Bedrijfstak, die zich bezig houdt met de vervaardiging van machines en apparaten, eigen producten, speciaal-machines, constructiewerk, reparaties en toelevering van (machine)onderdelen. In de Zaanstreek door 69 bedrijven in het 'klein metaal' uitgeoefend met een totaal van 1340 werknemers, exclusief Artillerie Inrichtingen.

In de 17e eeuw was men in de molennijverheid door windkracht in staat een draaiende beweging in een lineaire beweging om te zetten, de toepassing van het krukas-principe. Mede door deze uitvinding werden tal van werkwijzen uit de ambachtelijke sfeer gehaald en naar de industrie gebracht. Dit gebeurde met name bij de verwerkingsindustrie zoals bij het persen van oliezaden, de papierbereiding, en in de pel- en houtzaagmolens. Zie Molenindustrie.

Het vervaardigen van en de voorzieningen voor onderdelen voor deze industrie geschiedde, voor zover het metaal betrof, in metaalambachtelijke bedrijven. Door de komst van de stoommachine (James Watt) in 1770, olie- en dieselmotoren in 1897, de gelijkstroommotor rond 1880 en de wisselstroommotor in circa 1900 als krachtbronnen voor de verwerkingsindustrie veranderde ook het karakter van de ambachtelijke metaalbewerkingsbedrijven naar een meer mechanische metaalbewerking. Bedrijven investeerden in boormachines, draai-, schaaf- en fraisbanken e.d., die meestal werden aangedreven door een elektromotor via een drijfwerk met removerbrengingen.

Eind 19e, begin 20e eeuw was er in de Zaanstreek een aantal machine-, motoren- en herstelplaatsen en smederijen. Hier vond wel mechanische metaalbewerking plaats, maar van machinefabrieken kon men nog niet spreken.

In 1885 werden de machinefabrieken Duyvisplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDuyvis

Ondernemersgeslacht, reeds bekend in de 16e eeuw, vooral actief in de 19e en 20e eeuw. De familie Duyvis stamt van het geslacht Duven af, dat al lang geleden in de Zaanstreek woonde en werkte. Jan Duven had omstreeks 1365 al visrechten in Jisp en Nek: zijn nageslacht woonde in Assendelft, waar Havick Jans Duven (ca. 1510-ca. 1580) een zoon had, genaamd Gerrit Havicz (1550-1614) die trouwde met Trijn Claes Duyves (geb 1635), dochter van Claes Cornelis alias Claes Duyves, schepen te Assend… in Koog en Westerman aan de Hogendijk te Zaandam gevestigd. Laatstgenoemde verrichtte veel reparaties aan zeeschepen. Verder was er in die periode één oliemotorenfabrikant Honig op het Hazepad te Zaandijk, die scheepsmotoren voor de beurtvaart vervaardigde. Zowel Westerman als Honig hebben slechts kort bestaan.

In 1895 werd wapen-, munitie- en machinefabriek Hembrugplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHembrug nv

Voormalige gereedschaps- en werktuigenindustrie te Zaandam. Het bedrijf was voortgekomen uit het voormalige staatsbedrijf Artillerie Inrichtingen (AI) Inrichtingen. Dit werd in 1973 gesplitst in Eurometaal n.v. bv, de munitiepoot, die zich ging bezig houden met de productie van munitie, en Hembrug nv, de burgerpoot die de productie van gereedschapswerktuigen als slijpbanken, boormachines en draaibanken op zich nam. in Zaandam gevestigd. Na de Tweede Wereldoorlog bouwde men hier ook landbouw- en metaalbewerkingsmachines. Alhoewel staand op Zaanse bodem heeft dit bedrijf, Artillerie Inrichtingenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigArtillerie Inrichtingen (AI)

Producent van munitie te Zaandam, aan het Noordzeekanaal ten oosten van de voormalige Hembrug op de zuidwestelijke hoek van de Voorzaan. De productie van de munitie werd in de jaren 1885-1889 vanuit Delft naar Zaandam overgebracht. Op 1 januari 1973 werd het staatsbedrijf omgezet in een naamloze vennootschap onder de naam Eurometaal nv. nooit echt tot de Zaanse industrie behoord. Mede gedwongen door nieuwe technieken in de verwerkingsindustrie in de regio, zoals bij de levensmiddelen en chemische industrie rond 1910, ontwikkelde de Zaanse machine industrie zich kwalitatief. De machine en motoren herstelplaatsen bleven gericht op de verwerkingsindustrie in de regio door het vervaardigen van speciaal-machines en apparaten en het uitvoeren van reparaties en onderhoud.

De machinefabrieken met engineering en tekenkamer bouwden eigen producten, maar ook veelal speciaal-machines en apparaten in een eenmalige uitvoering. Productie in serie was in de jaren voor 1940 nauwelijks aan de orde.

In de notulen van de door S. Hollemanplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHolleman. als “Machineherstelplaats'

Vooral in de beginjaren (aan de Oostzijde) was er veel (reparatie)werk voor de lokale. maar ook al regionale industrie. Ook beurtschippers legden met regelmaat aan bij het aan de Zaan gelegen bedrijf voor reparatie of aanpassing van de machine op hun schip. Naast toeleveringswerk van onderdelen legde het bedrijf zich allengs meer toe op speciaalmachinebouw. In 1963 volgde de verhuizing naar een pand aan de Paltrokstraat. Het bedrijf (met 32 werknemers in 199… geleide vergadering van de afdeling Zaanstreek van de werkgevers in het 'klein metaal' op 14 juni 1937 is het aantal van 25 aangesloten leden vermeld. Dit waren machine- en motorenherstelplaatsen, gereedschapmakerijen, constructiewerkplaatsen en smederijen. Daarbuiten waren 3 à 4 grotere machinefabrieken in de Zaanstreek, die tot het 'groot metaal' behoorden. Het totaal in de metaal aanwezige werknemers bedroeg ongeveer 300, de Hembrug, waar circa 2250 mensen werkten buiten beschouwing gelaten. Na de Tweede Wereldoorlog kwam de Zaanse machine-industrie tot sterke ontwikkeling. Het aantal bedrijven nam tot 54 toe.

In deze periode kwamen ook de nodige investeringen tot stand, werden nieuwe metaal-bewerkingsmachines geïnstalleerd en vonden nieuwe gereedschappen toepassing. Hierdoor kon men aan de gevraagde kwaliteitseisen van de verwerkingsindustrie voldoen.

Er trad een verdere specialisatie van producten op, zoals hijskranen, liften, transportwerktuigen, bruggen, machines voor de voedingsmiddelen-, papier- en kunststoffenindustrie, verpakkings- en industriemachines, apparaten voor chemische industrie en gereedschappen. Daarnaast vervaardigde een aantal bedrijven toeleveringsproducten, zoals machine-onderdelen en gereedschappen voor onder andere de scheepsbouw. Stork, Werkspoor, Philips en voor Zaanse machinefabrieken. In deze periode waren er circa 1180 personen in de machine-industrie werkzaam, de Hembrug niet meegerekend.

In de periode 1965-1990 vond een verdere ontwikkeling van techniek en materiaal plaats. Meettechnieken, digitale aflezingen op machines, computersturing en bewerkingscentra deden hun intrede. Hierdoor ontstonden, voor seriewerk van belang zijnde, hogere en meer nauwkeurige productiemogelijkheden.

Deze hoogwaardige producten vinden hun afzet op zowel de nationale als de internationale markt. In 1990 waren er in de Zaanstreek 69 bedrijven die zich bezighielden met een vorm van machine-industrie en/of apparatenbouw, alle behorend tot het 'klein metaal', met een totaal van 1340 werknemers, Hembrug niet meegerekend.

In de encyclopedie zijn onder meer de volgende machinefabrieken opgenomen Buhrsplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBuhrs Zaandam bv

Machinefabriek te Zaandam, dochteronderneming van de Hittech Group te Den Haag.

Opgericht door Th. Buhrs, die in 1908 met een eigen kapitaal van 7 stuivers een lening van tweehonderd gulden en twee man personeel aan de Zuiddijk 58-62 te Zaandam een smederij en reparatiebedrijf begon. In de eerste tijd werden alle mogelijke werkzaamheden aangepakt, maar al vrij snel ontwikkelde de smederij zich tot machinefabriek, vond steeds verdere specialisatie plaats en werd begonnen me…, P.M. Duyvisplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDuyvis, bv Machinefabriek P M

Machinefabriek te Koog. Het bedrijf werd opgericht als P. M. Duyvis & Co in november 1885 door ir. Pieter Mattheus Duyvis te Koog en Dirk Willem Stork (mede directeur van Stork & Co te Hengelo) als stille vennoot. Pieter was de zoon van Teewis Duyvis, eigenaar van zes oliemolens en een pelmolen. Zijn vader was tevens de oprichter van de firma T. Duyvis Jz Stoomoliefabriek, die uiteindelijk zou uitgroeien tot de bekende nootjesfabriek., E.M.E. Engel bvplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigEngel BV

Machinefabriek te Zaandam, opgericht in 1930 door S.W. Engel als Scheepsmotoren- en Machineherstelplaats in een gedeelte van de loods De Jonge Dolfijn aan de Oostzijde te Zaandam. De activiteiten breidden uit en het bedrijf werd een machinefabriek, later met engineering., Foeth bvplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigFoeth bv, A

Handel in gebruikte machines, schroot, non ferro metalen, en revisiewerkplaats te Zaandam.

Het bedrijf werd opgericht door A. Foeth. De oorspronkelijke eenmanszaak werd in 1948 omgezet in nv en in 1972 in bv. De belangrijkste producten zijn gebruikte machines voor de rubber-, kunststof- en chemische industrie. In 1990 werd Foeth verplaatst naar de hoofdvestiging in Barneveld; in Zaandam werkten toen ca. 25 personen., Genius Klinkenbergplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigGenius Klinkenberg bv

Machinefabriek en constructiewerkplaats te Wormerveer. Oorspronkelijk familiebedrijf Gebroeders Klinkenberg, vanaf 1984 zelfstandige werkmaatschappij van Genius Holding te IJmuiden.

Als stichtingsdatum van Klinkenberg wordt 1 mei 1855 aangehouden, toen Pieter Klinkenberg zelfstandig zaken ging doen. Eerder werkte hij al in de smederij van zijn vader te Krommenie, waarvan hij in 1855 de leiding overnam. In 1857 werd een nieuw bedrijf gevestigd aan het Noordeinde te Wormer…, Hollemanplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHolleman, bv

Machinefabriek te Zaandam. Machinefabriek Holleman werd gesticht door Simon Holleman sr (1884-1953) met slechts een lagere school-opleiding op zak en via de technische avondschool trad hij als servicemonteur bij de Bronsmotorenfabriek in Appingedam in dienst., Kramer & Duyvisplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKramer & Duyvis

Machinefabriek en constructiewerkplaats in Zaandam met een vestiging te Grootebroek.

Machinefabriek Kramer en Duyvis werd opgericht in maart 1946 door Piet Kramer en Jan Duyvis. De twee oprichters kenden elkaar al van de ambachtsschool en werkten acht jaar samen bij Machinefabriek, Laco Gereedschappen bvplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigLaco Gereedschappen BV

Gereedschaps-, instrumenten- en machine-onderdelenmakerij, technische handelsonderneming, detailhandel en verhuurbedrijf te Zaandam. Laco werd in 1945 opgericht door H.J. Lafeber, die in een schuurtje achter zijn woning aan de Burgemeester ter Laanstraat te Zaandam bijzonder gereedschap voor de scheepvaart, raffinaderijen en chemische industrieën vervaardigde., Meynplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigMeyn Machinefabriek bv

Machinefabriek en -handel in Oostzaan. Het bedrijf ontstond in 1959, toen P. Meyn sr. de smederij Buishand in Oostzaan overnam.

Hij begon met drie werknemers. Aanvankelijk hield het bedrijf zich bezig met de constructie en het onderhoud van landbouwwerktuigen in de Zaanstreek, later ook op het gebied van de toen nog primitief werkende pluimvee-industrie en de gehele voedingsmiddelenindustrie., *Nohomaplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigNohoma bv (Noordhollandsche Machinehandel bv)

In 1919 opgerichte handelsonderneming te Wormerveer, die zich bezig hield met import en verkoop van houtbewerkingsmachines, zoals schaafbanken, slotinlaatmachines, afkortzagen, vlak- en vandiktebanken en machines voor het maken van kozijnen en ramen. Het bedrijf produceerde niet zelf, maar importeerde uit voornamelijk West-Duitsland en Italie., *Sollasplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigSollas Holland bv

Machinefabriek met verscheidene vestigingen, onder meer te Wormer, waar het bedrijf ontstond. Voorloper van het bedrijf was de nv Machinefabriek De Verwachting die op 25 augustus 1948 werd gevestigd aan de Veerdijk te Wormer.

De aanvankelijke activiteiten bestonden uit het verrichten van reparaties en het maken van speciale apparatuur voor de Zaanse industrie. Al snel ging men zich toeleggen op ontwikkeling, productie en verkoop van apparaten en machines voor het verpakken v…, *Sombroek, *Teer

Zie ook Economische geschiedenisplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigEconomische ontwikkeling van de Zaanstreek na 1800

3.1. Economische stagnatie

3.1.1. Stagnatie, armoede

Zie ook:

De Franse tijd betekende een absoluut dieptepunt in de economische ontwikkeling van de Zaanstreek. Het zou daarna nog een halve eeuw duren eer van een substantieel economisch herstel sprake was. Van de eertijds zo bloeiende en rijk geschakeerde stuwende nijverheid was omstreeks 1815 nog een beperkt aantal oudere bedrijfstakken over de 3 7 2

J. Engel