Dit is een oude revisie van het document!


Omvangrijkste geloofsrichting in de Zaanstreek; reeds vroeg vertegenwoordigd. Het aannemen van het beroep dat Oostzaan, gecombineerd met Oostzaandamplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigOostzaandam

Voormalige naam van de bewoningsconcentratie ten oosten van de Zaan nabij de Dam, tot 1795 behorend tot de gemeente Oostzaan, tussen 1795 en 1811 min of meer een zelfstandige gemeente en sinds 1811 deel uitmakend van de stad Zaandam. Oostzaandam behoorde tot de
, in 1578 uitbracht op Bartel Jacobszplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBart, Bartel Jacobsz

Oorspronkelijk rooms katholiek priester Bartholemeus Wilhelmi, doch reeds zeer vroeg hervormd predikant; waarschijnlijk afkomstig uit Naarden. Bartel Jacobsz. Bart werd in 1561 door de bisschop van Utrecht aangesteld als pastoor van Oostzaan. Het verhaal van Bartel Jacobsz staat uitgebreid beschreven in het boek Geschiedenis der Zaanlanden, daterend uit 1849 door Jacob Honig.
, tot predikant, is als het ware het begin van de hervormden in de Zaanstreek. Bartel Jacobsz, pastoor van Oostzaan en Oostzaandam zwoer in 1569 het Roomse geloof af, door op de Grote Sluisplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigGrote Sluis

Schutsluis in de Dam te Zaandam, westelijk van de Wilhelminasluis, ook wel Hondsbossche sluis genoemd. De aanduiding Grote Sluis geeft meermalen aanleiding tot verwarring, doordat men de Wilhelminasluis, die inderdaad groter is, dikwijls ten onrechte zo noemt. De eerste sluis in de Dam die de naam Grote Sluis kreeg werd reeds in 1544 gebouwd. Dat gebeurde op initiatief van het Hoogheemraadschap de Hondsbossche en Duinen tot Petten, dat verzekerd wilde zijn van geregelde aanvoer van …
zijn eerste protestantse predikatie te houden en daarmee openlijk de nieuwe leer in calvinistische zin te belijden. Ook preekte hij bij de kerk in Westzaan. Na zijn vlucht voor de inquisitie naar Engeland keerde hij in 1578 terug, daar de katholieke kerk hier steeds meer aan invloed verloor.

Dat de beeldenstorm in de Zaanstreek niet heeft gewoed is voornamelijk aan het optreden van Bartel Jacobsz te danken. Ook in de overige Zaanse dorpen deed de leer van Calvijn haar intrede. In 1586 kreeg Westzaan een eigen predikant. Daarvoor hield de predikant van Assendelft al diensten in de kerk van Westzaan. Tijdens de Spaanse troebelenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigSpaanse tijd

Lokale aanduiding voor de jaren 1572 tot en met 1576, de tijd waarin de Zaanstreek gedeeltelijk door troepen in Spaanse dienst bezet was. Feitelijk is het een foutieve naamgeving van de eerste jaren van de opstand in de Nederlanden tegen de toenmalige vorst, Filips II
werden vele kerken en vooral kapellen verwoest; dit waren over het algemeen door katholieken gebouwde gebedshuizen die kort voor de verwoesting door de protestanten waren overgenomen. Na de afzwering van Philips II in 1581 werd de hervormde kerk de staatskerk. Zij die lid waren van deze kerk mochten ambten bekleden. Alles wat aan de katholieke eredienst herinnerde werd uit de kerken verwijderd.

In 1585 werd de hervormde gemeente van Oostzaandam zelfstandig; tot dan vormde zij met Oostzaan een gemeente. De inwoners van Westzaandamplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWestzaandam

Vroegere naam voor het ten westen van de Zaan gelegen deel van Zaandam, dat deel uitmaakte van de Banne van Westzanen. Het dorp is, in tegenstelling tot Oostzaandam, nooit zelfstandig geweest - en dat terwijl het in de loop der geschiedenis in economisch opzicht en wat betreft het aantal inwoners belangrijker werd dan zijn 'overbuur`. De oorzaak van de aanvankelijke, tot 1811 in stand gebleven scheiding tussen West- en Oostzaandam was eenvoudigweg dat de dorpen in verschillende rec…
kerkten tot 1640 in de Oostzijderkerk. Naarmate de bevolking vermeerderde, ontstond er, mede uit naijver en door onthutsende kerktwistenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKerktwisten

Zaanse gelovigen hebben enkele malen verbeten strijd met elkaar gevoerd, geruzie dat met de leerstellingen niets van doen had.

Wanneer hier van 'twisten' sprake is, worden met nadruk niet de theologische meningsverschillen bedoeld die er bijvoorbeeld toe leidden dat oud-katholieken zich afscheidden van de rooms-katholieke moederkerk, of waardoor de
, behoefte aan een eigen kerk. In 1637 werd vergunning verleend tot het bouwen van de Westzijderkerkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBullekerk

Alom gebruikte volksnaam voor de Westzijderkerk te Zaandam. De Bullekerk is een kruiskerk, met ongelijke armen, die werd gebouwd tussen 1637 en 1640 op de resten van een Spaanse schans. De naam Bullekerk herinnert, evenals een beeldje op het kerkplein, aan een dramatische gebeurtenis uit 1647. zie:
, dit tot ongenoegen van Oostzaandam. Een gerechtelijke uitspraak bepaalde onder andere dat de kerkklok van Westzaandam pas na die van Oostzaandam zou mogen luiden. Op de plaats waar de Zaankanters in 1573 een schans tegen de Spanjaarden hadden opgeworpen werd de kerk, de Bullekerkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBullekerk

Alom gebruikte volksnaam voor de Westzijderkerk te Zaandam. De Bullekerk is een kruiskerk, met ongelijke armen, die werd gebouwd tussen 1637 en 1640 op de resten van een Spaanse schans. De naam Bullekerk herinnert, evenals een beeldje op het kerkplein, aan een dramatische gebeurtenis uit 1647. zie:
gebouwd en op 25 september 1640 werd hij in gebruik genomen. Ondanks de scheiding groeide het aantal leden in beide gemeenten, zodat de Oostzijderkerk reeds in 1685 werd vergroot. Wat betreft de Westzijderkerk was dat al in 1672 en 1680 gebeurd.

Ook in andere Zaangemeenten groeide het ledental. Voordat Wormerveer in 1639 een eigen kerk kreeg, had men om de drie weken diensten gehouden in een schoollokaal. Daarnaast ging men wel naar de kerk in Krommenie. De NH kerk van Wormerveer werd in 1767 vergroot. De hervormden van Koog en Zaandijk behoorden bij de kerk van Westzaan. Daar het aantal leden groeide besloot Wormerveer in 1637 samen met Zaandijk een predikant te beroepen. Toen in Zaandijk in 1642 een nieuwe stenen kerk was gebouwd, daarvóór kerkte men in een houten kerk aan de Domineestuinplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDomineestuin, Stichting

Stichting te Zaandijk. opgericht in mei 1979, met de bedoeling de oude arbeidersbuurt Achter de Kerk voor volledige ondergang te behoeden. De stichting kwam voort uit een gelijknamige werkgroep, die ontstond toen de gemeente Zaandijk begin jaren '70 plannen ontwikkelde om de resten van de vervallen buurt Achter de Kerk volledig te slopen. De Domineestuin is een der paden in deze buurt. Na kraakacties bleven enige direct bedreigde panden gespaard. De contacten met (inmid…
, beriep men in 1654 een eigen predikant. In 1707 werd de kerk vergroot, in 1878 ging hij door brand verloren, waarna het huidige gebouw werd neergezet. Ook in Koog groeide het aantal hervormden, zodat besloten werd zelf een kerk te bouwen. Deze kwam in 1685 gereed en werd in 1824 vergroot. In 1920 werd het gebouw door brand deels verwoest, waarna herstel in oude stijl volgde. In Westzaan bouwde men een nieuwe hoge kruiskerk in 1740. In Krommeniedijk waar tot 1750 de bouwval van de middeleeuwse kerk had gestaan werd in 1755 een nieuwe kerk gebouwd.

Thans vormt Krommeniedijk samen met Krommenie één gemeente. De groei van de aanhang van de hervormden duurde tot in de 19e eeuw:

  • In Koog was in 1742 49% en in 1811 64% hervormd:
  • In Wormerveer in 1742 43% en in 1811 56%:
  • In Zaandam in 1742 62% en in 1811 64%;
  • In Zaandijk in 1742 66%l en in 1811 75%.

Tijdens de Bataafse Republiek werd bij akte van 23 maart 1799 de status van de hervormde kerk als bevoorrechte of heersende kerk opgeheven; met andere woorden: de kerk was van nu af aan geen staatskerk meer. Veel voorrechten werden haar ontnomen, onder andere werden de aan de kerk toebehorende landerijen, die veelal door schenkingen waren verkregen, geconfisqueerd. In het vervolg moesten. ook in de Zaanse dorpen, de lidmaten de traktementen voor de predikanten en het onderhoud der kerkgebouwen bekostigen, wat tot gevolg had dat de Zaanse kerkgemeenten in financiële nood kwamen. Na de Franse tijd werden de geconfisqueerde eigendommen niet teruggegeven. Voortaan werd door de overheid jaarlijks een (lage) schadeloosstelling gegeven van een paar honderd gulden per predikantsplaats. Dit bedrag is nooit verhoogd, ondanks de geldontwaarding. Deze regeling is in 1983 door de regering afgekocht.

In 1811 werden Oost- en Westzaandam samengevoegd tot de stad Zaandam. In 1843 wilde koning Willem II op voordracht van de minister voor de zaken van de hervormde eredienst ook de beide kerkelijke gemeenten samenvoegen. De vier predikanten zouden dan jaarlijks ieder een salaris van f 1000 ontvangen. Doordat de beide kerkeraden bezwaren hadden ging dit niet door. In 1866 was er weer sprake van eenwording. Pas in 1938 besloten beide kerkeraden met de grootste eenstemmigheid het classicaal bestuur te verzoeken deze combinatie tot stand te brengen. De nieuwe gemeente, De Nederduits Hervormde Gemeente, ontstond op 1 januari 1939, met vier predikanten waarvan één rechtzinnig was. Van vrijzinnige zijde werd hem toegestaan ook in de Westzijderkerk te preken, wat voordien niet mogelijk was. Na de Tweede Wereldoorlog werd voor alle hervormde gemeenten het woord Nederduits geschrapt.

Koning Willem 1 ontbond in 1816 het bestaande bestuur der kerk en legde de kerk een Algemeen Reglement op. Een aantal predikanten kon zich daarmee niet verenigen en scheidde zich in 1834 af van de Christelijk gereformeerde kerk aan de Herengracht. Sinds 1860 won het Modernisme veld. Protesten van hen die zich aan de oude belijdenisvoorschriften wilden houden vonden geen gehoor. Met name in Noord-Holland, dat overwegend vrijzinnig was, voelden vele rechtzinnigen zich tekort gedaan. Dit had een tweede afscheiding, bekend als de Doleantie (1886), tot gevolg. Hieruit ontstonden de gereformeerde kerkenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigGereformeerden

Kerkstroming, afsplitsing van de Nederlands Hervormde Kerk, met vanaf het begin een bescheiden aanhang in de Zaanstreek.

Vanaf 1834 vonden overal in Nederland afscheidingen plaats van kleine groepen protestanten die zich niet meer thuis voelden in de Nederlands Hervormde Kerk. Sinds het 'Algemeen Reglement voor het Bestuur der Hervormde Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden' van Koning Willem I (waarin de naam Nederlands Gereformeerde Kerk was veranderd in Nederlands Hervormde…
. Vele rechtzinnigen bleven, ook in de Zaanstreek, de hervormde kerk trouw. Zij stichtten evangelisaties binnen de hervormde kerk, onder andere te Koog/Zaandijk (Onder de Roeden), Oostzaan, Westzaan, Wormerveer en in Zaandam, waar een kapel aan de Botenmakersstraatplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBotenmakersstraat

Straat in Westzaandam ten zuiden van het Wijnkanspad, eerder Botenmakerspad en Jan Voogtenpad geheten.

De naam Botenmaker komt van Floris Jansz. Botenmaker, bewoner van het pad, die voor het eerst genoemd wordt in een akte uit 1645 als hij een huis koopt op het Voochtenpad. De naam Voogtenpad is lastig te koppelen aan een bewoner van het pad aangezien er meerdere personen met deze 'achternaam' genoemd worden op dit pad.
werd gesticht, thans kerkgebouw van de Nederlands gereformeerde kerk.

In de jaren '60 'verrechtsten' de hervormde gemeenten in de Zaanstreek en werden de evangelisaties opgeheven. De evangelisatie van de gereformeerde bond aan de Zaanweg in Wormerveer bleef in stand. Ook in Zaandam is een afdeling van deze bond gevestigd. Op 15 mei 1946 sloten de gereformeerde kerken in hersteld verband, in 1926 voortgekomen uit de gereformeerde kerk, zich aan bij de hervormde kerk. Zo kwam de inmiddels gesloopte kerk aan het Hazepadplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHazepad

Pad te Zaandam en te Zaandijk. Het Zaandijker Hazepad loopt van de Lagedijk naar de Provinciale Weg, het Zaandamse pad is een zeer klein pad in de Westzijde, tussen Vinkenstraat en Zeemansstraat. Het Hazepad te Zaandijk werd vernoemd naar oliemolen De Oude Haas, die via het pad kon worden bereikt. De herkomst van de naam van het pad te Zaandam is niet bekend. Het Hazepad te Zaandam kreeg in 1644 een reglement; in 1733 werd dat vernieuwd. In 1866 werd het pad door de gemeente Zaandam ove…
, gebouwd in 1927, in het bezit van de hervormde gemeente. Doordat Zaandam zich uitbreidde werd in 1958 de Paaskerk aan het Burgemeester ter Laan-plantsoen in gebruik genomen. Door de toenemende onkerkelijkheid, vooral sinds de jaren '60, verminderde het aantal leden en daalden de inkomsten van de kerkelijke gemeenten. Het aantal predikantsplaatsen in de hervormde gemeenten van Zaandam verminderde in 25 jaar van vijf tot twee.

De hervormde gemeenten van Koog en Zaandijk vormden een nieuwe combinatie en stootten de Zaandijker kerk af, die uiteindelijk een woonfunctie kreeg, en gingen evenals Assendelft, Westzaan, Oostzaan en Wormerveer een samenwerkingsverband aan met de plaatselijke gereformeerde kerken. Lag het percentage hervormden in de Zaanstreek in 1811 erg hoog, in 1960 was het 14 % en in 1984 nog slechts 6 %.

G. van der Meij, hoofd van de Koningin Julianaschool van 1957 tot en met 1983.

De oudste kerk van de Zaanstreek en beschermd Rijksmonument, de NH Oostzijderkerkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigOostzijderkerk

Oorspronkelijk ging de aan de Zuiddijk gelegen Oostzijderkerk in de Klauwershoek, als katholieke kapel, gewijd aan de H. Maria Magdalena, door het leven, onder de vleugels van de parochiekerk van Oostzaan. Naar schatting werd de kapel in de tweede helft van de 14e eeuw gebouwd, zekerheid hierover ontbreekt, het eerste schriftelijke bericht dateert van 1411. De bouwvallige kapel, duidelijk gebouwd als vluchtkerk voor de waterwolf op een grote terp, grenzend aan de dam in de Zaan, …
, werd gesloten voor de wekelijkse eredienst en ondermeer gebruikt voor concerten en bijeenkomsten. De niet veel verderop liggende Paaskerk werd in 2005 overgenomen door de Vrije Evangelische Gemeente. Inmiddels werkten de nederlands hervormden samen met onder andere de gereformeerden in het kader van de PKN. De gereformeerden die eerder noodgedwongen de Vinkenstraatkerk, Zuiderkerk, Het Lichtschip en de Stationsstraatkerk niet meer konden bekostigden vanwege de secularisatie, stelden daar de nog enige in bezit zijnde Noorderkerk voor open; de hervormden behielden de Westzijder Bullekerkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBullekerk

Alom gebruikte volksnaam voor de Westzijderkerk te Zaandam. De Bullekerk is een kruiskerk, met ongelijke armen, die werd gebouwd tussen 1637 en 1640 op de resten van een Spaanse schans. De naam Bullekerk herinnert, evenals een beeldje op het kerkplein, aan een dramatische gebeurtenis uit 1647. zie:
ter gezamenlijke kerkgang.

In 2017 bleken ook de kosten van de twee godshuizen niet meer op te brengen en werd een discussie in gang gezet welke van de twee gebouwen in aanmerking komt voor een eventuele verkoop of misschien wel sloop. Onder het motto 'Samen naar één kerk' werd het jaar 2018 aangewend om een besluit te nemen in de afstoot van één van de vertrouwde gebouwen. Na de kerk 380 jaar in eigen bezit te hebben gehad werd rijksmonument de Westzijderkerk eind maart 2019 aan Stadsherstel Amsterdam overgedragen. Financieel wisten de 150 tot 200 kerkgangers de begroting niet meer sluitend te krijgen. Protestants Zaandam zette haar activiteiten voort in de Noorderkerk, een uit 1952 stammende wederopbouwkerk die als praktischer en comfortabeler meer aan de eisen van de krimpende gemeente voldeed.

Zie ook: Kerkgebouwenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKerkgebouwen

Door de eeuwen heen hebben de verschillende geloofsgemeenschappen kerken in de Zaanstreek gebouwd. Soms ging het daarbij om tamelijk grote gebouwen, vaker om meer bescheiden ruimten. Veel van deze kerkgebouwen zijn allang weer verdwenen, andere bleven bestaan. Aangenomen mag worden dat er meer dan honderd ooit gebruikte kerkgebouwen te noemen zouden zijn. In meer dan zestig ervan worden nog regelmatig diensten gehouden.

Literatuur:

  • H. Janse, Stads en dorpskerken in Noord-Holland;
  • A. Loosjes, Beschrijving der Zaanlandsche dorpen;
  • Kerkelijk archief;
  • Zaandam 150 jaar stad;
  • Jacob Honig, Geschiedenis der Zaanlanden.
  • /home/zaanwiki/domains/zaanwiki.nl/private_html/encyclopedie/data/attic/hervormden.1552810268.txt.gz
  • Laatst gewijzigd: 2020/09/06 18:05
  • (Externe bewerking)