De grote armoede en het geestelijk verval aan het eind van de 18e eeuw leidden ertoe dat grote groepen verlichte burgers allerlei genootschappen stichtten met het doel de burgerij op te voeden. Hierbij speelden emancipatorische motieven bij de meeste genootschappen nog nauwelijks een rol en ging het er vooral om bij te dragen aan het herstel van orde en rust. Het belangrijkste genootschap dat werd gesticht is de Maatschappij tot Nut van 't Algemeenplugin-autotooltip__default in 1784.

De invloed van de Maatschappij werd erg groot, mede dankzij de landelijke organisatie. In veel gemeenten en regio's werden departementen of afdelingen gesticht. Ook in de Zaangemeenten was dit reeds vroeg het geval. De drijfveer achter het handelen van het Nut was wel degelijk een idealistische. Bewust streefde men naar een meer tolerante samenleving, betere sociale omstandigheden en een zo groot mogelijk ontwikkelingspeil voor iedereen. Op basis van deze uitgangspunten besteedde het Nut onder meer veel aandacht aan het verbeteren van het volksonderwijs. Landelijk verschenen veel onderwijsnota's en discussiestukken van het Nut, die in belangrijke mate bepalend zijn geweest voor de eerste onderwijswetgeving in ons land. De inhouden van de onderwijswetten van 1801 en 1803 (Van der Palm) en 1806 (Van den Ende) waren mede gebaseerd op opvattingen van het Nut.

Plaatselijk hebben de departementen een grote rol gespeeld bij het verbeteren van de kwaliteit van het onderwijs, zowel inhoudelijk als materieel en hebben zij mede scholen gesticht. Het ging daarbij zowel om bewaarscholen als om lagere scholen en scholen voor voortgezet onderwijs.

Het departement Zaandam stichtte in 1792 naast de al bestaande Franse scholen een Frans-Latijnse school. Het eerste hoofd werd de uit Leusden afkomstige Pieter Fortuyn. In 1808 werd in Krommenie de eerste Nutskleuterschool van ons land gesticht. Vanaf 1836 bemoeide het departement Zaandam zich eveneens met het bewaaronderwijs. In dat jaar richtte het departement een lokaal in aan de Hogendijk. In 1861 werden de matressenschooltjes opgeheven en werd een meer geformaliseerde Kinderbewaarschool gesticht aan de Bloemgracht, onder leiding van mejuffrouw M. Oudshoff.

In 1901 stichtte het Nut een Fröbelschool; een kleuterschool gebaseerd op de beginselen van de Duitse pedagoog Friederich W.A. Fröbel (1782-1852), die werd gevestigd aan de Czaar Peterstraat te Zaandam. Hoofd werd mejuffrouw M.C. Ypes. Later werden er meer Nutskleuterscholen gesticht; de laatste te Koog-Zaandijk (1947-1955).

Ook bevorderde het Nut heel andere vormen van onderwijs. Zo werd in 1855 in Zaandam de Volkszangschool opgericht. De lessen aan deze school werden onder andere verzorgd door de legendarische Zaandamse hoofdonderwijzer Albert Bakker (1847-1902). Hij was in die tijd een begrip. De lagere school, een armenschool, waarvan hij hoofd is geweest staat bekend als de Bakkerschool. Bakker is ruim 54 jaar schoolhoofd geweest en hoewel hij een uitstekende naam had opgebouwd, werd hij aanvankelijk ondergewaardeerd. Hij had onvoldoende diploma's en kreeg daardoor als hoofd f 1.200,- per jaar als salaris, terwijl collega's f 1880.- ontvingen. Bakker werd als hoofd van deze lagere school opgevolgd door C.Joh. Kievietplugin-autotooltip__default, de later bekend geworden kinderboekenschrijver.

In het gebouw van de vroegere Bakkerschool aan de Oostzijde in Zaandam werd later het Arbeidsbureau gevestigd. In de nacht van 20 op 21 mei 1943 werd het gebouw door het Zaanse verzet in brand gestoken en vernietigd; doel was de administratie onklaar te maken, in verband met de meldingsplicht die de Duitsers in 1942 hadden ingesteld. De verzetsmensen Douwe Soepboer en Arie van Os hebben hierbij een hoofdrol gespeeld.

De genoemde volkszangschool werd in 1925 opgeheven. In 1845 had het Nut een dergelijke Volkszangschool in Krommenie gesticht. De Maatschappij heeft in de Zaanregio verder nog:

• Herhalingsscholen, een vorm van voortgezet onderwijs, gesticht te Zaandam in 1824, te Wormerveer in 1844 en te Westzaan in 1848;
• Brei- en naaischolen te Zaandam in 1836, te Wormerveer in 1845 en te Westzaan in 1845;
• Gymnastiekscholen te Zaandam in 1850 en te Krommenie in 1850.

In 1926 werd op initiatief van het Nut een Volksuniversiteit gesticht. Deze Volksuniversiteit is in 1987 met andere vormen van volwassenenonderwijs opgegaan in de Stichting Centrum voor Volwassenen Educatie Zaanstreek (CVE). De Maatschappij heeft zijn activiteiten altijd op het algemene (niet-confessionele) onderwijs gericht. Het uitgangspunt van 't Nut was daarbij dat alleen een gezamenlijke, niet een gescheiden, opvoeding met respect voor elkaars opvattingen op den duur zou kunnen leiden tot een betere en een meer tolerante samenleving.