlingen en docenten onprettig heeft getroffen. Voor leerlingen is dit een grote verandering. De intimiteit die in de oude school heerst zal verdwijnen en het is te verwachten dat een deel van de leerlingen het in de toekomst moeilijker zal hebben.'

In de jaren '70 hebben de gemeenten Zaandam en Purmerend en vertegenwoordigers van het protestant-christelijke en het roomskatholieke onderwijs geprobeerd een eigen zelfstandige meao te stichten. In januari 1978 werd na langdurige onderhandelingen tussen deze partijen een stichting in het leven geroepen met als doel het verzorgen van Middelbaar Economisch en Administratief Onderwijs voor de gehele Zaanstreek en Waterland. De meao werd een samenwerkingsschool. De bestuursverdeling was als volgt: Gemeente Zaanstad 2 leden (openbaar onderwijs); Gemeente Purmerend 2 leden (idem); PC-onderwijs 2 leden; RK-onderwijs 2 leden. Het bestuur bestond uit de volgende personen: Th. van Dam, Y. Tamminga, P. Beuse, dhr Dorresteijn, R. Fijn, mevr. de Regt-de Zeeuw, pastoor Hogema en dhr. Effting.

De school startte op 1 augustus 1978 met 4 eerste klassen met 98 leerlingen in een gebouw aan de Wandelweg te Wormerveer ( later werd hier Soelam gevestigd, zie 2.3.3.). Als eerste directeur werd J.W. Broeckhuijsen benoemd. In 1979 ontstond een dependance in Assendelft in het voormalige lhno-gebouw De Kaayk aan de Saenredamstraat. Hier werden 5 nieuwe eerste klassen gevestigd. Het leerlingenaantal steeg naar 200. In augustus 1980 kreeg de school een dependance in de nieuwe mavo-school De Werf te Zaandam met 5 nieuwe eerste klassen. Het leerlingenaantal bedroeg toen 325. Op 20 augustus 1981 kwam de gehele meao in het voormalige gebouw van Wessanen aan de Zaanweg 51 te Wormerveer. De school telde toen 350 leerlingen.

In augustus 1983 was een nieuwe dependance noodzakelijk; deze werd gevestigd in de Noorderstraat te Wormerveer. Daar werden de derde klassen gehuisvest. De school had op dat moment 550 leerlingen. In augustus 1985 werd een 'dislokatie' gevestigd te Purmerend. Deze telt in 1990 ruim 300 leerlingen terwijl de school in het geheel 925 leerlingen telt. In 1988 verkreeg men toestemming om tot nieuwbouw over te gaan. Op 19 februari 1990 werd de eerste paal voor de meao in de Cypressestraat in het Houtveld te Zaandam geslagen. Ook de vestiging te Purmerend dient hier een plaats te krijgen. Het gebouw zal 1300 leerlingen moeten huisvesten en zal in 1991 worden opgeleverd. De school zal waarschijnlijk `Economisch College' gaan heten. Na een felle strijd (waarbij wethouder Hooghiemstra het schoolbestuur verliet) wist de meao buiten de mbo-fusie te blijven. In maart 1989 verliet directeur Broeckhuijsen, die alle genoemde uitbreidingen had uitgevoerd, de school en volgde H.J. de Vries hem op.

2.3.1. Algemeen Vormend Onderwijs

Een commissie van voorbereiding bestaande uit burgemeester H.J. Smit, dhr. Brinkhorst, Corn. Korff, J. Dozy, A. van de Boom en N.A. Charante bereidde de start voor van de hbs. De school werd 10 april 1866 geopend en startte met 41 leerlingen. Er werd een nieuw gebouw betrokken aan de Westzijde op de plaats van de oude korenmolen De Ruyter. Dit gebouw was ontworpen door de stadsarchitect L.J. Imminkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigImmink, Ludovicus Johannes

's-Gravenhage, 30 maart 1822 - Zaandam, 23 september 1869

Bouwkundige, in 1849 benoemd tot stadsarchitect van Zaandam. Ludovicus Johannes Immink heeft in de twintig jaar dat hij in de Zaanstreek werkzaam was een duidelijk stempel gezet op de toenmalige bouwkundige ontwikkeling. Naar de geest van de tijd ontwierp hij over het algemeen brede stenen panden van twee tot drie verdiepingen, gedekt met flauw hellende tentdaken. Soms was de kamerhoogte op de begane grond kle…
. De kosten inclusief meubilair bedroegen f 32.300,-. De eerste directeur was A. Pelt. De rector van de Frans-Latijnse school A.P. Fortanier werd benoemd als leraar Nederlands, Aardrijkskunde en Geschiedenis. Bovendien kreeg hij een aanstelling aan de Burgeravondschool. Voor deze functies ontving hij een salaris van resp. f 1300 en f 200 per jaar.

In 1876 werden drie meisjes als leerlingen toegelaten. De directeur zei hierover in zijn jaarverslag: 'het gedrag, de ijver en de vorderingen dezer leerlingen is over het geheel uitmuntend; tot dusverre heeft hare tegenwoordigheid tot generlei klachten van welke zijde dan ook aanleiding gegeven.' In 1881 werd het onderwijs in de oude talen aan de hbs stopgezet. Volgens de op dat moment ingevoerde nieuwe MO-wet konden alleen nog gymnasia studenten aan de universiteit afleveren. De hbs in Zaandam kreeg in 1903 naast de 3-jarige ook een 5-jarige cursus. Bij de viering van het 50-jarig bestaan in 1916 werd op initiatief van de leraren een sportfonds tot stand gebracht.

In 1920 werd de hbs omgevormd tot een lyceum met een gemeenschappelijke eerste klas. Na deze onderbouw moest gekozen worden tussen de klassieke en de 'natuur-wetenschappelijke' opleiding. Bij de gymnasium-afdeling kon men dan na 3 jaar kiezen tussen de alpha- en beta-afdeling. De hbs gaf na 2 jaar keus a of b. De naam werd Zaanlands Lyceum. In 1961 werd de school betrokken bij het zogenoemde 'brugklas-project' dat door de vier pedagogische centra was opgezet. De brugklas zou bij de invoering van de mammoetwet in 1968 een belangrijke rol gaan spelen. Daarop vooruitlopend vond op een viertal scholen een experiment plaats. Bij besluit van 5 maart 1962 werd aan het Zaanlands Lyceum een afdeling verbonden bestaande uit 4 leerjaren welke tezamen met de onderbouw een mms vormde. In het daarop volgende jaar werd aan de gemeenteraad voorgesteld de handelsdagschool als zelfstandige school op te heffen en deze als afdeling aan het Lyceum te verbinden. De leiding van de afdeling Handelsdagschool werd aan een aparte conrector opgedragen.

Het nieuwe gebouw aan de Vincent van Goghweg werd in 1963 betrokken. De school telde toen 590 leerlingen. Het experiment 'brugklas' werd afgesloten. Voor het eerst werden geen toelatingsexamens voor Aardrijkskunde en Geschiedenis meer afgenomen. In samenwerking met het Zaans Instituut voor School- en Beroepskeuze (ZISB) werd met een onderzoek in de eerste klassen begonnen, als steun bij het adviseren van ouders bij de richtingkeuze na de onderbouw. In 1967 kreeg de school als experiment een havo-afdeling toegewezen. Drs. J.H. Bos werd conrector van de dependance te Krommenie en rector bij het zelfstandig worden van deze dependance in 1971. De naam werd s.g. Bertrand Russell. In 1970 werd de aula van de school als aparte schouwburg/concertzaal in gebruik genomen.

In de eerste honderd jaar van haar bestaan kende de school slechts drie rectoren:

  • A. Pelt (1866),
  • dr. C.L. van de Broek (1910) en
  • dr. J. Oosterhuis (1938).

Daarna kwamen achtereenvolgens:

  • drs. N.J. Heijkoop (1966).
  • J. Boersma (1969),
  • drs. J. te Voortwis (waarnemend rector, 1977),
  • D.C. Iest (1978) en
  • drs. Fred J. Hoogsteder (1985).

De heren Heijkoop, Boersma en Hoogsteder zijn ook als leraar en conrector aan de school verbonden geweest. In 1976 werd aan de Fortuinweg in Zaandijk een dependance van het Zaanlands Lyceum gesticht met zes lokalen en vijf klassen. Conrector werd A.H. Hoogland. In de zomer van 1977 besloot de gemeenteraad van Zaanstad er een zelfstandige school van te maken. Hoogland werd rector en er werden 23 leraren benoemd. Op 22 september 1977 werd deze openbare scholengemeenschap 'Rooswijk' officieel geopend. De school telde op dat moment 229 leerlingen. Op 1 augustus 1990 fuseerde de school met mavo Zaandijk tot het 'Saenredam College'. De zo gewenste nieuwbouw laat op zich wachten.

In 1965 startte de bouw van de ulo school te Wormer. In september 1966 werden de eerste lessen gegeven aan twee eerste klassen. Aanvankelijk heette de school Openbare ulo Wormer, vanaf augustus 1968 Openbare mavo Wormer (invoering Mammoetwet) en vanaf 2 juli 1973 openbare mavo Maerten Donck, naar Martinus Duncanusplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDonk, Maarten

Kempen 1505 - Amersfoort 16 april 1590 Maarten Donk, Mennistenhater en -vervolger, lid van de Spaanse Inquisitie, pastoor in Wormer van 1541 tot 1558 Maarten Donk, ook Martinus Duncanus, Rooms Katholiek geestelijke, pastoor en rector van de Latijnse school in Wormer van 1541 tot 1558, daarna benoemd tot pastoor in Delft. Maarten Donk kwam naar Wormer toen de tegenstelling tussen Roomsen en Doopsgezinden een triest dieptepunt had bereikt.
, die in 1541 een Latijnse school te Wormer stichtte (zie ook bij onderwijs 1.2.1.. 1.2.8.. en 2.3.).

De officiële opening verrichtte de toenmalige burgemeester van Wormer A. Loggers op 4 januari 1967. De school groeide flink. In 1982 werd een maximum van 408 leerlingen behaald. Jaarlijks kwamen er twee klassen bij. Het aantal noodlokalen nam toe. Na drie jaar was het hoofdgebouw te klein. Vanaf 1971 werd via het ministerie geprobeerd een definitieve uitbreiding te verkrijgen. Met deze uitbreiding werd in 1977 gestart. Vanaf augustus 1978 vonden alle lessen plaats in het met twee vleugels uitgebreide hoofdgebouw. Directeuren van de school waren vanaf 1966 tot 1984: J.U. Jongejans en vanaf 1984 : R.A. Ketelaars. De nieuwe aula van de school raakte bekend als 'Dorpstheater Wormer'. Hier worden ook de raadsvergaderingen van de gemeente Wormer gehouden.

Mavo Zaandijk dateert uit 1865 als afdeling ulo van het lager onderwijs. In 1840 kocht de gemeente Zaandijk een pand tegenover het Guispad voor een Jongeherenschool, een zogenaamde Franse school. Rond 25 leerlingen uit de gegoede stand volgden les bij J.K.B. Anemaet uit Amsterdam. Deze zou later worden ontslagen ingevolge 'te vriendelijke omgang met enige jongeheren' waardoor de hbs aan Zaandijk voorbij ging. In 1865 werd voor f 13.400,- , de Guispadschool gebouwd. Meester Frederik Theodoor Smith werd hoofd van de lagere school en Hajo de Beer runde de ulo-afdeling. Vanaf 1920 konden ulo-scholen zelfstandig worden en dat gebeurde ook met deze school. G. Meuleman uit Westzaan werd het eerste hoofd van deze zelfstandige ulo. Hij had vanaf 1914 les gegeven en droeg de bijnaam Bill, hij was een kleine gezette man. Later werd hij leraar aan de Zaandamse kweekschool. De zelfstandige ulo startte met 33 jongens en 24 meisjes.

In 1956 werd voor f 388.828,- een nieuwe school aan de Willem Dreeslaan gebouwd. Het oude pand was voor onderwijs afgekeurd. In 8 lokalen volgden 385 leerlingen onderwijs. In 1968 volgde omvorming tot mavo-school. In 1979 werd de school uitgebreid met noodlokalen. Een bekende directeur was P.L. Roth die vanaf 1879 tot 1911 directeur is geweest. Ter gelegenheid van het 125-jarig bestaan in 1990 is een historisch overzichtsboekje door de school uitgegeven. Per 1 augustus 1990 is 'Mavo-Zaandijk' gefuseerd met scholengemeenschap (s.g.) Rooswijk voor havo/vwo tot s.g. 'Saenredam College' voor mavo/havo/vwo. De vanaf 1971 bij 'Mavo-Zaandijk' als directeur functionerende Bart van Driel werd van deze nieuwe school plaatsvervangend rector.

Ouders die hun kinderen katholiek middelbaar onderwijs wilden laten volgen waren aangewezen op scholen in Alkmaar, Amsterdam of Haarlem. Op 22 juni 1954 werd het initiatief tot oprichting van een rk-middelbare school genomen op een vergadering van KVP-gemeenteraadsleden. De officiële stichtingsakte werd gepasseerd op 24 augustus 1955. Na talloze besprekingen kon het bestuur medio 1956 overgaan tot de benoeming van een directeur. In september werd de nieuwe rk hbs-b St. Michaël geopend aan het Schoolpad te Zaandijk. De school begon met 72 leerlingen en 9 docenten. In 1959 werd een hbs-a-afdeling toegevoegd en in september 1960 volgde een gymnasium-afdeling. De schoo In aam werd gewijzigd in rk-lyceum St. Michaël. Rectoren waren achtereenvolgens M.A. Brinkman (1956), Ph. W. Scheen (1961 ), drs. J.A.M. Diederenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDiederen, drs

Josephus Antonius Marie (Brunssum, 1930). Gemeenteraadslid te Zaandijk en later Zaanstad, nadien burgemeester van Monnickendam. Sociaal-geograaf Diederen kwam via Naarden uit Limburg naar de Zaanstreek toen hij werd benoemd tot rector van het St. Michaël College te Zaandam. In 1966 werd hij voor de KVP in de gemeenteraad van Zaandijk gekozen. Hij bleef in die gemeente raadslid tot 1972, toen hij verhuisde naar Zaandam. Van 1970 tot 1974 was hij lid van Provinciale Staten. In 1974…
(1966) en J.M. van der Mark (1981). Het verkrijgen van een eigen schoolgebouw vroeg veel inspanning van het bestuur en overige betrokkenen. Men had aanvankelijk met veel verzet van milieugroeperingen en historische verenigingen tegen de bouw van een school in het landelijke gebied van de Kalverpolderplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKalverpolder

Middeleeuwse polder in Zaandam, aan de oostkant van de Zaan en begrensd door Enge Wormer, Wijde Wormer, Braaksloot ('t Kalf) en Poel.

De polder, waarin Haaldersbroek en de na de Tweede Wereldoorlog aangelegde Zaanse Schans zijn gelegen, heet officieel 'Halerbroek of Kalverpolder'. Het ongeveer 200 hectare omvattende gebied is tot de jaren dertig van de 20e eeuw tamelijk geïsoleerd gebleven. Pas toen in 1936 de
te maken. Dit verzet had in zoverre succes dat een geplande woonwijk niet doorging, waardoor de school op een 'eiland' is komen te staan. In 1963 ging uiteindelijk de eerste paal de grond in en de nieuwe school kon in 1965 in gebruik worden genomen. De naam werd gewijzigd in St. Michaël College, in 1968 uitgebreid tot RK scholengemeenschap St. Michael College voor havo en vwo. De school telde in 1991 750 leerlingen.

Het bestuur van de vereniging voor Christelijk Middelbaar en Voorbereidend Hoger Onderwijs in de Zaanstreek heeft zich zeer ingespannen om een Christelijke HBS van de grond te krijgen. Op 2 september 1957 kregen 46 leerlingen verdeeld over twee eerste klassen les aan de Christelijke HBS te Zaandam. Dr. C. Visser was de eerste directeur en gaf leiding aan negen docenten.

De school was gehuisvest in twee lokalen aan de Czarinastraat en groeide snel. De huisvesting werd een probleem. Eerst werden ook lokalen van de christelijke lagere school in de Ooievaarstraat gebruikt en later noodlokalen aan de Parkstraat waar in 1960 een hele noodschool in gebruik werd genomen.

In 1965 begon de bouw van een nieuwe school in de Blaise Pascalstraat, die in 1967 in gebruik werd genomen. De naam van de school werd van Christelijke HBS gewijzigd in Reformatorisch College Blaise Pascal. H. Sijbrand, conrector, volgde in 1970 de heer Visser op. Hij vervulde het rectorschap tot 1987 en werd in dat jaar opgevolgd door J.A. Meijwes.

De Kost- en Dagschool voor meisjes ofwel Jongejuffrouwenschool werd in 1839 gesticht. De gemeente kocht voor deze school een huis aan het Vinkenpad. In de beginperiode was Mw A.W. Arendsen Hein kostschoolhouderes. Het reglement bevatte een aantal bepalingen waaronder: 'In de school zal een geregeld en doelmatig onderwijs worden gegeven in de Hollandsche, Fransche, Engelsche en Hoogduitsche talen, alsmede in de Aardrijkskunde, Algemeene en Vaderlandsche Geschiedenis, verdere ontwikkeling van verstand en zedelijke vorming van het hart der jeugd. Aan het laatstgenoemde worde haar onderwijs bijzonder dienstbaar gemaakt. Op haar rust verder de taak om geregeld onderwijs te geven in vrouwelijke handwerken'.

De kosten voor een leerling per jaar bedroegen f 34 tot 10 jaar, f 45 boven 10 jaar en f 400 met volledige kost. Gedurende bijna 40 jaar (1839-1877) heeft de school, geleid door bekwame onderwijzeressen, het middelbaar onderwijs voor de vrouwelijke jeugd uit wat men toen de beschaafde stand noemde, verzorgd aan gemiddeld 50 à 60 leerlingen per jaar afkomstig uit Zaandam en de omringende dorpen. In 1870 werd nog buiten de gewone schooluren aan meisjes die dit wensten les in natuurkunde en meetkunde gegeven. In 1872 werden lessen in huishoudelijke zaken en gymnastiek toegevoegd. De school bleek met dit programma zelfs na de oprichting van de HBS nog voldoende aantrekkingskracht te bezitten, mede door de uitnemende leiding van schoolhoofd mej. Kosters. Na het vertrek van mej. Kosters in 1877 besloot de gemeenteraad de school, die nog door 50 meisjes werd bezocht, geen subsidie meer te verlenen. Zonder subsidie bleef de school tot 1884 voortbestaan, waarna omzetting volgde in een openbare meisjesschool voor mulo, als dependance van de muloschool aan de Westzijde.

Toen de wet van 1857 voorschreef om voor voldoende mulo-onderwijs te zorgen, waren te Zaandam twee inrichtingen daartoe gesticht, namelijk één aan de Gedempte Gracht, met als hoofd Ch. Eijkmanplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigEijkman, Christiaan

(Utrecht, 25 november 1822 - Wageningen, 1 december 1893

Christiaan Eijkman was onderwijzer en werd in 1857 benoemd tot hoofd van de Mulo-school aan de Westzijde hoek Gedempte Gracht te Zaandam.

Drie in Nijkerk geboren zonen genoten grote bekendheid als wetenschapper.
(zie ook 1.2.8.), die de school tot grote bloei bracht, en één in de Oostzijde onder leiding van P. Kat. Deze school bleef niet lang bestaan; na verloop van negen jaar werd zij samengevoegd met die in de Westzijde en telde toen gezamenlijk 140 leerlingen en zes leerkrachten. Niet iedereen was het hier mee eens. De bekende Zaandammer Jacob Middelhoven verzamelde 62 handtekeningen tegen de samenvoeging. De dependance aan de Westzijde van de voormalige Jongejuffrouwenschool bleef alleen toegankelijk voor meisjes. In 1887 deed het Zaandamse raadslid W.J. Pekelharing het voorstel om de meisjes-mulo op te heffen. De toenmalige inspecteur verzette zich tegen deze sluiting. 'Op pedagogische gronden achtte hij het voor de vorming van het karakter onzer Nederlandse vrouwen wenselijk dat onze meisjes boven de 13-jarige leeftijd een andere leiding en ten dele ook een ander onderwijs genieten dan onze knapen. Te meer zijn deze redenen klemmend omdat dit onderwijs te Zaandam bestaat'. Het voorstel Pekelharing werd verworpen.

In 1902 werd het openbare mulo-onderwijs gereorganiseerd. De afzonderlijke meisjesschool werd in 1904 opgeheven. Zeer lang was S. Roosma hoofd van de ulo, in 1945 opgevolgd door D.C. van der Waal. Deze nam afscheid in 1959 en is opgevolgd door G. de Bruyn. De school startte in datzelfde jaar twee determineerklassen. Dit waren klassen waarin werd beoordeeld of de leerling goed gekozen had. Het ZISB verleende hierbij de nodige ondersteuning. De school maakte een flinke groei door en in 1960 werd geklaagd over ruimtegebrek, waardoor aan klassen van 36 leerlingen les gegeven moest worden. G.D. Bannink werd in 1965 tot hoofd benoemd. De mammoet-wet bood ruimte voor differentiatie en in 1966 startte men met een 3-jarige ulo-opleiding om de grote afstroom van leerlingen tegen te kunnen gaan. In februari 1960 meende het gemeentebestuur van Zaandam dat ter ontlasting van de eerste openbare ulo-school tot de oprichting van een tweede moest worden overgegaan. Deze school werd voorlopig gehuisvest in het gebouw van de Feniksschool. Hoofd werd H. Klomp. In 1963 werd een gebouw aan de Bloemgracht in gebruik genomen, terwijl op 6 januari 1964 een geheel nieuwe school 't Fregat aan de Gouw kon worden betrokken. De stichting Christelijke ULO onder leiding van ds. W. Breukelaar heeft hard gewerkt om de diverse gereformeerde richtingen tot eensgezindheid te brengen. De motivatie werd versterkt door het openbaar onderwijs dat in de ogen van de christelijken 'hoe langer hoe meer op socialistische leest geschoeid werd en dat geheel bekostigd werd door de openbare kassen'. (Uitspraak van vóór de financiële gelijkschakeling van het openbaar en bijzonder onderwijs in 1920).

In 1904 legde Zr. Huygens de eerste steen voor de school aan de Ooievaarstraat. De school werd op 31 augustus 1904 geopend. Hoofd werd C. Berkhouwer. Ondanks financiële zorgen, alle kosten inclusief de salarissen moesten uit eigen middelen worden betaald, werd de school in 1907 uitgebreid met twee lokalen en in 1917 met nog eens vier lokalen. Tot 1 februari 1946 vormden de lagere school en de ulo-school één organisatie met één hoofd. In 1954 werd het nieuwe gebouw aan de Provinciale weg betrokken en werd de naam Groen van Prinsterer, christelijke school voor (m)ulo, later mavo. De directie bestond in de loop der jaren uit de heren C. Berkhouwer (1904), H. Korfker (1918), Arie van Os (1940), Jan Kouwenhoven (1964), Willem Laanstra (1976), H.A. Schnaar (1987).

In 1958 besloten twee verenigingen voor christelijk onderwijs te Zaandam om elk een ulo-school te stichten in het zuid-oostelijk deel van Zaandam. Mede op aandrang van het gemeentebestuur werd uiteindelijk één ulo-school gesticht uitgaande van de Stichting van Verenigingen voor Christelijk onderwijs te Zaandam; de Christelijke mavo Zaandam-Zuid. Sinds 1966 berust het bestuur bij de Vereniging voor Christelijk Onderwijs Zaanstad. Op 1 september 1958 werd begonnen in twee lokalen aan de Hogendijk. In januari 1960 werd een noodgebouw aan de Meidoornstraat in gebruik genomen. Daarna volgde een uitbreiding aan de Zuidervaart en aan het Pauwenven.

Het huidige schoolgebouw aan het Pauwenven werd in 1975 betrokken. De directie bestond achtereenvolgens uit D. Kiburg (1958) en Eduard A. Morris (1979). De school kwam in 1978 in grote problemen doordat een deel van het lerarencorps de Christelijke identiteit niet meer kon onderschrijven. Dit leidde tot ontslag van een aantal leraren in een periode vlak voor de examentijd. Als gevolg hiervan daalde het leerlingenaantal binnen een paar jaar op dramatische wijze van zo'n 430 tot 200.

In 1922 werd de RK mulo opgericht als streekschool voor de gehele Zaanstreek. De school was gehuisvest aan de Bloemgracht. Later werd de naam gewijzigd in Kardinaal de Jongschool voor ulo en gevestigd aan het L.T. Roggeplein. Hoofden van de school waren onder meer A.N.J. Staats (1956) en A.C. de Mooij (1966). In Krommenie kwam in 1962 de rooms katholieke ulo Dr. Ariëns tot stand, gevestigd aan het Vlietsend. Met de invoering van de Mammoetwet werd deze naam gewijzigd in Dr. Ariëns mavo. Later verhuisde de school in twee etappes naar een nieuw gebouw in de Popelstraat. Directeuren waren achtereenvolgens: M.G. van Hoogstraten en vanaf 1983 F.H.M. van Rooij. Op 22 juni 1955 werd de Stichting tot Oprichting en Instandhouding van Christelijke scholen te Wormerveer opgericht, mede op initiatief van H. Vos. De christelijke mavo Zaanstreek-Noord werd in 1957 1957 aanvankelijk als (m)ulo geopend. Het eerste onderkomen was aan de Marktstraat in een afgekeurd schoolgebouw. Er waren 75 leerlingen en drie leerkrachten. In 1958 kon een nieuw schoolgebouw aan de Noorderstraat betrokken worden. Het eerste hoofd was M. Dijkstra. Deze werd opgevolgd door D. Louwerse (1960), W.H. Arends (1967) en C. Janssen (1984). Per l januari 1988 ging bovengenoemde stichting op in de Vereniging voor Christelijk Middelbaar en Voortgezet Hoger Onderwijs in de Zaanstreek. Het voortgezet lager onderwijs (vglo) in Zaandam was geen schakelschool maar gaf eindonderwijs. Een bepaalde categorie leerlingen kwam daardoor niet aan haar trekken. Individueel en maatschappelijk was dat een onbevredigende toestand. Vandaar dat het gemeentebestuur de vglo in augustus 1958 omzette in een openbare school voor Individueel Voortgezet Onderwijs (ivo) De Werf gehuisvest in de school aan het Kattegat. Hoofd werd K. Moedt. De officiële opening vond plaats op 7 november 1958. Goede leerlingen konden het ivo-a of ivo-b diploma halen. Qua niveau staat het ivo-b ongeveer gelijk aan het ulo-a diploma. Bij de start waren er elf leerlingen. De school groeide aanvankelijk snel tot ruim 200 leerlingen maar ten gevolge van een sterkere selectie trad er in 1966 een flinke teruggang op. De school werd later een gewone mavo-school en verhuisde naar het huidige gebouw aan de Zuiderzee te Zaandam. Directeur was R.H.G. Vet.

2.3.2. Beroepsonderwijs

Bij het voortschrijden van de techniek in ambacht en industrie kwam van de vakopleiding in de bedrijven steeds minder terecht en deed zich de behoefte aan praktisch naast theoretisch onderricht steeds sterker gevoelen. Dit leidde tot de stichting van de Centrale Ambachtsschool voor de Zaanstreek. De eerste stap tot vorming van een inrichting voor Nijverheidsonderwijs werd door de Vereniging van Volksonderwijs in de Zaanstreek in 1908 gezet. Er werd een bestuur gevormd, statuten voor een Centrale Ambachtsschool voor de Zaanstreek samengesteld en een constituerende vergadering gehouden op 19 januari 1909. Gedurende de jaren 1909 tot en met 1916 was er een vereniging, 'die het niet is mogen gelukken in 'n streek, die daaraan zozeer behoefte heeft, een Ambachtsschool te vestigen', zoals destijds in een verslag werd geschreven. Op initiatief van Volksonderwijs en de nieuwe burgemeester van Zaandam, K. ter Laan, hervatte het oude bestuur zijn pogingen om een school te stichten. Dankzij een gift van f 50.000,- van J.A. Laan kon een nieuw bestuur onder leiding van dr. E.G. van de Stadt in 1917 de opdracht geven voor de bouw van een tijdelijke school voor een bedrag van f 17.400,-. W. van der Elst werd tot eerste directeur benoemd op l augustus 1917.

De school, een houten gebouw aan de Herengracht, werd geopend op 3 november van datzelfde jaar en bestond uit een eerste klas bankwerken met 29, een eerste klas elektriciëns met 16 en een eerste klas timmerlieden met 16 leerlingen. Vermogenden betaalden aan schoolgeld f 50 per jaar. Minvermogenden f 5 tot f 50 en onvermogenden waren van schoolgeld vrijgesteld. De leerlingen waren afkomstig uit Assendelft, Koog aan de Zaan, Wormer, Wormerveer, Zaandam en Zaandijk. Leerlingen uit Zaanse gemeenten, die niet mede de school subsidieerden, werden afgewezen. Het definitieve schoolgebouw aan de Westzijde werd pas in september 1932 in gebruik genomen. Directeuren waren achtereenvolgens de heren van der Elst, Rutten, Arnoldus, Posthuma, W.S. Verboon, D.S. Visser, S. Kelder en J.V. Spronkers. In 1961 werd de naam gewijzigd in P.W. Jedelooschool, naar een gewaardeerd bestuurder. Het aantal leerlingen steeg van 61 in 1917 tot 644 in 1975.

Op voorstel van het bestuur besloot de ledenvergadering in februari 1976 de P.W. Jedelooschool over te dragen aan de gemeente Zaanstad met het doel een scholengemeenschap te vormen door samenvoeging met de twee gemeentelijke nijverheidsscholen voor meisjes en de nieuwe school te laten beheren door een functionele commissie. De vorming van de scholengemeenschap in 1976 was het resultaat van een reeds in 1970 gestarte samenwerking. De nieuwe instelling kreeg als naam scholengemeenschap voor beroepsonderwijs De Nieuwe Vaart en bestond uit de voormalige scholen: P.W. Jedelooschool, de Carry van Bruggenschool en de Juliana van Stolbergschool. Directeur werd S. Kelder.

Om het toenemend aantal leerlingen in het lbo beter te kunnen opvangen ging in 1958 de tweede Centrale Technische school te Krommenie van start. Directeuren waren achtereenvolgens H.D. Zomerhuis (1961), H. Zunneberg (1963), G.J. Krosenbrink (1968) en G.J. van der Woerdt (1979). Om leerlingen met leerproblemen beter te kunnen opvangen werd in 1965 een start gemaakt met individueel technisch onderwijs (ito). In oktober 1961 werd een nieuw gebouw betrokken in de Fortuinlaan bij welke gelegenheid de school de Engel van de Stadt school werd genoemd. In 1975 werd de school na een fusie met De Kaayk omgedoopt in een scholengemeenschap voor lbo Zaanstreek-Noord. De Kaayk was vóór 1975 een school van de Vereniging Hollandse Maatschappij voor Landbouw en vóór 1968 een landbouwschool en gevestigd aan de Saenredamstraat nr. 29 te Assendelft. Na de fusie had de school in de eerste vijf jaar van het bestaan drie vestigingen: de Fortuinlaan en de Zuiderhoofdstraat te Krommenie en de Saenredamstraat te Assendelft.

In 1980 werden alle leerlingen in de Fortuinlaan ondergebracht. De directies van de Engel van de Stadtschool voor ito te Krommenie en die van de lhno-school De Kaayk te Assendelft namen na overleg in 1971 het initiatief tot het gezamenlijk lesgeven aan jongens en meisjes in de eerste klassen voor 7 lessen per week. In de daarop volgende jaren werd de samenwerking zodanig uitgebreid, dat besloten werd tot samenvoeging over te gaan. Gebleken was, dat de coëducatie voor de leerlingen een grote opvoedkundige waarde had. De naam werd scholengemeenschap voor lbo Zaanstreek-Noord. De eerste vijf jaar was de school op drie plaatsen gehuisvest. De landbouw-huishoudschoolDe Kaayk was ontstaan nadat de gemeenteraad van Assendelft in 1948 besloot deze school door de Hollandse maatschappij van Landbouw te laten stichten. De oprichting kende vele tegenslagen. Tweemaal was er een bouwstop omdat nieuwe ideeën over praktijklokalen gerealiseerd moesten worden. Ook trad vertraging op omdat volgens de burgemeester van Assendelft de Maatschappij het geld voor de bouw van de school voor andere doeleinden bestemd zou hebben.

Op 1 september 1959 werd gestart met 32 leerlingen in een tijdelijke huisvesting te Krommenie. Daarna ontstond een slag om de leerling. De gemeentelijke huishoudschool te Zaandam kon wegens ruimtegebrek geen leerlingen uit Zaanstreek-Noord meer aannemen en men ondernam actie om in Wormerveer een huishoudschool te stichten. Op 7 september 1959 lukte dit en kon De Schakel beginnen. Er waren 92 leerlingen aangemeld waaronder 13 leerlingen uit Assendelft en 9 uit Krommenie. Deze 22 leerlingen trokken zich terug toen bekend werd dat ook in Assendelft een school was gestart. In 1990 vormt De Schakel een onderdeel van de scholengemeenschap De Noordhoek te Wormerveer, die in 1979 tot stand kwam samen met de Prof. Kohnstammschool. Deze laatste school was in augustus 1956 als vglo begonnen en werd door alle Zaanse gemeenten bekostigd. In het bestuur zaten alle Zaanse burgemeesters. In latere jaren volgden uitbreidingen in lavo, leao en lhno. Directeuren waren achtereenvolgens L. Luingen, C. de Graaf, P. Doves en J.E.A. Plugge. Deze laatste zou van 1969 tot 1979 een zelfstandige leao gaan leiden. In 1979 onstond de voornoemde fusie met De Schakel tot De Noordhoek. In augustus 1990 fuseerde De Noordhoek met mavo 't Veer. Er ontstond een scholengemeenschap mavo, leao, lhno onder de naam s.g. 't Noorderveer, een naam die verwijst naar het vroegere veer over de Zaan.

De gemeenteraad van Zaandam nam in 1920 het besluit om een vakschool voor meisjes te beginnen. Een huis in de Westzijde werd aangekocht en na de verbouwing ging de school op 15 november 1920 van start onder de naam Nijverheidsschool voor meisjes. De school groeide snel en er moest een andere locatie worden gezocht. In 1935 kwamen twee lagere scholen aan de Czarinastraat hoek Czaar Peterstraat vrij. Na een ingrijpende verbouwing kon dit gebouw in 1937 worden geopend. De Nijverheidsschool voor meisjes was in 1956 verdeeld over vier gebouwen en telde 522 leerlingen. In 1957 kwam een verbetering tot stand door de opening van een nieuw schoolgebouw aan de Nic. Maesstraat. De schoolnaam werd toen gewijzigd in Juliana van Stolbergschool. Later is deze school onderdeel geworden van De Nieuwe Vaart. Het gebouw is nu in gebruik bij De Meander (indgo). Deze school is in 1990 betrokken bij de fusie in het kader van de Sectorvorming en Vernieuwing Middelbaar beroepsonderwijs (SVM). In 1957 werd ook een begin gemaakt met een vormingsklas voor meisjes met een vooropleiding mulo, middelbare handelsschool of drie jaar Lyceum. In 1976 werd de school samengevoegd met de Jedelooschool en de Carry van Bruggenschool. Directrices waren onder meer mej. C. Noteboom en mevr. A.M.E. Verwer.

Voor het stichten van een tweede gemeentelijke nijverheidsschool voor meisjes werd in 1962 de goedkeuring verkregen. Reeds in 1963 kon de school onder de naam 'Carry van Bruggen', tijdelijk gehuisvest in de Hugo de Grootschool aan de Parkstraat, met 97 leerlingen in vijf klassen beginnen. Het leerlingenaantal nam snel toe en in de daarop volgende drie jaar werden de lessen in vier verschillende gebouwen gegeven. In november 1965 kon men na een verbouwing het gebouw van de voormalige Handelsschool betrekken. Er waren toen 172 leerlingen. In 1976 werd deze school opgenomen in de scholengemeenschap 'De Nieuwe Vaart'.

Op 4 april 1954 werd de vereniging van Christelijk Nijverheidsonderwijs in de Zaanstreek opgericht. Deze vereniging nam het initiatief voor het starten van twee scholen, de Christelijke Huishoudschool in de Czarinastraat te Zaandam (1957) en de Christelijke LTS 'Cor Kakes' in de Parkstraat te Zaandam (1967). Op 23 oktober 1957 werd de Christelijke Huishoudschool, de latere Christelijke school voor LBO voor meisjes officieel geopend. De school telde toen 110 leerlingen verdeeld over 3 eerste en 2 tweede klassen. Directeur was J.P. Wijten.

In 1967 startte 'Cor Kakes'. Directeur werd Theo Germeraadplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigGermeraad, Tom

Holwerd, 22 september 1932 - Zaandam, 19 november 1996 Tom Germeraad in 1991 Thomas (Tom) Germeraad, CDA-wethouder van Zaanstad vanaf 1986, voor die tijd directeur van Scholengemeenschap Cor Kakes te Zaandam en secretaris van het Convent van directies van scholengemeenschappen. Tom Germeraad kwam, na in verschillende plaatsen in het onderwijs te hebben gewerkt, naar de Zaanstreek, toen hij werd benoemd tot directeur van de Christelijke LTS Cor Kakes, die in die periode nog in opr…
. Op 18 januari 1969 vond de officiële opening van de nieuwbouw plaats. Beide scholen gingen op 1 januari op in de scholengemeenschap voor Christelijk Beroepsonderwijs Cor Kakes.

Onderwijskundig kon de scholengemeenschap pas worden gerealiseerd bij het gereedkomen van de nieuwbouw in 1974 aan De Weer, waar het lesgeven aan gemengde groepen jongens en meisjes, met name in de brugklassen mogelijk werd. In 1980 werd het onderwijsaanbod uitgebreid met een afdeling LEAO en in 1981 met de afdelingen ito en ihno. Het personeelsbestand steeg van 52 tot 102, terwijl het leerlingenaantal toenam van 109 tot bijna 900. Vanaf de invoering van de mammoetwet in 1968 hanteert de school een tweejarige brugperiode met een daarop aansluitende tweejarige bovenbouw. Vanaf 1985 wordt deelgenomen aan het experiment Algemene Voorbereiding op Maatschappij en Beroep (AVMB). Dit is een nieuwe opleiding, als experiment op De Nieuwe Vaart en Cor Kakes ingevoerd. De opleiding is toegesneden op leerlingen uit het Individueel Beroeps Onderwijs (IBO). Waarschijnlijk wordt de AMVB in 1990 regulier ingevoerd. Cor Kakes is een van de twaalf scholen die het dubbelproject Basisvorming/Primair Beroepsonderwijs ontwikkelen.

In april 1872 vertrokken vijf Zusters van de orde Jezus Maria Jozef naar Zaandam om daar belast te worden met het houden eener naai- en eener bewaarschool, alsmede met de verzorging van weesmeisjes. Het ging hier om het eerste Katholieke onderwijs in Zaandam. De vijf zusters werden gehuisvest in een houten gebouwtje aan de Bloemgracht en er werd gestart met naailes aan 32 meisjes. Tot 1922 was het uitsluitend een naaischool. Overdag werd lesgegeven in naaien en handwerken. In 1878 werd een avondcursus voor nuttige en fraaie handwerken opgericht. Het leerlingenaantal nam toe tot 300 in 1908. Uit deze naaischool ontwikkelde zich de vakschool of daghuishoudschool. Na invoering van de nijverheidsonderwijswet in 1919 werd de Sancta Maria in 1922 officieel erkend als nijverheidsschool waaraan ook rijkssubsidie werd verleend. Vanaf 1922 tot 1935 werd de directie gevoerd door Zr. Marie Redempte Brandes. In 1927 betrok de school een nieuw gebouw aan de Oostzijde dat door pastoor J. Zwart werd ingezegend.

Tien jaar later moest er uitgebreid worden en in 1938 was dit een feit. De officiële naam van de school werd Vak- en Huishoudschool Sancta Maria. In 1967 ging het beheer over op de Stichting Katholiek Onderwijs in Zaandam. Bijna honderd jaar berustte de leiding van de school in handen van de Zustersorde. Na Zuster Brandes waren achtereenvolgens directrice: Zr. Constatrice Kortekaas (1956), Zr. Clara Nooy (1959) en Zr. Angela van Haaren (1961). In 1970 ging de leiding in lekenhanden over. De huidige directeur H.J.M. Kersemakers werd toen benoemd. Sancta Maria kent naast de lagere afdelingen ook drie middelbare afdelingen:

  • de Opleiding Costuumnaaien,
  • de Couture opleiding
  • Inas opleiding, Interim Algemene Schakelopleiding; een tussenvorm van lbo/mbo voor de dienstverlenende sector. Voor het MHNO vervult de school een streekfunctie tot buiten de Zaanstreek.

De gemeentelijke Avondschool voor Nijverheidsonderwijs had de taak van de oude Burgeravondschool overgenomen. In oktober 1942 werd deze school onder het bestuur van de Vereniging Centrale Ambachtsschool gebracht met de naam Avondvakschool, waarbij ook de avondpraktijkcursussen (gegeven vanaf 1938) werden ondergebracht. Hierdoor kwamen de avondvakschool en de avondnijverheidsschool, die toch reeds in hetzelfde gebouw onder leiding van dezelfde directeur stonden, onder één bestuur. Later werd de naam veranderd in Avondnijverheidsschool. Het bestuur van de Centrale Ambachtsschool nam in oktober 1960 de Gemeentelijke Avondvaktekenschool van de Gemeente Krommenie over. De nieuwe naam werd Centrale Technische Avondschool voor de Zaanstreek. In 1962 waren er nog maar 19 leerlingen en het daaropvolgende jaar werd de school opgeheven.

Als voorbereiding voor het toetreden tot de mts (de latere hts) werd op 29 september 1941 gestart met een Voorbereidend Middelbaar Technisch Onderwijs (vmto)-cursus als avondopleiding. Deze cursus werd in 1957 omgezet in een gecombineerde cursus voor Opleiding Bewijs Algemene Ontwikkeling (obao) en Voortgezet Uitgebreid Technisch Onderwijs (vuto).

De Bruynzeel bedrijfsschool werd gestart in november 1943 met 27 leerlingen en twee leraren. De school was een onderdeel van de Avondnijverheidsschool. In 1957 werd de school een onderdeel van de Technische Eendagsschool. Reeds in 1949 stelde het bestuur van de Centrale Technische School (cts) pogingen in het werk om een dagcursus Uitgebreid Technische School (uts) aan de cts te kunnen beginnen. Eerst in 1968 kwam de goedkeuring voor de oprichting en instandhouding van een uts. Op 30 augustus 1968 werd met 89 leerlingen gestart in een tijdelijke huisvesting bij de Engel van de Stadtschool in Krommenie. De eerste directeur was de heer Zunneberg die later werd opgevolgd door G.J. van der Wal (tot 1989). Deze werd opgevolgd door A.J. Timmers. Een nieuw gebouw in de Tjalkstraat in Zaandam werd op l oktober 1973 in gebruik genomen. Bij het lO-jarig bestaan in 1978 werd de naam veranderd in de Ir. H. Buterschool. Ir. Hubertus Buterplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigButer, Ir Huibertus

Velsen 7 september 1897 - Bergen N-H 15 december 1976

Huibertus Buter, ingenieur bij Van Gelder Zonen, werd in 1941 bestuurslid van de Vereniging Centrale Technische School Zaanstreek, vanaf 1947 was hij voorzitter. Hij bleef dat tot de opening van de Middelbare Technische School aan de Tjalkstraat te Zaandam uit 1973, die vijf jaar later naar hem werd vernoemd. In 1963 werd hij benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje Nassau. In 1973 ontving hij de
had zich als bestuursvoorzitter zeer voor de school ingespannen. Het aantal leerlingen nam toe van 89 in 1968 tot ongeveer 600 in 1986. De school kent de volgende afdelingen: bouwkunde, elektrotechniek, procestechniek en werktuigbouwkunde.

Van werkgeverszijde uit de metaal- en scheepsbouwindustrie kwam het dringende verzoek het part-time onderwijs (ééndag-onderwijs) in te voeren. De avondschool voor Nijverheidsonderwijs had als nadeel dat de leerling na een lange werkdag 's avonds weer naar school moest en hij/zij vaak grote afstanden diende af te leggen wat met name in de winterperiode problemen opleverde. Bij het volgen van de avondschool over vier avonden per week kwam er van het maken van huiswerk niet veel terecht. Als extra handicap werd het lesgeven gedurende slechts zes maanden per jaar ervaren. Op 26 oktober 1955 werd gestart aan de P.W. Jedelooschool met het part-time onderwijs in bankwerken en scheepsbouw aan 195 leerlingen. Voordat de school in 1969 het gebouwencomplex aan de Stationsstraat in Zaandam kon betrekken, werden de lessen in zeven verschillende gebouwen verspreid over de hele Zaanstreek gegeven. Het aantal leerlingen en het aantal vakrichtingen nam snel toe. Op 1 januari 1962 werd de school de Technische Eendagsschool Teun Sabel. De directeur, Maarten Leegwater, speelde bij de hele totstandkoming van dit onderwijs, ook op landelijk gebied een belangrijke rol.

Toen er plannen bestonden om ook in Heerhugowaard tot een zelfstandige streekschool te komen, werd om te voorkomen dat er een terugloop van leerlingen zou ontstaan, hetgeen ook ten aanzien van het personeel ernstige problemen zou geven, contact gezocht met de Stichting Streekschool voor beroepsbegeleidend onderwijs Noord-Holland Noord om te komen tot samenwerking. In augustus 1975 werd de school overgedragen aan deze stichting. Het leerlingenaantal bedroeg toen 1502. Op deze wijze werd met een school met twee vestigingsplaatsen in Heerhugowaard en Zaandam gezorgd voor een evenwichtige verdeling van opleidings- en vormingsmogelijkheden boven het Noordzeekanaal. Sinds enige jaren kent deze school ook een verkorte mbo-opleiding. De stichting voor 'Karaktervormend onderwijs voor de Werkende jeugd in de Zaanstreek' werd opgericht in 1950 met als doel het organiseren van tweejarige cursussen en andere bijeenkomsten voor jongens en meisjes van 15 tot ongeveer 18 jaar, werkzaam in fabrieken, kantoren, werkplaatsen en winkels in de Zaanstreek. De eerste cursussen werden in 1951 alleen aan meisjes gegeven; vanaf 1960 ook aan jongens.

In februari 1962 veranderde de naam in Stichting Zaans Vormingscentrum voor de werkende jeugd 'De Voorslag' (zie ook Vormingscentraplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigVormingscentra

Instellingen die zich bezig houden met werkervaringsprojecten, scholing, cursussen en beroepsoriëntatie. Een groot deel van de taken van de voormalige vormingscentra berust op dit moment (1991) bij de Stichting voor Sociaal Kultureel Werk Wormer (Wormerland), het Centrum voor Volwassenen-Educatie, de Stichting Welzijn en Educatie Zaanstreek “Welsaen' en het Damland College, school voor beroepsonderwijs, vorming en algemeen voortgezet onderwijs in Zaanstreek/Waterland (alle Zaanst…
) en functioneren de dagelijkse besturen voor jongens- en meisjessectoren voortaan als één geheel. Het meisjeswerk werd in Nijverheids Onderwijs-verband gedaan tot september 1962. Daarna kreeg dit een zelfstandige status. In februari 1962 werd het nieuwe gebouw de Voorslag geopend. Het geheel kwam onder leiding van mej. W. Ropke. De Mater Amabilisschool in de Zaanstreek startte in 1951 met het geven van huishoudelijke cursussen voor Rooms Katholieke meisjes. Later is deze school opgegaan in 'Sancta Maria'.

2.3.3. Overig onderwijs

De 'Oekumenische Stichting voor Christelijk Onderwijs in de Zaanstreek' startte in 1980 met 'Soelam', een afdeling voor voortgezet speciaal onderwijs verbonden aan de oekumenische lom-school Sjalom. Soelam betekent ladder. De school wil een ladder vormen naar het voortgezet onderwijs in al haar geledingen. De leerlingen worden tree voor tree individueel begeleid. De school vertoont kenmerken van zowel het basis- als het voortgezet onderwijs en is bedoeld voor leerlingen vanaf 12 jaar met leer-, gedrags- en aanpassingsmoelijkheden. De school is gevestigd aan de Wandelweg te Wormerveer. Aan het eind van de 19e en het begin van de 20e eeuw kwam het tot vernieuwing van de volwasseneneducatie als gevolg van activiteiten van Ons Huis-werkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBuurt-, wijk- en opbouwwerk

Welzijnssector. In de Zaanstreek vanaf het begin van de 20e eeuw op particulier initiatief ontstaan, vanaf de jaren '50/'60 steeds meer een overheidszorg, die overigens nog steeds grotendeels dankzij werk van vrijwilligers bestaat.
en het initiatief van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigMaatschappij tot Nut van 't Algemeen

Nationale organisatie voor de volksontwikkeling in de breedste zin van het woord. In de wandeling kortweg het Nut genoemd. Het Nut heeft als nationale organisatie ook in de Zaanstreek vanaf het einde van de 18e eeuw grote invloed gehad, daarbij speelden de plaatselijke afdelingen (de Nutsdepartementen) een belangrijke rol.
tot het stichten van de Volksuniversiteit Zaanstreekplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigVolksuniversiteit Zaanstreek

Instelling met als doel het organiseren van cursorisch onderwijs aan volwassenen. De eerste volksuniverstiteiten zijn vermoedelijk in België ontstaan, waar ze al aan het eind van de 19e eeuw voorkwamen. Vooral in Duitsland, waar men omstreeks 1910 met dit werk begon, nam het geven van onderwijs aan volwassenen een grote vlucht. In Nederland werd de eerste volksuniversiteit in 1913 opgericht te Amsterdam, op initiatief van prof. dr. S.R. Steinmetz. Het voorbeeld werd…
.

Drs N.J. Heijkoop/ M. Klop

Literatuur:
  • Scholenlijst afdeling Onderwijs, gemeente Zaanstad september 1988;
  • Jaarverslagen over het onderwijs in Zaandam 1956-1971; N.L. Dodde, Het Nederlands onderwijs verandert, Muiderberg;
  • M.H. Verkade cs, Zaandam 150 jaar stad;
  • J. Honig Jsz. Jr., Historische, Oudheid- en Letterkundige Studiën dl 1, Zaandijk;
  • H. Roovers, 'Geef ons Uwe kinderen. . ..', Het begin van het Katholiek onderwijs in Zaandam;
  • Schoolkrant osg 'Rooswijk';
  • P. Jongepier en O. Hoekmeyer, Jubileumuitgave De Nieuwe Vaart en St. Michaelcollege 25 jaar;
  • Diverse jaarverslagen, gegevens etc. van scholen, schoolbesturen en gemeente Zaanstad.
  • /home/zaanwiki/domains/zaanwiki.nl/private_html/encyclopedie/data/attic/onderwijs.1518853795.txt.gz
  • Laatst gewijzigd: 2020/09/06 17:50
  • (Externe bewerking)