. zie ook Van *Gelder Zonen De geschiedenis van het (Zaanse) geslacht Van Gelder begon met Pieter Smidt van Gel- der (1762-1842) die met het gezin van zi )n vader in 1781 naar Zaandam was gekomen De doopsgezinde dominee Hendrik van Gel- der (1736-1808) was namelijk naar West- zaandam beroepen Vader Hendrik was eerst getrouwd geweest met Maria Smidt (1736- 1772) en hertrouwde later met Geertruid Eindhoven (1740-1800) Na het overlijden van zijn eerste vrouw beloofde hij dat voortaan de kinderen die naar zijn schoonfa milie werden vernoemd de familienaam Smidt van Gelder zouden voeren, dit betrof de Pieters en de Sara's Daardoor werden in de volgende generaties de namen Smidt van Gelder en Van Gelder in een gezin gebruikt Later zou een tak zich Smidt van Gelder blij- ven noemen Genoemde Pieter Smidt van Gelder had zich in de boekhouding bekwaamd en werkte op zijn 21e laar als houtkoper in Westzaandam Enkele maanden nadat hij in 1783 m het hu- welijk trad met Dieuwertje Schouten (1760- 1827) uit Wormerveer kwam hij in dienst van zi]n schoonvader Deze Maarten Jansz Schouten. (1727 1797). was gehuwd met Neeltje Jans Krayer (1728-1803). hij handel- de inmiddels als zelfstandig papiermaker met de molen De *Eendracht te Wormer onder de naam Maarten Schouten & Comp Tot de- ze firma trad Pieter Smidt van Gelder in 1784 toe zie voor het vervolg ook Van *Gelder Zonen Door zijn werkkracht en inzet loodste Pieter Smidt van Gelder deze firma door een aantal moeilijke jaren De zaken rendeerden rede- lijk en het pakhuis De Klok te Wormerveer werd aangekocht Maarten Schouten placht in latere jaren te zeggen 'Nu ik de noten te kraken krijg, heb ik de tanden niet meer ' Hij overleed in 1797 en Pieter ging aanvankelijk met zijn schoonmoeder onder dezelfde firma- naam verder Toen in 1803 Neeltje Jans Krayer overleed, werd De Eendracht op naam van Van Gelder Schouten & Comp gesteld Ook het water merk droeg nu de naam Van Gelder hoewel in een gestileerde bijenkorf (van De Vergul- de Bijenkorf) de oude initialen M S & C nog werden vermeld De Eendracht ging nu alleen wit papier maken In 1790 werden door de firma Adriaan Rogge de eerste proe- ven genomen met het maken van velin pa- pier dat tot dan toe alleen werd geïmpor- teerd De andere Zaanse witpapier-makers volgden snel en de vervaardiging van deze papiersoort was de redding van de witpapier- makers in de uitermate slechte tijd van de Franse bezetting

In 1816 nam Pieter zijn zonen Martinus van Gelder (1787-1867), gehuwd met Maartje Mats (1787-1857) Hendrik van Gelder (1788-1860). gehuwd met Aagje Mats (1789-1866). zus van de vorige en Pieter (Smidt) van Gelder, gehuwd met Evertje Eindhoven (1788-1871) in de zaken op en verleende hun volledige volmacht In 1820 kocht men de grauw-papiermolen De “Soldaat te Wormerveer van de op uitsterven staande familie Ris Enige ti|d later trad ook de vierde zoon Arend van Gelder (1795 1874). gehuwd met Dirkje Hoorn (1801 1842) tot de firma toe In 1830 trad Pieter Smidt van Gelder sr geheel uit zaken terug en wijdde zich m het door hem in 1817 be- trokken 'Zaanlust aan de Oostzijde te Zaan dam aan zijn hobby de penningkunde Tot zijn dood in 1842 bleef hij het middelpunt van zijn groot gezin Zi|n beroemde collectie munten werd in 1847 geveild en bevindt zich thans gedeeltelijk in het Rijksmuseum De jongere generatie werd geconfronteerd met een ontwikkeling die zich al in de Napo- leontische tijd voltrok in Engeland Daar had zich door invoering van de stoommachine (met als gevolg dat de papiermachine in een beweging kon scheppen, afnemen, persen en drogen) en voorts door chloorbleking en harslijming een produktieverhoging en kos- tenverlaging voorgedaan Na 1815 volgden Frankrijk en Duitsland snel en ondanks in- voerrechten en transportkosten werd het pa- pier uit deze landen al snel goedkoop in Ne- derland aangeboden In de jaren '30 werd de toestand steeds ernstiger en het was duidelijk dat er iets moest worden gedaan De Van Gelders waren de enige Zaanse pa- pierfabrikanten die mechanisatie als redmid- del zagen en tenslotte was hun bedrijf het enige dat overleefde Alle andere bekende papiermakersgeslachten. zoals Honig Kool. Rogge. Blaauw & Briel en Van der Ley heb- ben de strijd tegen het machinale grootbedrijf moeten opgeven De Van Gelders kochten in 1837 de stilstaan- de molen Het *Fortuin te Zaandijk en bouw- den die om tot stoompapierfabnek Op last van de toenmalige Minister van Nijverheid moesten echter de benodigde stoomwerktui- gen en papiermachines bij de fabriek Fije- noord van de Rotterdamse Stoombootmaat- schappij worden besteld die hierin geen en kele ervaring had Dit bedrijf leverde twee- de-hands stoomlvetels en besteedde de bouw van de papiermachine uit bij een Engelse connectie. Treffey & Co die ook al nooit eerder een dergelijke machine had gebouwd Toen ook nog Zaanse collega-papierma- kers dwars gmgen liggen en met name Jan Honig Cz gedaan kreeg dat men turf mplaats van steenkool moest gaan stoken was de ramp compleet De machines deugden met

en de brandstofkosten bleken buiten propor- ties hoog, zodat dit expenment de firma op de rand van de afgrond bracht In 1845 trad de derde generatie aan De drie oudste zonen van de drie oudste firmanten Martinus. Hendrik en Pieter. allen Pieter ge- heten, vormden samen de firma Van Gelder Zonen Het waren respectievelijk Pieter Smidt van Gelder (geb 1819), gehuwd met Aagje van Vleuten (1817-1892). Pieter Hen- drik van Gelder (1822-1883). eerst gehuwd met Laurentina Elisabeth Sligcher (1831- 1861) en daarna met Jeanette Maria Nijhoff (geb 1835), en Pieter Smidt van Gelder Pz (1821 -1887) gehuwd met Henriette Coster (1824-1882) De oude firma Van Gelder Schouten & Co leidde een kwijnend bestaan, alle winst van de molen De *Bok en van de handel, werd weer opgeslokt door Het Fortum In 1855 verkocht men deze fabriek aan C Honig Jz, die hem weer terugbouwde tot windmolen, maar er evenmin weinig plezier aan beleefde De Bok en pakhuis De Klok werden in 1855 aan Van Gelder Zonen verkocht Tenslotte werden in 1857 nog twee pakhuizen aan Hendrik van Gelder overgedragen en hier- mee eindigde de zakelijke relatie tussen de twee firma's Arend van Gelder bleef echter geïnteresseerd in de nieuwe firma, maarhij had geen kinderen De drie neven Pieter besloten een tweede po- ging te ondernemen om een papierfabriek te stichten en namen De Eendracht van hun va- ders over Men speculeerde dat de geruchten dat langs de oostkant van de Zaan een spoor- lijn zou worden aangelegd juist zouden zijn Dit pakte echter anders uit Het jaar 1845 werd besteed om de fabriek op te bouwen en nadat men in 1846 was begonnen te draaien, bleek dat de mechanische papierfabncage ook succesvol kon verlopen De economi- sche toestand verbeterde en de handel breid- de zich uit Besloten werd een meer centrale vestigings- plaats voor de handel te kiezen en er werd een pakhuis betrokken aan de Nieuwe Zijds Voorburgwal te Amsterdam Pieter Smidt van Gelder Pz verhuisde naar Amsterdam om de leiding van de papierhandel op zich te ne- men In 1875 trad de vierde generatie tot de firma toe Pieter Smidt van Gelder Pz (geb 1851). eerst gehuwd met Eva Catherine Prins (1854- 1880) en daarna met Maria Cornelia Kaars Sijpesteijn (geb 1861) en Joan Gerard Krui- mel (1845-1895). getrouwd met Amelia Christine van Gelder (geb 1848). respectie- velijk zoon en schoonzoon van Pieter Smidt van Gelder Pz Zeven jaar werkte de firma m deze samenstelling tot in 1883 de heren Pie- ter Smidt van Gelder en Pieter Hendrik van Gelder zich terugtrokken Na het overlijden van hun (schoon)vader zetten Pieter en Joan de zaken samen v oort De oude molen De Eendracht werd in 1889 gesloopt en overgebracht naar Emst op de Veluwe om zijn jaren verder als meelmolen te slijten In 1890 lukte het in Wormerom op de pakpapiermachine ook wit krantenpapier te maken Nu zou van Gelder Zonen zich tot een vooraanstaande leverancier van kranten- papier opwerken Er kwam al gauw een ma- chine bij in Wormer. maar men kon de vraag met aan Daarom werd besloten een geheel nieuwe fabriek te stichten in Velsen op basis van hout m plaats van lompen In 1895 kwam deze fabriek in bedrijf Joan Kruimel was in 1895 overleden en Pie- ter zette de zaken alleen voort De snelle groei was aanleiding de firma in 1900 om te zetten in een nv N V Verenigde Koninklij ke Papierfabrieken Van Gelder Zonen met Pieter Smidt v an Gelder samen met Joh H A Kruimel (als vertegenwoordiger der vijfde generatie) als directeuren In 1901 trad

van Gelder—van Gelder Zonen 249

Papierfabriek Van Gelder Zonen te Warmer m 1910 kort daarna werd de zetel i an de onder- neming naar Am- sterdam verplaatst en nas mei langer sprake \an een be- sloten Zaans fami- liebedrijf

AH \an Celderen

ook Pieter's zoon Pieter Smidt van Gelder tot de nv toe en hij werd in 1907 ook tot direc- teur benoemd Het predikaat 'Koninklijk' dat in 1900 in de bedrijfsnaam werd opgenomen, was al in 1873 verleend aan de fabriek te Apeldoorn Om de produktiecapaciteit te vergroten werd in 1907 de papierfabriek van W Sanders te Renkum overgenomen terwijl in 1912 met de bouw van een nieuwe krantenpapierta- briek te Renkum werd begonnen Om direct contact met de Russische houthandel te krij- gen werd de Hollandse Houthandel Maat- schappij opgericht Toen ook werd besloten de papierhandel die in 1900 buiten de nv was gehouden in te brengen en de zetel naar Amsterdam te verplaatsen, betekende dat het einde van de periode als besloten Zaans fami- liebedrijf Pieter Sinidt van Gelder. Joan H A Kruimel en Pieter Smidt van Gelder jr werden commissaris van de nv. en als direc- teuren traden op Hendrik Smidt van Gelder (geb 1884), broer van Pieter jr , en de heren N F Allan, J Beuke en D Wiepkes BIJ een familiebedrijf was het vaak een pro- bleem dat de zaak niet aan alle zonen een plaats kon bieden Van de derde generatie waren alleen de drie Pieters, als oudste zo nen, bij de papierfirma betrokken De tweede zoon van Martinus, Gerardus Martinus van Gelder (1829-1878) gehuwd met Sara Salm (1832-1878), werd boekhan- delaar en emigreerde later naar Amerika voor de muzikale opleiding van zijn zoon Marti- nus De tweede zoon van Hendrik, Gemt Jacob van Gelder (1824-1894), gehuwd met Sara Boekenoogen, nam de peulvruchtenhandel \an '*Wessanen en Laan over en stichtte in 1848 de firma G J van *Gelder, die thans (1989) nog bestaat De derde zoon, Hendrik Arend van Gelder werd dominee en de jong- ste zoon Jacobus Martinus van Gelder (geb 1833) was aanvankelijk deelgenoot in de fir- ma G J van Gelder, maar splitste in 1880 zijn zaak af De firma G J van Gelder ging later over op een neet. Hendrik Boekenoogen (1863-1933). zoon van Agatha Maria van Gelder en Lucas Frederik Boekenoogen en gehuwd met Jacoba Cornelia Vis De dubbe Ie binding van broer Gerrit Jacob en zus Agatha Maria van Gelder, met zus Sara en broer Lucas Frederik Boekenoogen zal hier een rol hebben gespeeld Zoon van Lucas Frederik Boekenoogen. Martinus Lucas Fre- derik Boekenoogen (1893-1956). volgde zijn vader op in het bedrijf De tweede zoon van Pieter, Hendrik Enno van Gelder (1822-1875). gehuwd met Johan- na Catharina Boekenoogen stichtte in 1842

de houtzagerij en houthandel H E van Gel- der & Co te Amsterdam, waartoe later ook de jongste zoon Lambertus Jacobus van Gelder (1850-1912), gehuwd met Lubina Amelia Endtz. toetrad De stoomzagerij Welgelegen en de paltrok De *Rozenboom te Wormer- veer behoorden ook tot deze firma Twee zo- nen van Hendrik Enno, Pieter van Gelder (1848-1924), gehuwd met Margaretha Adria- ne Prins (1849-1912), en Jan Gemt van Gel- der (1850-1917), gehuwd met de dochter van dr Nicolaas Beets en freule Alida van Fo- reest Jeanette Agnes Beets (geb 1852), tra- den later tot de firma toe In 1892 trad L J van Gelder uit de firma Ir E B \ an Gelder