Dijken
Waterwerken, aangelegd om het achterliggende land tegen overstroming te vrijwaren. Zonder duinen en dijken is bewoning van grote delen van West-Nederland, waaronder de Zaanstreek, onmogelijk. De Zaanstreek ligt tussen 0,5 meter en 4,5 meter beneden Nieuw Amsterdams Peil (NAP) en zou zonder dijken geheel onder water staan.
Er zijn verschillende soorten dijken. Allereerst de zeedijken, die het achterland beschermen tegen overstroming van het zoute zeewater. In de Zaanstreek werd de Noorder IJ- en Zeedijkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigNoorder IJ en Zeedijk
In 1851 officieel gegeven naam aan de omringdijk, althans het oostelijke en zuidelijke deel daarvan, van de Zaanstreek. Deze dijk, onderdeel van de Waterlandse en Beemsterdijk, was echter al rond 1300 aangelegd. Door de aanleg van een waterkeringstelsel is toen een einde gemaakt aan de directe invloed van Zuiderzee en IJ op het aan voortdurende overstromingen onderhevige lage land. In 2001 hebben Gedeputeerde Staten de Noorder IJ-en Zeedijken op de provinciale monumentenli… als zodanig aangelegd langs het IJplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigIJ, het
Thans een breed water binnen de stad Amsterdam, met daarmee verbonden een aantal deels gegraven havens, aan de oostkant begrensd door een afdamming met de Oranjesluizen ter hoogte van Schellingwoude, aan de westkant overgaande in het Noordzeekanaal.
Het IJ stond vóór de afdamming tussen 1865 en 1872 in open verbinding met de Zuiderzee en strekte zich uit van Durgerdam tot aan de duinen. Bij Beverwijk was het nog door een strook van slechts 8 km van de Noordzee gescheiden; men sprak te…. Deze dijk beschermde de bannenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBanne
Zie: Ban (banne) en Bestuur en rechtspraak 1.2.4. van Oostzaan en Westzaan en de Hoge Heerlijkheidplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHeerlijkheid
Aanduiding van een rechtsgebied in de landsheerlijke periode (10e-16e eeuw), toen de Hollandse graven landrechten in handen gaven van 'heren', in feite schout en schepenen. Zij oefenden namens de grafelijkheid het overheidsgezag uit. Assendelft, en staat van Oost naar West thans bekend onder de namen: Noorder IJ- en Zeedijk, Zuiddijkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZuiddijk
Hoofdstraat in Zaandam-Oost, lopend vanaf de Dam, ter hoogte van de Oostzijderkerk naar het zuiden. Zuiddijk is de nieuwere, vermoedelijk vanaf het einde van de 18e eeuw gebruikte naam voor de Waterlandse zeedijk, die al vóór 1275 voltooid werd., Damplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDam
Straat te Zaandam die zijn naam ontleent aan de Hogedam in de Zaan, waar Zaandam naar werd vernoemd.
De Dam, die de Zaan van het buitenwater, IJ/Zuiderzee, afsloot, was in het zuiden eeuwenlang de enige landverbinding tussen de oostelijke en de westelijke Zaanstreek. Het is niet bekend wanneer de Dam precies werd opgeworpen. Zeker is dat hij er in 1314 was; vermoed wordt dat hij aan het einde van de 13e eeuw werd aangelegd. De Hogedam was van uitermate groot belang voor de ontginning en h…, Hogendijkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHogendijk
Dijk in Zaandam, lopend van de Dam tot de Provincialeweg (N203).
Tot 1957 liep de Hogendijk tot het Dampad door. De Zaanse Dijken worden onderscheiden in hoge dijken en lage dijken. De hoge dijken werden aangelegd als zeedijken, de lage dijken langs het binnenwater van onder meer de Zaan. De Hogendijk is een deel van de vroegere, Westzanerdijkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWestzanerdijk
Het deel van de Noorder IJ- en Zeedijk tussen de Hogendijk (spoorlijn) en de Westzaner Overtoom, vroeger ook wel Zeeburg genoemd. Ofschoon schriftelijke gegevens nauwelijks voorhanden zijn, wordt aangenomen dat de Westzanerdijk één der eerst bewoonde gedeelten van Westzaandam was. Het is veilig te veronderstellen dat de dijk rond 1300 ontstond, tegelijk met de Zaan-dam., Overtoomplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigOvertoom
Een verlaagd en van glooiingen voorzien dijkgedeelte waarover schepen werden gehaald cq gewonden. In de Zaanstreek zijn verschillende overtomen geweest, waarvan die te Zaandam verreweg het belangrijkst was. Oost- en Westzaandam hadden hun welvaart in de 17e eeuw mede te danken aan omvangrijke, Nauernaplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigNauerna
Buurtschap behorende tot de gemeente Zaanstad en voor het grootste deel gelegen in de voormalige gemeente Assendelft. Een klein deel ligt op Westzaanse grond. Nauerna was nooit zelfstandig.
Oorsprong van de naam Nauerna. De volgende schrijfwijzen zijn bekend: 1492 Nouwerna, 1547 Nouwertna, 1604 Nauwertna. en Assendelver Zeedijkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigAssendelver Zeedijk
Vóór de afsluiting van het IJ het deel der zuidelijke zeewering van het Noorderkwartier, nu een slaperdijk die zich feitelijk uitstrekt van Nauerna tot aan de vroegere Nieuwendam in de Crommenije bij Busch en Dam. In 1851 moest voor het onderhoud der gehele zuidelijke zeewering 5,28% der lasten door de vanouds dijkplichtigen van de Assendelver Zeedijk worden opgebracht.. De in de grafelijke tijd aangelegde zeedijken liepen door tot waar in het Cromme IJ een dam was opgeworpen om Langmeer en Starnmeer, de zuidelijke uitlopers van de vroegere Schermer, van IJ en Wijkermeer te scheiden. Zie de kaart van Joost Jansz Beeldsnijderplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBeeldsnijder, Joost Jansz
Zie: Topografie. Beeldsnijder tekende in 1575 in opdracht van de hertog van Alva en ten behoeve van de Spaanse legerleiding, een kaart van een deel van Noord-Holland. waarop in het bijzonder de waterstaatkundige toestand van de Zaanstreek met voor die tijd grote nauwkeurigheid is weergegeven. Deze vroegste (dat wil zeggen: niet later gereconstrueerde) kaart is in publikaties over de streek vele malen gereproduceerd..
Nadat de directe bedreiging van de zee was bedwongen werden ter bescherming tegen het binnenwater nog in de middeleeuwen lage dijken aangelegd. Sommige ervan waren relatief hoog en werden dan ook als hoge dijk aangeduid, onder meer bij Krommeniedijkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKrommeniedijk
Klein dorp in de gemeente Zaanstad, deel van Krommenie.
Krommeniedijk bestaat feitelijk uit een lage dijk langs het voormalige Kromme IJ (Crommenije). De geschiedenis van Krommeniedijk is niet los te zien van die van Krommenie. Het is niet bekend welke bewoningskern er eerder was. Volgens. De belangrijkste lage dijken langs de Zaan zijn:
- de Westzijdeplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWestzijde
Hoofdstraat te Zaandam-West, lopend van de Gedempte Gracht en de Dam in noordelijke richting en parallel aan de Zaan tot de grens met Koog ter hoogte van de Mallegatsluis. De Westzijde werd aangelegd op de Lagedijk en heette geruime tijd de Molenbuurt, naar de in 1439 opgerichte korenmolen, vroeger Molenbuurtplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigMolenbuurt
Vroegere naam voor een deel van de Westzijde in Zaandam.
De Molenbuurt liep van de Dam tot de Papenpadsluis en dankte zijn naam aan korenmolen De Ruiter. In 'Blees aan de Westzijde' (Zaandam 1983) is door K. Woudt en J.L. Zonjee uitgebreid ingegaan op de geschiedenis van dit gedeelte van de Westzijde, aan de hand van de bijna 10 meter lange 'Westzijde-rol'., - het Zuideinde (Zuidend)plugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZuideinde (Zuidend)
Het zuidelijk deel van de dorpsstraat van respectievelijk Koog aan de Zaan, Assendelft, Westzaan, Wormerveer en Oostzaan. De Zuiderhoofdstraat in Krommenie droeg voorheen ook de naam Zuidend. De Zaanstreek kent dus zes Zuideindes., - de Raadhuisstraat,
- de Lagendijk,
- de Hoogstraat,
- de Lagedijkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigLagedijk
Dijk langs de westelijke Zaanoever in Zaandijk en een gedeelte van Koog aan de Zaan. Oorspronkelijk werd de gehele dijk aan de westkant van de Zaan, dus van de Dam in Zaandam tot die bij de Tochtsloot (Knollendam) Zaandijk of Lagedijk genoemd. De lage dijk langs de oostoever werd van de Dam tot het einde van, - het Zaandijkerwegje,
- het Zuideindeplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZuideinde (Zuidend)
Het zuidelijk deel van de dorpsstraat van respectievelijk Koog aan de Zaan, Assendelft, Westzaan, Wormerveer en Oostzaan. De Zuiderhoofdstraat in Krommenie droeg voorheen ook de naam Zuidend. De Zaanstreek kent dus zes Zuideindes., - de Zaanwegplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZaanweg
Deel van de lage dijk langs de Zaan, tussen het Noordeinde en de Dubbele Buurt in Wormerveer. De bebouwing van de lage dijk in Wormerveer is afwijkend van die in de andere Zaangemeenten. Werden elders woningen buitendijks gebouwd, in Wormerveer bleef de dijk direct aan het water grenzen. De panden staan daarachter, met de voorgevel naar de Zaan gericht. De Zaanweg is waarschijnlijk een van de eerst bewoonde delen van de Zaanoevers. Bij het, - het Noordeinde,
- de Noorddijk,
- de Oostzijdeplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigOostzijde
Weg op de lage dijk langs de Zaan in Zaandam-Oost, die loopt van de Peperstraat in het zuiden tot aan 't Kalf in het noorden. Vroeger liep de Oostzijde aan de zuidkant door tot aan de Zuiddijk bij de Dam en had de straat een belangrijke functie voor het doorgaande wegverkeer. Door de aanleg van een oostelijker gelegen verkeersroute (H. Gerhardstraat-Heijermansstraat-Dr. H.G. Scholtenstraat) is deze functie sterk verminderd. Doorgaand autoverkeer werd zelfs onmogelijk toen de, - het Kalfplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKalf, 't
Buurtschap, wijk van oostelijk Zaandam, in de jaren zeventig van de 20e eeuw aanzienlijk uitgebreid door nieuwbouw onder de naam Plan Kalf.
Tot de buurtschap 't Kalf werd vroeger ook Haaldersbroek gerekend, dat door een brug over de Braaksloot met 't Kalf verbonden is. Beide, dus zowel 't Kalf als Haaldersbroek, behoorden vanouds tot het Haler vierendeel van de, - de Poeldijk,
- de Kalverringdijkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKalverringdijk
Zie bij: Kalverpolder., - de Veerdijk,
- langs het Twiskeplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigTwiske, het
Naam van twee voormalige grensscheidingen tussen bannen. Het Twiske dat liep van de Wijde Wormer naar de Oostzaner Overtoom lag tussen de banne Oostzaan en de bannen Landsmeer en Purmerland. Het Twiske van Krommenie naar het IJ via Nauerna scheidde de banne Westzaan en de banne Assendelft. De naam van beide wateren geeft deze functie ook aan: 'twisken' betekende in het Middelnederlands 'tussen' volgens het Duitse 'zwischen'. te Oostzaan de Luyendijkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigLuyendijk
Voormalige achterdichting van het Waterland met de polder Oostzaan, buiten het gebied van de banne van Oostzanen. De dijk werd in 1589 aangelegd en vormde de waterstaatkundige scheiding tussen Oostzanen en Den Ilp/ Landsmeer. Overigens was niet de dijk, maar het Twiske de bannegrens., - langs de Nauernasche Vaartplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigNauernasche Vaart
Kanaal met een lengte van 8,5 kilometer tussen de Tochtsloot bij Westknollendam en Zijkanaal D van het Noordzeekanaal bij Nauerna.
Het kanaal is in 1633 aangelegd. Daarbij is de loop van het doodlopende water 't Twiske gebruikt. Het werd aangelegd om voldoende afwateringsmogelijkheden voor de Schermerboezem te verkrijgen, toen de Schermer werd ingepolderd. Men koos de gemakkelijkste oplossing door gebruik te maken van het al aanwezige Twiske en van de eveneens aanwezige Naue… de Vaartdijk.
Bijzonder in de lage dijken zijn de Dubbele buurtenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDubbele Buurt
Bijzondere bebouwingswijze van de dijk langs de Zaan, voor komend te Koog en Wormerveer. Dubbele buurten worden gekarakteriseerd door een grote hoeveelheid huizen dicht bij elkaar. De twee Zaanse dubbele buurten hebben hun oorspronkelijke aanzicht verloren, maar de naam Dubbele Buurt bleef gehandhaafd. Ze ontstonden doordat men bij dreigende dijkdoorbraak langs de oorspronkelijke dijk een tweede waterkering aanlegde. Zo ontstonden twee dijken naast elkaar die beide bebouwd werden., die ontstonden bij dreigende dijkdoorbraak.
Vervolgens zijn de ringdijken te noemen, bijvoorbeeld de Enge Wormerringdijkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigEnge Wormer
Droogmakerij van een voormalig meer, ten zuiden van de gemeente Wormer. De naam, vroeger ook wel 'Kleine Wormer', ontstond tengevolge van de tegenstelling in oppervlakte met de Wijde Wormer, eveneens een droogmakerij. Meet de laatste, in 1626 drooggemalen en verkaveld, ruim 1513 hectare, de Enge Wormer heeft een oppervlakte van iets meer dan tien procent daarvan, namelijk ongeveer 158 hectare. De bodem van de Wijde Wormer ligt ook iets lager: 4.75 beneden N.A.P. tegenover de Enge Wo… en de Wijde Wormerringdijkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWijde Wormer
Voormalig meer, in 1626, na een eerdere mislukte poging in 1624-'25, drooggemalen en sindsdien een waterschap, dat in de jaren '80 van de 20e eeuw bij de samenvoeging tot het waterschap De Waterlanden werd betrokken. De Wijde Wormer, met een oppervlakte van ongeveer 1514 hectare, is geheel omgeven door een ringvaart, aan de oostelijke zijde na de watersnood van 1825 afgedamd. In het noorden wordt het waterschap begrensd door het voormalige heemraadschap Wormer, Jisp en Neck, in het…, alsmede de dijken die oudere polders van elkaar scheiden, bijvoorbeeld op de plaatsen van de huidige Communicatiewegplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigCommunicatiewegen
Verbindingswegen. ontsluitingswegen tussen de verschillende woonkemen. Tot halverwege de 19e eeuw waren er nauwelijks verharde verbindingswegen. Het verkeer binnen en naar de waterrijke Zaanstreek was voor een groot deel vaarverkeer. De eerste communicatieweg - van Westzaan via Assendelft naar Heemskerk en verder naar Beverwijk ~ was een gevolg van particulier initiatief. De broers, scheiding Noorderveen- en Veenpolder en de huidige Zaandammerweg tussen Veen- en Zuiderveenpolder in Assendelft. Tenslotte zijn er de slaperdijken, die meer landinwaarts liggen en dus niet direct langs het water, die er bij doorbraak van een andere dijk voor moeten zorgen dat de overstroming zich tot een klein gebied beperkt, de Groenedijk is een voorbeeld.
In de Zaanstreek lopen dijken met een gezamenlijke lengte van tientallen kilometers. Ofschoon de streek periodiek ook eerder al bewoond werd (zie: Archeologieplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigArcheologie
Bestudering en reconstructie van de bewoningsgeschiedenis in de ruimste zin, aan de hand van in de bodem aangetroffen sporen van menselijke activiteiten. In de Zaanstreek heeft de archeologie door opgravingen bij Assendelft en door de bestudering van het daar gevonden materiaal aangetoond dat het gebied reeds 600 jaar voor Christus bewoond was.) werd duurzame bewoning pas goed mogelijk toen en nadat het stelsel van zeedijken, hoge- en lage dijken en dammenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDammen
Denksport, in de Zaanstreek sedert 1904 in verenigingsverband gespeeld, vermoedelijk daarvoor al ongeorganiseerd. Dammen wordt gespeeld door twee personen, met schijven op een bord van honderd velden. De sport ontstond in Egypte omstreeks 1200 v. Christus. Dammen werd door militairen naar Europa gebracht en omstreeks 1600 voor het eerst in Nederland gespeeld., was aangelegd en voltooid. De aanleg had al plaats in de periode 1000-1300 (zie: Bewoningsgeschiedenisplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBewoningsgeschiedenis
Bodemvondsten hebben aangetoond dat de Zaanstreek reeds vóór het begin van de jaartelling bewoners had. De oudste sporen daarvan zijn in 1975 aangetroffen in het westelijk deel van de Assendelver polders, de daar tot nu toe gevonden vroegste bewoning dateert van omstreeks 600 jaar v.Chr. Zie:). De aanvankelijke dijken boden overigens allerminst een betrouwbare bescherming tegen het water. De toenmalige hoge dijken zouden tegenwoordig nog nauwelijks als lage dijken dienst kunnen doen, terwijl de eerste lage dijken weinig meer dan modderdijkjes waren. Als gevolg daarvan deden zich met regelmaat overstromingenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWatersnood
Door overstroming veroorzaakte noodtoestand. Ook nadat de Zaanstreek sinds de 13e eeuw beschermd was door een dijkenstelsel dat in toenemende mate veiligheid bood, is het gebied in de loop van de volgende eeuwen door een reeks overstromingen getroffen. De oorzaak daarvan was vooral gelegen in het feit dat het Flevomeer of Almere aan het einde van de 12e eeuw zó sterk was uitgebreid dat het in open verbinding met de Noordzee kwam. Dit had ernstige gevolgen voor onder meer het Noorderk… voor, talrijke brakenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBraak
Een braak, breek, kolk of wiel, is een gat dat ontstaat bij een dijkbreuk. Met het begrip braak wordt allereerst het gat in de dijk zelf aangeduid. Sedert de omdijking van de Zaanstreek zijn er talrijke braken ontstaan. Bij de vroegere zeedijken is dit nog zichtbaar: de gaten werden namelijk niet gedicht, maar men legde een nieuw stuk dijk aan, om de braak heen. Zo kregen de oude zeedijken hun kronkels. Met het begrip braak wordt tevens het gat aangeduid dat achter de doorgebroken dijk o… herinneren daaraan. Werkelijk veilig was de Zaanstreek in feite pas na de afsluiting van de Zuiderzee; nog in 1916 deed zich een grote watersnood voor.
Onderhoud van de dijken en een goed toezicht daarop was van levensbelang voor de Zaankanters. Het dijkonderhoud was een plicht van degenen die aan de dijk woonden, wier land aan de dijk grensde, of voor wie dijkonderhoud een direct of indirect nut had. Zo had feitelijk iedereen de verantwoordelijkheid voor het onderhoud van een klein stukje van de dijk.
Aangezien de dijken ook als landwegplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWegenstructuur
De wegenstructuur van de Zaanstreek vindt haar oorsprong rond het jaar 1300. Aanvankelijk bouwde men uit angst zo ver mogelijk van het water vandaan. Hierdoor ontstonden bijvoorbeeld Oost- en Westzaan. Later werd het water beteugeld door de aanleg van de IJ-dijken, de Lage- of werden gebruikt en later ook bebouwd werden, was verzwakking van de waterkeringen zeker niet denkbeeldig. De dijkgraaf en de heemraden hielden jaarlijks een dijkschouw, ter controle of de dijk overal nog in goede staat verkeerde. Tegen de personen die hun dijkplicht niet goed waren nagekomen, werd streng opgetreden. Hieraan kon men in de middeleeuwen tot in de 16e eeuw ontkomen door gebruik te maken van het recht van spadesteken. Een ingeland die financieel niet bij machte was geweest zijn stuk dijk te onderhouden kon op de dag van de dijkschouw een spade in de grond steken. Zijn plicht verviel daarmee en ging over naar zijn buren, die echter ook al zijn roerende goederen in beslag konden nemen. Mogelijk herinnert het wapen van Oostzaanplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigOostzaan
Zelfstandige gemeente binnen de Zaanstreek, een van de drie Zaanse dorpen die in 1974 niet bij de samenvoeging tot Zaanstad werden betrokken. Hoewel de oorspronkelijke bewoners - zoals nog aan de klank van het plaatselijk dialect valt te horen - Waterlanders zijn geweest, behoort Oostzaan historisch tot de Zaanstreek. De naam zegt dat trouwens al. aan het oude recht van spadesteken.
De hoogst verantwoordelijke voor alle dijken was de dijkgraaf, die rechtstreeks het grafelijk gezag vertegenwoordigde. Aangezien het voor hem fysiek onmogelijk was alle dijken nauwkeurig te inspecteren, hing in de praktijk veel van particulier initiatief af. Deze situatie bleef zelfs tot in de 20e eeuw bestaan. Vanaf de 18e eeuw werden de belangrijkste dijken geheel of gedeeltelijk door de banne of het dorp onderhouden. Dit betrof vooral, wat ook wel genoemd wordt, het groot onderhoud, bijvoorbeeld het herstel van breuken of versterking van de volledige dijk. Dergelijke werken werden uitgevoerd onder leiding van een dijkbaas, die bepaalde welke materialen gebruikt moesten worden. Aanvankelijk werd daar voornamelijk riet, modder en hout voor gebruikt. Stenen moesten worden aangevoerd en waren daardoor meestal te duur, maar werden na 1730, toen veel hout werd verpulverd door de Paalwormplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigPaalworm
De belangrijkste houtaantaster onder de weekdieren is de paalworm, Teredo spec. div., die net als de gribbel in alle wereldzeeën voorkomt. In verschillende gebieden komen diverse soorten voor, in de Middellandse Zee bijvoorbeeld vier. Paalwormen leven in zowel naald- als loofhout dat in zout of brak water dienst doet als meerpaal, sluisdeur, kadebescherming, dijkbescherming, rijshout enzovoorts. Aantasting vindt alleen dan plaats, als vrij rondzwemmende larven in het water aanwezig zij…, toch steeds vaker gebruikt. Achter de dijken lagen de dijksloten, de dijken waren dikwijls aanvankelijk opgeworpen met de grond die uit deze sloten kwam, die benut werden als vaarweg, maar ook een functie hadden als buffer tegen het doorsijpelende water.