gymnastiek

Eerste in de Zaanstreek in georganiseerd verband beoefende sport. Lange tijd ook de meest beoefende sport, later in omvang voorbijgestreefd door voetbal en tennis. In 1989 waren bij de Zaanse gymnastiekverenigingen een kleine 5000 personen als lid aangesloten.

Gymnastiek, waar ook turnen toe wordt gerekend, is een der oudste sporten. Reeds bij de klassieke Griekse Olympische Spelen was deze sport een van de onderdelen. Nadien werd de sport gaandeweg vergeten, zodat gymnastiek bij de nieuwe opleving vanaf het einde van de 18e eeuw geheel opnieuw geïntroduceerd moest worden. Dat werd gedaan door Turnvater F.L. Jahn (1778-1852).

In Westzaan werd een gymnastiekvereniging naar hem vernoemd. In de Zaanstreek maakte men voor het eerst kennis met gymnastiek in 1845, toen het departement Zaandam van de Maatschappij tot Nut van `t Algemeenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigMaatschappij tot Nut van 't Algemeen

Nationale organisatie voor de volksontwikkeling in de breedste zin van het woord. In de wandeling kortweg het Nut genoemd. Het Nut heeft als nationale organisatie ook in de Zaanstreek vanaf het einde van de 18e eeuw grote invloed gehad, daarbij speelden de plaatselijke afdelingen (de Nutsdepartementen) een belangrijke rol.
zich voor onderwijs in kunstmatige lichaamsoefeningen beijverde. Tegen betaling van drie gulden per jaar kregen kinderen iedere zaterdagmiddag twee uur les in de voormalige doopsgezinde kerk Het Oude Huys.

Onvoldoende

Onvoldoende aanmelding dwong het Nut echter tot contributieverhoging, waarna leden bedankten en de lessen tenslotte werden beëindigd. Dat het Zaandamse departement van het Nut vroeg was met zijn initiatief, blijkt ook uit het feit dat pas zeven jaar later de Duitser Karl Euler door de regering tot eerste gymnastiekleraar in Nederland werd benoemd. Aan de Rijkskweekschool te Haarlem.

Pas in 1866 werd de eerste vereniging opgericht die langer bleef bestaan. Daarna kwam de ontwikkeling van gymnastiek in een stroomversnelling. In 1868 werd door zes Amsterdamse verenigingen het Nederlands Gymnastiek Verbond opgericht (NGV: later Koninklijk, KNGV; thans: KNGB, Koninklijke Nederlandse Gymnastiek Bond). Vanaf de jaren zeventig van de 19e eeuw werden ook in de Zaanstreek verenigingen opgericht. De eerste vereniging die ontstond was Lycurgus (Krommenie, november 1872), waarschijnlijk de eerste gymnastiekclub buiten de grote steden.

Daarna volgde de oprichting van Achillesplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigAchilles

In 1873 te Zaandam opgerichte gymnastiekvereniging, aanvankelijk ook als schermvereniging bekend onder de naam Gymnastiek- en Schermvereniging Achilles Zaandam, voorheen Gymnastiek- en Exercitievereniging Achilles. Enkele jongelui, Jan Cornelis Keg, Cornelis Pieter Korff, Cornelis Mats Jr. en Arend Latenstein sloten zich aaneen om na het verlaten der school de gymnastiek nog te kunnen blijven beoefenen. Dit gaf aanleiding tot de oprichting.
(Zaandam, 1873), Hercules (Wormerveer, 1876), Simson (Koog-Zaandijk, 1878), Concordia (Zaandam, 1879), Werken is Leven (Assendelft. 1882) en Jahn (Westzaan, 1883; een eerder in Westzaan opgerichte vereniging was in 1878 ten onder gegaan).

Elitair

Gymnastiek was in deze jaren nog een elitaire sport, in principe uitsluitend voor mannen. Elitair, omdat alleen welgestelden vrije tijd hadden, bovendien konden zij de contributie opbrengen. En alleen voor mannen, omdat het onbetamelijk werd geacht dat meisjes en vrouwen gymnastische lichaamsoefeningen deden. Als zij desondanks aan gymnastiek wilden doen moesten zij aparte verenigingen oprichten.

De eerste gymnastiekvereniging voor vrouwen in de Zaanstreek was Aurora (Zaandam, 1885), die slechts kort bestond. Pas rond de eeuwwisseling werd vrouwengymnastiek ruimer aanvaard. De eerste 'volksgymnastiekvereniging' werd eerst in 1906 opgericht, daarna verdween gaandeweg het elitaire karakter van gymnastiek. De drijfveren van de oprichters van de gymnastiekverenigingen waren niet overal dezelfde. Achilles werd opgericht door een groep jonge mannen, die ook na hun schooltijd gymnastiek wilden blijven beoefenen.

Simson ontstond op aangeven van de gemeente Koog aan de Zaan, die voor een beperkt bedrag een schoollokaal wilde afstaan. Concordia was een initiatief van een aantal onderwijzers, die het gymnastiekonderwijs wilden stimuleren. In het Schutterslokaal aan de Heerenstraat te Zaandam ging Concordia ook gymnastieklessen geven, die vanaf 1882 wekelijks door maximaal 150 kinderen werden gevolgd. Het initiatief werd later door de gemeente Zaandam overgenomen.

De eerste gymnastiekverenigingen hielden zich bezig met toestelturnen, daarnaast werd binnen een aantal verenigingen ook aan schermen en wandelen gedaan. De verenigingen waren nog klein, met een ledental van circa dertig. Rond de eeuwwisseling werden verscheidene vrouwenverenigingen en vrouwenafdelingen bij de al bestaande gymnastiekverenigingen opgericht.

Minerva

In Koog werd in 1898 Minerva opgericht dat in 1915 fuseerde met Simson. In hetzelfde jaar zag in Zaandam Carna het levenslicht. In Krommenie werd, ook in 1898, Hygiëa opgericht, dat in 1945 fuseerde met Lycurgus. In Westzaan zetelde in 1899 DEVO, in 1906 gefuseerd met Jahn, terwijl in Wormerveer onder de vleugels van Hercules in 1900 de damesafdeling Hebe tot stand kwam. Eveneens in 1900 werd in Koog aan de Zaan de meisjesvereniging Erica opgericht.

De verenigingen spanden zich in om de gymnastieksport verder te propageren. In dat kader werden vanaf 1881 jaarlijks openluchtvoorstellingen georganiseerd. Dit initiatief van Concordia werd in een aantal opzichten weinig gewaardeerd. Het in het openbaar gymnastiek beoefenen werd door velen strijdig met de goede zeden gevonden, maar de publieke belangstelling voor deze bijeenkomsten was groot.

In de 20e eeuw trokken de voorstellingen duizenden bezoekers. Er werd ook deelgenomen door verenigingen van buiten de streek. Daarnaast gingen de Zaanse verenigingen aan 'zendingswerk' doen. Er werden voorstellingen georganiseerd in Uitgeest en de gemeenten in Kennemerland. In de hoop dat daar ook gymnastiekverenigingen zouden ontstaan.

In 1898 bundelden de Zaanse verenigingen de krachten in de Verenigde Zaanse Gymnastiek Verenigingen. in 1908 omgedoopt tot Zaansche Turnbond en in 1920 tot de Zaansche Turnkring van het Koninklijk Nederlands Gymnastiek Verbond (ZTK). Aanvankelijk konden alleen de mannenverenigingen zich bij deze overkoepelende organisatie aansluiten, pas in 1909 sloten Minerva, Hebe, Cama en Hygiëa zich aan, en als gevolg van de Zaanse propaganda de opgerichte vereniging Uitgeest.

Nieuw

Inmiddels was ook in de Zaanstreek een aantal nieuwe verenigingen ontstaan. In Westzaan werd in 1904 't Hoen opgericht, een afsplitsing van Jahn die zich op de Zuid van het dorp richtte en in 1946 weer met Jahn zou samengaan. In Zaandam ontstond in 1906 Olympia en in Oostzaan in 1910 Door Eendracht Verbonden (DEV). Opgericht door een onderwijzeres van de Noorderschool. Tot 1936 alleen voor vrouwen. Mannenverenigingen in Oostzaan zoals Sparta, opgericht in 1916, en UDI, opgericht in 1925, hielden het slechts kort vol.

Voorts was in Westzaan enige tijd de in 1949 opgerichte vereniging ODI actief. ODI-Voorzitter was C. Westrik. L. Vos, Mej I. Kamferman en Mevr Westrik-De Pagter maakten de eerste jaren deel uit van het bestuur.

Met name de oprichting van Olympia was belangrijk. Dit was de eerste volksgymnastiek- en schermvereniging in de Zaanstreek. De vereniging werd opgericht door werknemers van de uit Delft overgeplaatste Artillerie Inrichtingen (AI)plugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigArtillerie Inrichtingen (AI)

Producent van munitie te Zaandam, aan het Noordzeekanaal ten oosten van de voormalige Hembrug op de zuidwestelijke hoek van de Voorzaan. De productie van de munitie werd in de jaren 1885-1889 vanuit Delft naar Zaandam overgebracht. Op 1 januari 1973 werd het staatsbedrijf omgezet in een naamloze vennootschap onder de naam Eurometaal nv.
Inrichtingen, die in Delft lid waren geweest van gymnastiekvereniging Sparta en in Zaandam hun oude sport wilden blijven beoefenen. Olympia zou uitgroeien tot een vereniging met 700 leden.

De verzuiling, die na de Eerste Wereldoorlog het maatschappelijke leven in toenemende mate ging beïnvloeden, had de oprichting van een flink aantal protestantse en katholieke verenigingen tot gevolg. Zo ontstonden christelijke gymnastiekvereniging Kracht en Vlugheid in Zaandam. In 1917 opgericht als jongemannenvereniging, maar al na een jaar konden ook meisjes lid worden. En weer een jaar later traden ook volwassenen toe.

De rooms-katholieke gymnastiekvereniging Swift in Assendelft ontstond in 1934 door toedoen van een groep leden van De Graal, deplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigGraal, de

Internationale vrouwenorganisatie, in de Zaanstreek met name in de jaren '30 actief.

De Graal vormde een beweging voor katholieke meisjes en ongetrouwde vrouwen van 14 tot 30 jaar, deels naar model van de Arbeiders Jeugd Centrale. Centraal stond het zoeken naar wegen om het
. Pas later konden mannen lid worden. De Christelijke gymnastiekvereniging Door Oefening Kracht uit Wormerveer, opgericht in 1935, heette het eerste jaar Klein Begonnen en was alleen voor vrouwen. Later mochten ook mannen lid worden. De rooms-katholieke gymnastiekvereniging Turnlust ontstaan in Krommenie, 1936 of 1937, bleef zeer lang een vereniging voor vrouwen. Mannen konden pas vanaf 1959 lid worden. De rooms-katholieke gymnastiekvereniging Saenden uit Wormerveer zag in 1943. het licht. (Verdere gegevens ontbreken) en de Christelijke gymnastiekvereniging Door Inspanning Ontspanning uit Koog-Zaandijk, 1946, ontstonden uit een fanfare-orkest/drumband.

Tekort zalen

De protestants-christelijke verenigingen sloten zich aan bij kring Amsterdam van het Koninklijk Nederlands Christelijk Gymnastiek Verbond, later kring IJmond-Zaanstreek, en de katholieke verenigingen bij het district Haarlem van de Nederlandse Katholieke Gymnastiek Bond. Een belangrijk probleem waar alle jonge gymnastiekverenigingen mee te maken kregen was het tekort aan zalen. De eerste gymnastiekbeoefenaars moesten dikwijls gebruik maken van de achterzalen van cafés. De situatie werd beter toen gemeenten (of bij het bijzonder onderwijs, de schoolbesturen) er toe over gingen gymnastieklokalen bij scholen neer te zetten. In de avonduren konden verenigingen deze ruimtes huren.

Binnen de gymnastiekverenigingen werd niet uitsluitend aan gymnastiek/turnen gedaan. Andere sporten die werden bedreven waren schermen, boksen, worstelen, atletiek en korfbal. De Zaanse Turnkring had tijdens de Tweede Wereldoorlog 4100 leden. Let wel, dit betreft dus het ledental van uitsluitend de niet-kerkelijke verenigingen. De Tweede Wereldoorlog had overigens wel gevolgen voor de gymnastiekverenigingen. Een aantal, zoals Kracht en Vlugheid en Door Oefening Kracht, weigerde zich aan te sluiten bij de Kultuurkamer en besloot illegaal verder te gaan. Door Oefening Kracht ging vanaf dat moment door onder de naam Sportschool Wester.

Na de oorlog kwamen de verdwenen verenigingen weer terug. Voorts werd een aantal nieuwe verenigingen opgericht. Zo ontstonden OVA, alleen voor vrouwen, gymnastiek- en atletiekvereniging Kwiek uit Wormer, 1946. Wormerveer (1946, verdere gegevens ontbreken), Trio uit Oost-Knollendam, 1948. De naam verwijst naar de dorpen Oost- en West-Knollendam en Marken-Binnen, waar de leden vandaan kwamen, en Fortuna te Jisp, 1949, gymnastiek en volleybal.

De naoorlogse periode werd voor de gymnastiekverenigingen een periode van grote bloei. Mede doordat binnen de oorspronkelijke gymnastiekverenigingen talrijke sporten werden beoefend, zoals handbal, volleybal, zwemmen, jazz-ballet, aerobic-dancing, slagbal, korfbal en badminton. Uit Lycurgus-Hygiëa kwamen verscheidene andere sportverenigingen voort: Krovo, volleybal, 1971. Swish, badminton, 1971. Basketiers, basketbal en Lycurgus tamboer- en trompetterkorps, 1978.

Belangrijk

De belangrijkste afscheiding van Lycurgus-Hygiëa had overigens al voor de Tweede Wereldoorlog plaats toen in 1938 de atletiekvereniging Lycurgus werd opgericht (zie: Atletiekplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigAtletiek

Lycurgus, AV

Atletiek

Sport, in de Zaanstreek door naar schatting 2000 personen (waarvan 800 in verenigingsverband) beoefend. Atletiek wordt wel aangeduid als 'de moeder van de sporten'. Door de grote aandacht voor lopen, springen en werpen legt de atletiek de nadruk op de grondvormen van bewegen, die in bijna alle andere sporten bestaan.
). Lycurgus-Hygiëa had in 1988 550 leden, de uit de gymnastiekvereniging voortgekomen verenigingen hadden gezamenlijk rond de 1100 leden. Andere grote verenigingen werden Olympia (maximaal 700 leden) en Kracht en Vlugheid (maximaal 1250 leden).

In 1989 had het merendeel der Zaanse verenigingen tussen de 100 en 200 leden. Groter waren Olympia (ruim 800 leden), Lycurgus Hygiëa (550), Simson (390), Door Eendracht Verbonden (380), Turnlust (330). Carna Concordia (280). Kwiek (250) en Jahn (215). In 1966 werd in Assendelft Aktief opgericht (in 1989 200 leden).

De Zaanse Turnkring ging in 1978 een fusie aan met de Amsterdamse Turnbond, de Kennemer Turnkring en het Noordhollands Zuiderkwartier. Samen vormden zij de Turnkring Noord-Holland Zuid. Na een landelijke fusie tussen de katholieke en de neutrale bond. trad men toe tot de Koninklijke Nederlandse Gymnastiek Bond. De Zaanse verenigingen vormden in deze bond het rayon Zaanstreek van de regio Zuidelijk Noord-Holland.

Bij het rayon waren in 1989 aangesloten: Aktief, Carna-Concordia, Door Eendracht Verbonden, Fortuna, Hercules-Hebe, Jahn, Kwiek, Lycurgus-Hygiëa, Olympia, Saenden, TOB (Tuindorp Oostzaan), Wilskracht (Landsmeer) en Werken is Leven (Assendelft). Trio. Simson en Achilles zijn uit de bond gestapt. Kracht en Vlugheid, Door Inspanning Ontspanning en Door Oefening Kracht vormden in 1989 samen met vier andere verenigingen de kring IJmond-Zaanstreek van het Koninklijk Nederlands Christelijk Gymnastiek Verbond.

  • /home/zaanwiki/domains/zaanwiki.nl/private_html/encyclopedie/data/pages/gymnastiek.txt
  • Laatst gewijzigd: 2022/03/13 20:17
  • door jan