Het maken van klokken, in de Zaanstreek vooral beoefend tussen circa 1650 en 1750. In de jaren vijftig van de 20e eeuw werden de Zaanse klokken populair en kwamen er niet in de Zaanstreek gefabriceerde imitatie-klokken in de handel. De juistheid van de wel gehoorde veronderstelling dat de befaamde Friese klokkenmakerij uit de Zaanse is voortgekomen, is zeer twijfelachtig. In Friesland waren reeds klokkenmakers in de 15e eeuw.
De Zaanse klok is bekend door haar klassieke model, met bovenop de atlas en voorop 'geloof, hoop en liefde'. De antieke Zaanse klokken lopen allemaal op gewichten, met koorden, géén kettingen, over katrollen. Ze zijn over het algemeen gemaakt tussen 1650 en 1750 en onderscheiden zich van andere klokken uit die tijd door hun uiterlijk en door het bijzondere model van de uurwerken.
Uurwerken als in de Zaanse klokken komt men verder niet tegen. De kast om het uurwerk rust op twee consoles, die meestal uitgezaagd zijn, maar soms ook gebeeldhouwd. Aan de voorzijde bestaat de versiering boven uit 'geloof, hoop en liefde' en aan de zijkanten uit een door twee leeuwen gedragen wapenschild, met meestal het opschrift 'Nu elck sijn sin'. De wijzerplaat bestaat veelal uit een zilveren of een verzilverde cijferring met Romeinse cijfers, op een zwart fluwelen achtergrond met op de hoeken engelkopjes.
De oudste klokken hebben twee cijferringen, waarvan de grootste met alleen een uurwijzer en de kleinere met een minutenwijzer. Ook zijn er klokken met één cijferring, met uitsluitend een uurwijzer. Voorts bestaan er beschilderde wijzerplaten, meestal met bloemmotieven om de cijferring. De achterkant van een Zaanse klok bestaat uit een uitgeholde dikke plank, waarin de slinger loopt.
De modellen verschillen hier onderling sterk, geen twee zijn er geheel identiek. Het slingergewicht is een verguld ruitertje of een verguld, taps toelopend blokje lood. Door een opening in de achterwand kan men de slinger zien bewegen. De kleur van de klokkasten is dikwijls zwart geschilderd, maar andere kleuren komen ook wel voor. De mooiere exemplaren zijn meestal gefineerd met noten-, wortelnoten- of ebbenhout. Als variant komt het voor dat de kast om het uurwerk geheel van messing is, die dan wel weer rust op houten consoles met een houten achterkant.
Van de zwart geschilderde klokken blijken meerdere vroeger een andere kleur te hebben gehad, een soort dakpanrood met witte versieringsmotieven. De uurwerken zijn eenvoudig, maar heel goed geconstrueerd. Ze slaan bijna alle de hele en de halve uren voluit, de hele uren op de grote bel en de halve uren op de kleine bel, en ook de kwartieren, het eerste kwartier op de kleine bel en het derde kwartier op de grote bel. Verder zijn alle Zaanlanders voorzien van een wekkerwerk, dat apart van het uurwerk in de kast is bevestigd.
De technische gegevens van een Zaanlander uit 1732 zijn: uurwerk-hoogte, zonder kloof, 18 cm; grootste breedte uurwerk 11 cm; uurwerk-diepte van voor- t/m achterstijl 10% cm; uurwerk-diepte van punt minuutas t/m sluitrad 161/2 cm; gaandewerk-grondrad 60 tanden; gaandewerk-tussenrad 60 tanden, rondsel 6 tanden; gaandewerk-gangrad 27 tanden, rondsel 6 tanden; slagwerk-grondrad 60 tanden, 12 pennen; slagwerk-slagrad 60 tanden, rondsel 10 tanden, hart m/2 uitlichtingen; slagwerk-aanlooprad 60 tanden, rondsel 6 tanden; slagwerk-windvleugel rondsel 5 tanden; slagwerk-sluitrad 78 tanden; slagwerk, rondsel achterop grondrad 6 tanden; wijzerwerk minuutpijp en wisselrad leven groot 33 tanden; wijzerwerk, rondsel op wisselrad 4 tanden; wijzerwerk, uurrad 48 tanden.
Alle Zaanse uurwerken hebben een spillegang, zoals ook de horloges in die tijd hadden. Vóór de uitvinding van Chr. Huygens van de vrijhangende slinger in 1657, zijn er ook in de Zaanstreek klokken gemaakt met een foliot. Van deze klokken is echter weinig bekend, ze zijn waarschijnlijk later omgebouwd. De gewichten van de Zaanse klokken waren rechte cylindrische gewichten met diepe kringen erin. Ze zijn iets korter en dikker dan de latere Friese klokgewichten, die ook schuin toeliepen. Peergewichten zijn maar door enkele klokkenmakers gemaakt, eigenlijk alleen bij de duurdere, luxe uitvoeringen.
Er zijn er ook met appels en peren als gewichten. Naast deze typisch Zaanse klokken zijn ook andere klokken in de Zaanstreek gemaakt, bijvoorbeeld een klok lopend op haar eigen gewicht, een klok in de vorm van een lier. Van Dirk Jacobsz een torenuurwerk en een tafelklok, Van Melsert van der Meer een staartklok met maan, datum en drie engelen op de kap, van Cornelis van Rossen (Rossum) een Friese stoeltjesklok van mahoniehout met peervormige gewichten, van J. Copies een Zaanse klok op muurconsole, van D. Engel klokken voor de export, met het wapen van Amsterdam op het wapenschild. Van Engel is eveneens de klok van de doopsgezinde kerk in Westzaan-Zuid uit 1731. Van Reijn de Jong uit Zaandam een staande klok.
Een heel bekende klokkenmakersfamilie was de familie Coogies uit Wormerveer. Van hen zijn naast veel Zaanse klokken ook planetaria bekend. Zij lieten hun klokken beschilderen door onder anderen J. Stuurman uit Amsterdam, die later doopsgezind leraar in Wormerveer werd. De familie Coogies had een doopsgezinde achtergrond, zoals veel klokkenmakers. De Zaanse klokken waren kennelijk in de mode, zij werden althans ook in andere plaatsen gemaakt.
Er bestaat bijvoorbeeld een Zaanse klok die is gesigneerd met 'L. Vrijthoff-Alckmaar'. Deze is waarschijnlijk gemaakt door Lambertus Vrijthoff, een bekend horloge- en klokkenmaker uit Den Haag, die wellicht een periode in Alkmaar werkte. Ook de Amsterdammer Dirk van Rossum maakte Zaanse klokken, mogelijk was hij familie van Cornelis van Rossu. Aan het einde van de 18e eeuw kwijnde en verdween de Zaanse klokkenmakerij. De nieuwe mode van Friese stoel- en staartklokken werd in de Zaanstreek niet meer gevolgd. Mogelijk was dit een gevolg van de neergang van de Zaanse scheepsbouw.
Na de Franse tijd waren er nieuwe veranderingen in de mode en werden de Zaanse klokkenmakers steeds meer reparateurs en vooral ook winkeliers. Toch is na bijna 300 jaar een flinke verzameling Zaanse klokken bewaard gebleven. Zij lopen nog steeds, hetgeen een duidelijke aanwijzing is dat hun constructie oerdegelijk is. Bovendien geeft dit aan dat het model, ofschoon lange tijd uit de mode, altijd gewaardeerd bleef. Men vond de klokken mooi en deed ze dus niet weg.
Alfabetisch overzicht van Zaanse klokkenmakers, waarschijnlijk niet volledig: