topografie

Verschillen

Dit geeft de verschillen weer tussen de geselecteerde revisie en de huidige revisie van de pagina.

Link naar deze vergelijking

Beide kanten vorige revisie Vorige revisie
Volgende revisie
Vorige revisie
topografie [2020/09/07 12:08]
127.0.0.1 Externe bewerking
topografie [2024/03/29 06:17] (huidige)
zaanlander
Regel 33: Regel 33:
 In de 16e eeuw en de eerste helft van de 17e eeuw kwam de cartografie tot grote bloei. De uitvinding van de boekdrukkunst in de 15e eeuw maakte snelle verspreiding van het werk van Ptolemaeus mogelijk. Deze kaarten bleken al spoedig ontoereikend voor de geografen en reizigers uit de Renaissance. De kennis van de aarde nam geleidelijk toe en de grondslagen werden gelegd voor nieuwe theorieën over geografische projecties.  In de 16e eeuw en de eerste helft van de 17e eeuw kwam de cartografie tot grote bloei. De uitvinding van de boekdrukkunst in de 15e eeuw maakte snelle verspreiding van het werk van Ptolemaeus mogelijk. Deze kaarten bleken al spoedig ontoereikend voor de geografen en reizigers uit de Renaissance. De kennis van de aarde nam geleidelijk toe en de grondslagen werden gelegd voor nieuwe theorieën over geografische projecties. 
  
-Van de 16e-eeuwse cartografen dienen vooral te worden genoemd +Van de 16e-eeuwse cartografen dienen vooral te worden genoemd
    * Gerard De Kremer Mercator(([[https://nl.wikipedia.org/wiki/Gerard_Mercator|Wikipedia, Gerard De Kremer Mercator]])), 1512-1594, verbreider van de isogone kegelprojectie en auteur van een wereldkaart in 18 delen en     * Gerard De Kremer Mercator(([[https://nl.wikipedia.org/wiki/Gerard_Mercator|Wikipedia, Gerard De Kremer Mercator]])), 1512-1594, verbreider van de isogone kegelprojectie en auteur van een wereldkaart in 18 delen en 
    * Abraham Ortelius(([[https://nl.wikipedia.org/wiki/Abraham_Ortelius|Wikipedia, Abraham Ortelius]])), 1527-1598, auteur van het 'Theatrum Orbis Terrarum` en een atlas met 70 bladen.     * Abraham Ortelius(([[https://nl.wikipedia.org/wiki/Abraham_Ortelius|Wikipedia, Abraham Ortelius]])), 1527-1598, auteur van het 'Theatrum Orbis Terrarum` en een atlas met 70 bladen. 
Regel 68: Regel 68:
 == 1.1.1. Kaarten van Noord-Holland en Kennemerland == == 1.1.1. Kaarten van Noord-Holland en Kennemerland ==
  
-Wie de huidige satellietfoto's van Noord-Holland vergelijkt met de 16e-eeuwse kaarten van [[https://nl.wikipedia.org/wiki/Christiaan_Sgroten|Christiaan 's Grooten]] omstreeks 1530-1603 en [[beeldsnijder|Joost Janszoon Beeldsnijder]] of Bilhamer omstreeks 1540-1590, constateert met bewondering dat deze vroege cartografen ondanks al hun beperkingen een beeld schiepen van onze provincie aan het einde van de 16e eeuw. Het waren duidelijke overzichtskaarten, op kleine schaal en vooral 's Grooten nog verre van perfect. Beeldsnijder verschafte meer topografische gegevens. Volgens Pontanus gaf Alva omstreeks 1571 Beeldsnijder opdracht deze kaart te  maken ten behoeve van de Spaanse oorlogsvoering. Hoewel dit aannemelijk wordt geacht is hiervan geen nader bewijs gevonden. Verscheidene latere auteurs hebben zich op de kaart van Beeldsnijder gebaseerd of lieten hem nagenoeg ongewijzigd reproduceren ([[honig_jacob_janszoon_jr|Jacob Honig Janszoon jr]] in Geschiedenis der Zaanlanden 1849 en  J. Vredenduin Pz. in Geschiedenis van de Banne Westzaanen 1903. +Wie de huidige satellietfoto's van Noord-Holland vergelijkt met de 16e-eeuwse kaarten van [[https://nl.wikipedia.org/wiki/Christiaan_Sgroten|Christiaan 's Grooten]] omstreeks 1530-1603 en [[beeldsnijder|Joost Janszoon Beeldsnijder]] of Bilhamer omstreeks 1540-1590, constateert met bewondering dat deze vroege cartografen ondanks al hun beperkingen een beeld schiepen van onze provincie aan het einde van de 16e eeuw. Het waren duidelijke overzichtskaarten, op kleine schaal en vooral 's Grooten nog verre van perfect. Beeldsnijder verschafte meer topografische gegevens. Volgens Pontanus gaf Alva omstreeks 1571 Beeldsnijder opdracht deze kaart te maken ten behoeve van de Spaanse oorlogsvoering. Hoewel dit aannemelijk wordt geacht is hiervan geen nader bewijs gevonden. Verscheidene latere auteurs hebben zich op de kaart van Beeldsnijder gebaseerd of lieten hem nagenoeg ongewijzigd reproduceren ([[honig_jacob_janszoon_jr|Jacob Honig Janszoon jr]] in Geschiedenis der Zaanlanden 1849 en  J. Vredenduin Pz. in Geschiedenis van de Banne Westzaanen 1903. 
  
 Ook [[https://nl.wikipedia.org/wiki/Johannes_le_Francq_van_Berkhey|Le Francq van Berkhey]] gebruikte voor zijn zesdelige studie van de natuurlijke historie van Holland (1769-1779) de kaart van Beeldsnijder als voorbeeld.  Ook [[https://nl.wikipedia.org/wiki/Johannes_le_Francq_van_Berkhey|Le Francq van Berkhey]] gebruikte voor zijn zesdelige studie van de natuurlijke historie van Holland (1769-1779) de kaart van Beeldsnijder als voorbeeld. 
Regel 75: Regel 75:
    * In 1680 bracht [[http://onh.nl/nl-NL/verhaal/1171/superkaart-van-noord-holland-uit-1680|Jan Janszoon Dou]] het gebied van het Hoogheemraadschap van de Uitwaterende Sluizen van Kennemerland en West-Friesland in kaart nadat hij daartoe al in 1660 de opdracht had gekregen. Het werden 16 platen die tezamen een kaart van 2.2 x 1.7 meter van hoge kwaliteit vormden.     * In 1680 bracht [[http://onh.nl/nl-NL/verhaal/1171/superkaart-van-noord-holland-uit-1680|Jan Janszoon Dou]] het gebied van het Hoogheemraadschap van de Uitwaterende Sluizen van Kennemerland en West-Friesland in kaart nadat hij daartoe al in 1660 de opdracht had gekregen. Het werden 16 platen die tezamen een kaart van 2.2 x 1.7 meter van hoge kwaliteit vormden. 
  
-Er volgden enkele clandestiene plagiaat-drukkken. Ook de kaart van het [[baljuw|Baljuwschap]] van Kennemerland door Gerrit Drogenham (1718-1726) komt wat de Zaanstreek betreft overeen met die van Jan Janszoon Dou. In de loop der eeuwen werden veel kaarten van Noord-Holland of gedeelten ervan vervaardigd. Zo bleek aan het eind van de 18e eeuw de behoefte aan een kaart van de Bataafse Republiek. Men constateerde toen dat de regionale kaarten op zeer verschillende manier tot stand waren gekomen en zag in dat goede cartografie een en dezelfde grondslag vereiste. +Er volgden enkele clandestiene plagiaat-drukkken. Ook de kaart van het [[baljuw|Baljuwschap]] van Kennemerland door Gerrit Drogenham (1718-1726) komt wat de Zaanstreek betreft overeen met die van Jan Janszoon Dou. In de loop der eeuwen werden veel kaarten van Noord-Holland of gedeelten ervan vervaardigd. Zo bleek aan het eind van de 18e eeuw de behoefte aan een kaart van de Bataafse Republiek. Men constateerde toen dat de regionale kaarten op zeer verschillende manier tot stand waren gekomen en zag in dat goede cartografie één en dezelfde grondslag vereiste. 
  
-Besloten werd tot één systeem  van landelijke driehoeksmeting; de opdracht daartoe werd in 1778 gegeven aan baron C.R.T. Krayenhoff. Het laatste blad van zijn Chow-topografische kaart der Noordelijke provinciën verscheen in 1823in 1829 volgde een gewijzigde herdruk. In 1825 was toen al een nieuwe kaart van het Hoogheemraadschap verschenen van de hand van de landmeter en architect C. M. Klijn. Een moderne gedetailleerde kaart van de provincie bestond toen nog niet. +Besloten werd tot één systeem van landelijke driehoeksmeting; de opdracht daartoe werd in 1778 gegeven aan baron C.R.T. Krayenhoff. Het laatste blad van zijn Chow-topografische kaart der Noordelijke provinciën verscheen in 1823in 1829 volgde een gewijzigde herdruk. In 1825 was toen al een nieuwe kaart van het Hoogheemraadschap verschenen van de hand van de landmeter en architect C. M. Klijn. Een moderne gedetailleerde kaart van de provincie bestond toen nog niet. 
  
 Pas in 1853, is op last van de toenmalige Provinciale Staten van Noord-Holland een provinciekaart vervaardigd door Cornelius Groll, ingenieur-verificateur van het kadaster. Deze kaart oogstte overigens veel kritiek.  Pas in 1853, is op last van de toenmalige Provinciale Staten van Noord-Holland een provinciekaart vervaardigd door Cornelius Groll, ingenieur-verificateur van het kadaster. Deze kaart oogstte overigens veel kritiek. 
Regel 88: Regel 88:
  
 == 1.1.2. Kaarten van de Zaanstreek == == 1.1.2. Kaarten van de Zaanstreek ==
- Tot halverwege de 16e eeuw zijn geen authentieke kaarten van de Zaanstreek bekend. De middeleeuwse ontginningen van het veengebied, sinds de 10e en 11e eeuw uitgevoerd, vertonen een regelmatige structuur van evenwijdige kavelsloten. Enige landmeetkundige bedrevenheid moet vereist zijn geweest om die ontginning zo systematisch tot stand te brengen. De opzichters, waarschijnlijk de geestelijkheid, zullen naar wordt aangenomen, wel schetsplannen hebben gemaakt, hoe eenvoudig ook. Helaas zijn deze verloren gegaan. Verwezen wordt naar specialistische literatuur over dit onder werp door prof. dr. G. Borgerdr. J.K. de Cock en [[Verkade|dr. Margaretha Verkade]] Zie ook de trefwoorden [[Archeologie]], [[Landschap]] en [[Ontginning]] + Tot halverwege de 16e eeuw zijn geen authentieke kaarten van de Zaanstreek bekend. De middeleeuwse ontginningen van het veengebied, sinds de 10e en 11e eeuw uitgevoerd, vertonen een regelmatige structuur van evenwijdige kavelsloten. Enige landmeetkundige bedrevenheid moet vereist zijn geweest om die ontginning zo systematisch tot stand te brengen. De opzichters, waarschijnlijk de geestelijkheid, zullen naar wordt aangenomen, wel schetsplannen hebben gemaakt, hoe eenvoudig ook. Helaas zijn deze verloren gegaan. Verwezen wordt naar specialistische literatuur over dit onder werp door prof. dr. G. Borgerdr. J.K. de Cock en [[Verkade|dr. Margaretha Verkade]] Zie ook de trefwoorden [[Archeologie]], [[Landschap]] en [[Ontginning]] 
  
 De oudste specifieke kaart van ons gebied is de '[[https://www.geldersarchief.nl/bronnen/archieven/?mivast=37&mizig=210&miadt=37&miaet=1&micode=0382&minr=37971059&miview=inv2&milang=nl|Caerte van Lande tot Assendelft]]' door Symon Meeusszoon van Edam uit 1554. Op de al genoemde kaart van Beeldsnijder (zie 1.1.1) zijn behalve wat plaatsnamen alleen de dijken, voornaamste wegen en wateren aangegeven. Het buitendijkse land is wel duidelijk waarneembaar. De verkaveling is grof weergegeven, maar lang niet overal.  De oudste specifieke kaart van ons gebied is de '[[https://www.geldersarchief.nl/bronnen/archieven/?mivast=37&mizig=210&miadt=37&miaet=1&micode=0382&minr=37971059&miview=inv2&milang=nl|Caerte van Lande tot Assendelft]]' door Symon Meeusszoon van Edam uit 1554. Op de al genoemde kaart van Beeldsnijder (zie 1.1.1) zijn behalve wat plaatsnamen alleen de dijken, voornaamste wegen en wateren aangegeven. Het buitendijkse land is wel duidelijk waarneembaar. De verkaveling is grof weergegeven, maar lang niet overal. 
  
-Vergelijking met moderne kaarten brengt vele, aan de toenmalige nog primitieve methoden van landmeting te wijten, onjuistheden en onnauwkeurigheden aan het licht. Op de ingekleurde kaart van het Hoogheemraadschap van de Uitwaterende Sluizen uit 1682 komt de Zaanstreek duidelijk tot zijn recht, met aanduiding van de belangrijkste wateren en wegen. +Vergelijking met moderne kaarten brengt vele, aan de toenmalige nog primitieve methoden van landmeting te wijten, onjuistheden en onnauwkeurigheden aan het licht. Op de ingekleurde [[https://hdl.handle.net/21.12112/7c1180d1-c135-4c8e-ba7a-69faba0cbe56|kaart van het Hoogheemraadschap van de Uitwaterende Sluizen]] uit 1682 komt de Zaanstreek duidelijk tot zijn recht, met aanduiding van de belangrijkste wateren en wegen. Er is ook een [[https://hdl.handle.net/21.12112/b80e7809-0617-4cf6-b6b1-d72223be874d|ongekleurde versie]] met hogere resolutie
  
 Vooral de enorme omvang van het IJ en het Wijkermeer en de weergave van de eilanden De Hoorn, De Waard en Ruigoord vallen op, evenals de grootte van het buitendijkse land, zoals De Kaag, Buitenhuizen, De Hem en de latere [[Achtersluispolder]]. De Bannen en droogmakerijen zijn in verschillende kleuren weergegeven.  Vooral de enorme omvang van het IJ en het Wijkermeer en de weergave van de eilanden De Hoorn, De Waard en Ruigoord vallen op, evenals de grootte van het buitendijkse land, zoals De Kaag, Buitenhuizen, De Hem en de latere [[Achtersluispolder]]. De Bannen en droogmakerijen zijn in verschillende kleuren weergegeven. 
  
-Een latere uitgave, het kaartboek van 1750, bevat 16 kaarten, niet in kleur, met o.a. een overzichtskaart van de Zaanstreek. Bijzonder interessant is de overzichtskaart van het Baljuwschap van Kennemerland met onder andere de Bannen Westzanen en Assendelft, 'met groote naauwkeurigheid getekend en uitgegeven door de weduwe van Nicolaas Visscher (...)' in 1717. Op deze kaart zijn wegen, voetpaden, waterwegen en praktisch alle sluizen duidelijk aangegeven, ook voor wat betreft de Zaanstreek ten opzichte van Kennemerland. +Een latere uitgave, het kaartboek van 1750, bevat 16 kaarten, niet in kleur, met o.a. een overzichtskaart van de Zaanstreek. Bijzonder interessant is de [[https://hdl.handle.net/11245/3.912|overzichtskaart van het Baljuwschap van Kennemerland]] met onder andere de Bannen Westzanen en Assendelft, 'met groote naauwkeurigheid getekend en uitgegeven door de weduwe van Nicolaas Visscher (...)' in 1717. Op deze kaart zijn wegen, voetpaden, waterwegen en praktisch alle sluizen duidelijk aangegeven, ook voor wat betreft de Zaanstreek ten opzichte van Kennemerland. 
  
-Bekend is ook de kaart van de Zaanstroom en de omliggende dorpen, die werd getekend door Klaas Sem en gegraveerd door Cornelis van Baarsel in 1794. Deze kaart is opgenomen in  [[Loosjes|Adriaan Loosjes]] Beschrijving van de Zaanlandsche Dorpen, welk boek ook de prachtige tekeningen van Bulthuis bevat. Deze kaart is vooral uniek omdat een vroeg totaalbeeld wordt gegeven. T. Monsieur Mz. carteerde en tekende in 1819 een kaart van de Zaan en een gedeelte van het IJ , met de stad Amsterdam, Zaandam, Oost- en Westzaan en de andere Zaandorpen, met de voornaamste straten, grachten, buurten en gebouwen, alsook met vermelding van de soorten en namen der molens. Volgens deze kaart waren er toen (in 1819 dus) aan de Zaan nog 358 molens. Van de latere kaarten dienen eerst de overzichtskaarten van de Topografische Dienst te worden genoemd, zie 1.3. +Bekend is ook de [[https://www.oldmapsonline.org/map/uu/1874-348848|kaart van de Zaanstroom]] en de omliggende dorpen, die werd getekend door Klaas Sem en gegraveerd door Cornelis van Baarsel in 1794. Deze kaart is opgenomen in  [[Loosjes|Adriaan Loosjes]] Beschrijving van de Zaanlandsche Dorpen, welk boek ook de prachtige tekeningen van Bulthuis bevat. Deze kaart is vooral uniek omdat een vroeg totaalbeeld wordt gegeven. T. Monsieur Mz. carteerde en tekende in 1819 een [[https://archief.amsterdam/beeldbank/detail/9a1ac54f-2082-26be-97ac-0edc7fe639c5|kaart van de Zaan]] en een gedeelte van het IJ, met de stad Amsterdam, Zaandam, Oost- en Westzaan en de andere Zaandorpen, met de voornaamste straten, grachten, buurten en gebouwen, alsook met vermelding van de soorten en namen der molens. Volgens deze kaart waren er in 1819 aan de Zaan nog 358 molens. Van de latere kaarten dienen eerst de overzichtskaarten van de Topografische Dienst te worden genoemd, zie 1.3. 
  
 In 1930 verscheen een kaart van de Zaanstreek met zijn fabrieken en overgebleven molens als uitgave van de VVV. In 1967 tekende F. Michels een gekleurde panoramische kaart van de Zaanstreek, met daarop de aanduiding van alle belangrijke gebouwen. De Coentunnelweg is er nog in aanleg op aangegeven, evenals de nieuwe wijken van Zaandam, zoals Peldersveld, Hoornseveld en Kogerveld. Deze kaart werd uitgegeven door [[honig_stijfsel|Honig nv]] te Koog, in verband met het 100-jarig bestaan.  In 1930 verscheen een kaart van de Zaanstreek met zijn fabrieken en overgebleven molens als uitgave van de VVV. In 1967 tekende F. Michels een gekleurde panoramische kaart van de Zaanstreek, met daarop de aanduiding van alle belangrijke gebouwen. De Coentunnelweg is er nog in aanleg op aangegeven, evenals de nieuwe wijken van Zaandam, zoals Peldersveld, Hoornseveld en Kogerveld. Deze kaart werd uitgegeven door [[honig_stijfsel|Honig nv]] te Koog, in verband met het 100-jarig bestaan. 
Regel 107: Regel 107:
  Uit de 16e eeuw zijn geen specifieke kaarten van alleen de Zaan bekend. De oudste kaart waarop de [[http://waterlandsarchief.nl/detail/9188ae2e-66f4-11e3-8035-2b938c907898|bebouwing langs de Zaan]] is weergegeven werd gemeten en getekend door de landmeter Dirck Gerritszoon Langedijck in 1626-1627, handschrift in kleur, 166 x 434 cm. In een aparte legenda wordt uitleg gegeven over de bebouwing, in het kaartbeeld zijn de eigenaars vermeld. Wellicht diende een en ander als bewijsmateriaal bij processen. Alle molens langs de Zaan, opvallend veel op buitendijks land, zijn op de kaart ingetekend. Het verkavelingspatroon is niet weergegeven; afgezien van het nauwkeurige beeld van de Zaanoevers komt de rest wat primitief over.   Uit de 16e eeuw zijn geen specifieke kaarten van alleen de Zaan bekend. De oudste kaart waarop de [[http://waterlandsarchief.nl/detail/9188ae2e-66f4-11e3-8035-2b938c907898|bebouwing langs de Zaan]] is weergegeven werd gemeten en getekend door de landmeter Dirck Gerritszoon Langedijck in 1626-1627, handschrift in kleur, 166 x 434 cm. In een aparte legenda wordt uitleg gegeven over de bebouwing, in het kaartbeeld zijn de eigenaars vermeld. Wellicht diende een en ander als bewijsmateriaal bij processen. Alle molens langs de Zaan, opvallend veel op buitendijks land, zijn op de kaart ingetekend. Het verkavelingspatroon is niet weergegeven; afgezien van het nauwkeurige beeld van de Zaanoevers komt de rest wat primitief over. 
  
-Van grote historische waarde is het 'Caitboek  van de Lengte en Breete der erven, werven en landen, liggende aan de westzijde van de Zaen', in 1635 getekend door Jan Jansz. Backer en Dirck Taemisz. Verdoes, gemeten op last van de Raden van de Hoge Raad in Holland en vanwege de dijkgraaf en de hoogheemraden van de Uitwaterende sluizen. In 1662 werd het geheel gekopieerd door de landmeter Jan van Heymenberg. +Van grote historische waarde is het [[https://hdl.handle.net/21.12112/7f026e4e-5e7a-4f08-a475-82b57035aaaa|'Caitboek van de Lengte en Breete der erven, werven en landen, liggende aan de westzijde van de Zaen']], in 1635 getekend door Jan Jansz. Backer en Dirck Taemisz. Verdoes, gemeten op last van de Raden van de Hoge Raad in Holland en vanwege de dijkgraaf en de hoogheemraden van de Uitwaterende sluizen. In 1662 werd het geheel gekopieerd door de landmeter Jan van Heymenberg. 
  
-Het kaartboek bevat 62 met de hand ingekleurde terreinkaarten in Westzaandam, KoogZaandijk, Wormerveer en Knollendam. De namen van de eigenaars zijn vermeld en de molens zijn ingetekend. De meelmolens De Ruiter te Westzaandam en De Zwarte Vlinder te Wormerveer zijn als wipmolen afgebeeld, De Witte Vlinder in Wormerveer als standerdmolen. Op kaart 26 staat de kalkoven tegenover het Guispad te Zaandijk, die kort na 1635 gesloopt moet zijn. Er zijn sluizen afgebeeld. Het boek diende als bewijsstuk bij processen, dikwijls om aan te tonen dat de eigenaars van Zaanerven neigden tot vergroting daarvan ten koste van Zaanwater. In 1649 kwam een kaart tot stand, getekend door Jan Jansz. Backer. Het is een handschrift in kleur, 40 cm hoog en 187 cm lang. Van de erven worden de eigenaren vermeld. Deze kaarten zijn van belang voor de bewoningsgeschiedenis van de Zaanerven: de namen van de eigenaren kunnen vergeleken worden met die in maatboeken en belastingkohieren. Het fraaie kaartboek uit 1684 van alle landen langs de Zaan, liggend van de duikersluis te Zaandam tot de Bartelsluis te Wormer, is een copie van de kaarten die in 1670 zijn getekend door de landmeters Jan van Heymenberg en Olfert Jansz. de Groot. Het bevat 26 kaarten van de oostkant van de Zaan en werd samengesteld in opdracht van het Hoogheemraadschap en de burgemeesters van Oostzaan en Oostzaandam. Allerlei interessante details zijn weergegeven, zoals het oostelijke Damcomplex in vogelvlucht, Oostzijderkerk, weeshuis, herbergen enz. Ook is er een duidelijk beeld van het verloop van de dijksloot. In 1851 verscheen de kaart van de verbinding van het Groot-Noordhollands kanaal met de Zaan door de Kalverpolder gegraveerd door D. Heijse+Het kaartboek bevat 62 met de hand ingekleurde terreinkaarten in Westzaandam, KoogZaandijk, Wormerveer en Knollendam. De namen van de eigenaars zijn vermeld en de molens zijn ingetekend. De meelmolens De Ruiter te Westzaandam en De Zwarte Vlinder te Wormerveer zijn als wipmolen afgebeeld, De Witte Vlinder in Wormerveer als standerdmolen. Op kaart 26 staat de kalkoven tegenover het Guispad te Zaandijk, die kort na 1635 gesloopt moet zijn. Er zijn negen sluizen afgebeeld. 
  
-In 1946 is door irJP. Smits een kaart samengesteld van de fabrieken en ondernemingen langs de Zaan. Opdrachtgever was de NedMaatschappij voor Nijverheid en Handel. Voor- en Achterzaan zijn nauwkeurig weergegeven. De industrieën zijn door consequente kleuraanduidingen goed naar hun verschillende aard onderscheiden. Wat betreft de Voorzaan bevindt zich in het Gemeente-archief van Amsterdam een kaartboek met 30 kaarten, daterend uit 1592-1666. Ze hebben verschillende makers, o.a. Pieter Bruins, Adriaan Ockerse en Jacob Bos, en geven een voorstelling van de landen met wateren om en bij het klooster van de Carthuysers. Op kaart 27 bijvoorbeeld de Zaander Hem als kartelig, onbedijkt schiereiland. Ook is een deel van het Oostzanerveld te zien, met de aanduiding van de kavels die eigendom waren van het Karthuizer klooster in Amsterdam. Aardig is op de kaarten te zien dat bij de aanleg van de hoge zeedijk de oeverlijn niet is gevolgd. Dat was omslachtig, tijdrovend en te kostbaar, zodat veel land buitendijks bleef+Het boek diende als bewijsstuk bij processen, dikwijls om aan te tonen dat de eigenaars van Zaanerven neigden tot vergroting daarvan ten koste van Zaanwater. In 1649 kwam een kaart tot stand, getekend door Jan JanszBackerHet is een handschrift in kleur, 40 cm hoog en 187 cm lang. Van de erven worden de eigenaren vermeldDeze kaarten zijn van belang voor de bewoningsgeschiedenis van de Zaanerven: de namen van de eigenaren kunnen vergeleken worden met die in maatboeken en belastingkohieren
  
-[[oostwoud|Jacob Oostwoud]] maakte de kaart 'Afbeelding der zeedijken van Oosten Westzaandam met derzelver gaten en beschadigingen door den vloed op den 15 November 1775'. De kaart geeft een duidelijk beeld van Wester- en Oosterhem (later 'het Eiland'), omringd door Timmerrak, Kerkerak en Voorzaan. De vaargeul naar de sluizen is aangegeven met de diepte. Verder kunnen worden genoemd: de kaart van het Noordzeekanaal en de verkaveling van het voormalige IJ en Wijkermeer in 1875, bewerkt door G. van der Stok; een kaart van het kanaal door 'Holland op z'n smalst' uit dezelfde tijd, litho van Tesling & Co, waarop het IJ is weergegeven met daarin het nieuwe Noordzeekanaal geprojecteerd; de bekende vogelvluchtkaart van P.J. Otten uit 1866, waarop de Zaan zeer overzichtelijk voorkomt; een kaart van de situatie van alle paal-rijswerken in Voorzaan en IJ, benevens van de oeverwerken van het eiland Hoorn en Westzaner Buiten (copie van een tekening van C.J. Meuts, 1815, vervaardigd door Blom in 1882); een tekening van de lengteprofielen betreffende verbindingskanaal en zijkanaal tussen Voorzaan en Noordzeekanaal (ing. Wartrium, 1872; de kadastrale tekening van terreinen, benodigd voor de aanleg van het kanaal ter verbinding van Voorzaan en Noordzeekanaal (J. Th. Hosong, 1883). +Het fraaie kaartboek uit 1684 van alle landen langs de Zaan, liggend van de duikersluis te Zaandam tot de Bartelsluis te Wormer, is een copie van de kaarten die in 1670 zijn getekend door de landmeters Jan van Heymenberg en Olfert Jansz. de Groot. Het bevat 26 kaarten van de oostkant van de Zaan en werd samengesteld in opdracht van het Hoogheemraadschap en de burgemeesters van Oostzaan en Oostzaandam. Allerlei interessante details zijn weergegeven, zoals het oostelijke Damcomplex in vogelvlucht, Oostzijderkerk, weeshuis, herbergen enz. Ook is er een duidelijk beeld van het verloop van de dijksloot.  
 + 
 +In 1851 verscheen de kaart van de verbinding van het Groot-Noordhollands kanaal met de Zaan door de Kalverpolder gegraveerd door D. Heijse.  
 + 
 +In 1946 is door ir. J. P. Smits een kaart samengesteld van de [[https://hdl.handle.net/21.12112/fb5b0642-3a9a-4d42-84fb-e28a47e6c356|fabrieken en ondernemingen langs de Zaan]]. Opdrachtgever was de Ned. Maatschappij voor Nijverheid en Handel. Voor- en Achterzaan zijn nauwkeurig weergegeven. De industrieën zijn door consequente kleuraanduidingen goed naar hun verschillende aard onderscheiden.  
 + 
 +Wat betreft de Voorzaan bevindt zich in het Gemeente-archief van Amsterdam een kaartboek met 30 kaarten, daterend uit 1592-1666. Ze hebben verschillende makers, o.a. Pieter Bruins, Adriaan Ockerse en Jacob Bos, en geven een voorstelling van de landen met wateren om en bij het klooster van de Carthuysers.  
 +Op kaart 27 bijvoorbeeld de Zaander Hem als kartelig, onbedijkt schiereiland. Ook is een deel van het Oostzanerveld te zien, met de aanduiding van de kavels die eigendom waren van het Karthuizer klooster in Amsterdam. Aardig is op de kaarten te zien dat bij de aanleg van de hoge zeedijk de oeverlijn niet is gevolgd. Dat was omslachtig, tijdrovend en te kostbaar, zodat veel land buitendijks bleef.  
 + 
 +[[oostwoud|Jacob Oostwoud]] maakte de kaart 'Afbeelding der zeedijken van Oosten Westzaandam met derzelver gaten en beschadigingen door den vloed op den 15 November 1775'. De kaart geeft een duidelijk beeld van Wester- en Oosterhemlater 'het Eiland', omringd door Timmerrak, Kerkerak en Voorzaan. De vaargeul naar de sluizen is aangegeven met de diepte.  
 +Verder kunnen worden genoemd: de kaart van het Noordzeekanaal en de verkaveling van het voormalige IJ en Wijkermeer in 1875, bewerkt door G. van der Stok; een kaart van het kanaal door 'Holland op z'n smalst' uit dezelfde tijd, litho van Tesling & Co, waarop het IJ is weergegeven met daarin het nieuwe Noordzeekanaal geprojecteerd; de bekende vogelvluchtkaart van P.J. Otten uit 1866, waarop de Zaan zeer overzichtelijk voorkomt; een kaart van de situatie van alle paal-rijswerken in Voorzaan en IJ, benevens van de oeverwerken van het eiland Hoorn en Westzaner Buiten (copie van een tekening van C.J. Meuts, 1815, vervaardigd door Blom in 1882); een tekening van de lengteprofielen betreffende verbindingskanaal en zijkanaal tussen Voorzaan en Noordzeekanaal (ing. Wartrium, 1872; de kadastrale tekening van terreinen, benodigd voor de aanleg van het kanaal ter verbinding van Voorzaan en Noordzeekanaal (J. Th. Hosong, 1883). 
  
 == 1.1.4. Kaarten van dorpen en bannen == == 1.1.4. Kaarten van dorpen en bannen ==
  
-De oudste specifieke kaart van Assendelft (maar ook van de Zaanstreekis de 'Caerte van Lande tot Assendelft', een handschriftkaart in kleur door Symon Meessz. van Edam, 1554. Deze kaart is dus 21 jaar ouder dan die van Beeldsnijder en bevat unieke gegevens. Behalve kerk en korenmolen zijn alle huizen aan de Dorpsstraat getekend, ongeveer 140 in getal. Ook in de omgeving zijn nog ruim 30 huizen aangegeven. In 1595 tekende Adriaen Anthonisz. een kaart van Assendelft, met in het midden de kerk aan de   De (WijdeWormer en de Enge Wormer, in open verbinding met elkaar en met de Zaan. +De oudste specifieke kaart van Assendelftmaar ook van de Zaanstreekis de 'Caerte van Lande tot Assendelft', een handschriftkaart in kleur door Symon Meessz. van Edam, 1554. Deze kaart is 21 jaar ouder dan die van Beeldsnijder en bevat unieke gegevens. Behalve kerk en korenmolen zijn alle huizen aan de Dorpsstraat getekend, ongeveer 140 in getal. Ook in de omgeving zijn nog ruim 30 huizen aangegeven. In 1595 tekende Adriaen Anthonisz. een kaart van Assendelft, met in het midden de kerk aan De Wijde Wormer en de Enge Wormer, in open verbinding met elkaar en met de Zaan.  
 + 
 +Detail van een kaart door Gerrit Dircksz. Langedijck en Dirck Gerritsz. Langedijck, 1623. Kaart van de Wijde Wormer in de vorm van een vogel door N. Klaesius, 1624.  topografie/cartografie 1.1.4. - 1.1.7.  Dorpsstraat. Geheel links het Twiske, met daarachter Westzaan; links en rechtsboven het IJ, rechts het Wijkermeer en onder Krommenie. Er zijn 20 sluizen op aangegeven.  
 + 
 +Het prachtige gekleurde kaartboek van Bartelemeus Simonsz. uit 1590 toont kaarten van Waterland. Op één ervan de Banne van Oostzaan waarop resten van het voormalige pad dat van Oostzaan naar 't Kalf liep en dat voor de oorlog met Spanje nog in gebruik was. Misschien is dit de enige kaart waarop de Zaanse Schans duidelijk is aangegeven. Het Haaldersbroek wordt 't Weiver genoemd
  
-Detail van een kaart door Gerrit Dircksz. Langedijck en Dirck Gerritsz. Langedijck, 1623.  Kaart van de Wijde Wormer in de vorm van een vogeldoor N. Klaesius. 1624.  topografie/cartografie 1.1.4. - 1.1.7.  Dorpsstraat. Geheel links het Twiske, met daarachter Westzaan; links en rechtsboven het IJ . rechts het Wijkermeer en onder Krommenie. Er zijn 20 sluizen op aangegeven+Lucas Jansz. Sinck tekende een overzichtskaart van de bannen Wormer en Jisp kort na 1612, met aanduiding van de bebouwing en wateren, ook die te Wormerveer. De Wormer Schans is als een soort ster aangegeven. Op de kaart van Schermer, Stermeer, Purmer en Wormer, handschrift van Gerrit Dircksz. en Dirck Gerritsz. Langedijck, 1623 komt de Banne van Oostzaan goed tot zijn rechtOok hierop nog de resten van het kerkepad naar 't Kalf
  
-Het prachtige gekleurde kaartboek van Bartelemeus Simonsz. uit 1590 geeft kaarten van Waterland. Op ée'n ervan de Banne van Oostzaan. waarop resten van het voormalige pad dat van Oostzaan naar `t Kalf liep en dat voor de oorlog met Spanje nog in gebruik was. Misschien is dit de enige kaart waarop de Zaanse Schans duidelijk is aangegevenHet Haaldersbroek wordt 't Weiver genoemdLucas Jansz. Sinck tekende een overzichtskaart van de bannen Wormer en Jisp kort na 1612met aanduiding van de bebouwing en wateren, ook die te WormerveerDe Wormer Schans is als een soort ster aangegeven. Op de kaart van SchermerStermeer. Purmer en Wormer, handschrift van Gerrit Dircksz. en Dirck GerritszLangedijck1623komt de Banne van Oostzaan goed tot zijn rechtOok hierop nog de resten van het kerkepad naar 't Kalf+De sloten die op de Wormer uitkomen, zijn met name genoemd. Het kaartboek van Joannes Leupenius, landmeter, gemeten en gecarteerd in 1969, bevat 28 gekleurde kaarten en is één van de fraaiste uit de Zaanse collectieDe werkschetsen zijn bovendien bewaard geblevenHet bevat een kaart van de gehele banne Oostzaan en vele deelkaartenbijvoorbeeld van de Oostzaner Overtoom af tot de kerk van Oostzaandam en de Dam met de Buitenzaan. de Binnenzaan aan de Oostzijdede Kuil en de Poel en de banscheiding van Oostzaandam en WormerAlle molens zijn met hun namen aangegevengetekend naar hun toenmalige uiterlijkvoorts traankokerijen, scheepstimmerwerven en stijfselhuizen.  
 +Op een afbeelding van Jisp komt het hele dorp voorOp 25 december 1717 waren er zware overstromingen. De Zaanstreek en vooral Assendelft hadden het zwaar te verduren. Een 'Accurate kaart van Assendelft, 'daarin men sien kan waar de dijken syn ingebroken door het hoge waterwerd getekend door de landmeter Tijs Claasz. De voornaamste wegen en waterwegen zijn aangegeven, de gaten in de dijken worden met lengte en diepte in voeten vermeld
  
-De sloten die op de Wormer uitkomen, zijn met name genoemd. Het kaartboek van Joannes Leupenius, landmeter, gemeten en gecarteerd in 1969, bevat 28 gekleurde kaarten en is een van de fraaiste uit de Zaanse collectie. De werkschetsen zijn bovendien bewaard gebleven. Het bevat een kaart van de gehele banne Oostzaan en vele deelkaarten. bijvoorbeeld van de Oostzaner Overtoom af tot de kerk van Oostzaandam en de Dam met de Buitenzaan. de Binnenzaan aan de Oostzijde, de Kuil en de Poel en de banscheiding van Oostzaandam en Wormer. Alle molens zijn met hun namen aangegeven, getekend naar hun toenmalige uiterlijk. voorts traankokerijenscheepstimmerwerven en stijfselhuizenOp een afbeelding van Jisp komt het hele dorp voor. Op 25 december 1717 waren er zware overstromingen. De Zaanstreek en vooral Assendelft hadden het zwaar te verduren. Een 'Accurate kaart van Assendelft'daarin men sien kan waar de dijken syn ingebroken door het hoge water` werd getekend door de landmeter Tijs ClaaszDe voornaamste wegen en waterwegen zijn aangegevende gaten in de dijken worden met lengte en diepte in voeten vermeld+Zeer gedetailleerd is de kaart van Oostzaandam, op last van de 'Edelachtbare Heren Regenten' vervaardigd door Jacob Oostwoud en Jan van Heteren en voltooid in 1794. Alle stukjes land zijn getekend op deze kaartdie in zeven kavelingen is verdeeldEr komen 1244 genummerde percelen op voor, de eigenaren ervan worden in twee registers genoemdAlle namen van sloten en andere waterenalsmede die van sluizen en molens, circa 125, worden genoemd
  
-Zeer gedetailleerd is de kaart van Oostzaandam, op last van de 'Ed.Achtb. Heren Regenten' vervaardigd door Jacob Oostwoud en Jan van Heteren en voltooid in 1794. Alle stukjes land zijn getekend op deze kaart. die in 7 kavelingen is verdeeld. Er komen 1244 genummerde percelen op voor. de eigenaren ervan worden in twee registers genoemd. Alle namen van sloten en andere wateren, alsmede die van sluizen en molens (circa 125) worden genoemd. J .van der Meer Jzn. tekende de kaart van Zaandijk, gecopieerd door T. Monsieur Mz. in 1824, waarop alle landerijen, fabrieken, woningen en andere gebouwen. In 1871 verscheen de Gemeente-Atlas van Nederland door J. Kuijper, met in het vierde deel Noord-Holland. Hierin staan de plattegronden van de Zaanse gemeenten afgedrukt, met het beeld van de bebouwing en het slotenpatroon. Voorts het verloop van de spoorlijn en het geprojecteerde Noordzeekanaal. Oppervlakten en aantallen bewoners worden per gemeente vermeld. Verder worden nog genoemd: de plattegrond van Zaandam, 1903; idem 1935, door J. A. Gruijs; kaart van Krommenie door H.J.M. Schoo, arts, 1910. Zie verder de kadastrale kaarten. 1.4+J .van der Meer Jzn. tekende de kaart van Zaandijk, gecopieerd door T. Monsieur Mz. in 1824, waarop alle landerijen, fabrieken, woningen en andere gebouwen.  
 +In 1871 verscheen de Gemeente-Atlas van Nederland door J. Kuijper, met in het vierde deel Noord-Holland. Hierin staan de plattegronden van de Zaanse gemeenten afgedrukt, met het beeld van de bebouwing en het slotenpatroon. Voorts het verloop van de spoorlijn en het geprojecteerde Noordzeekanaal. Oppervlakten en aantallen bewoners worden per gemeente vermeld. 
  
 +Verder worden nog genoemd: de plattegrond van Zaandam, 1903; idem 1935, door J. A. Gruijs; kaart van Krommenie door H.J.M. Schoo, arts, 1910. Zie verder de kadastrale kaarten. 1.4. 
  
 == 1.1.5 Kaarten van het eiland De Hoorn, de Dam, polders en droogmakerijen == == 1.1.5 Kaarten van het eiland De Hoorn, de Dam, polders en droogmakerijen ==
-Dat  er in het IJ eilanden lagen, schijnt nu te zijn vergeten. De grootste waren De Hoorn en Ruigoord. In 1506 woonden er 11 huisgezinnen op De Hoorn en stond er een kapel op. In de tweede helft van de 17e eeuw is het eiland getekend door Balthasar Floris van Berckenrode en Johan Leupenius (kaart 35 van hun uit 73 kaarten bestaande kaartenboek). Op De Hoorn kwamen toen nog vijf huizen voor en ongeveer 40 perceeltjes land. De eigenaren zijn in een aparte legenda vermeld. +Dat er in het IJ eilanden lagen, lijkt in de loop der tijd te zijn vergeten. De grootste waren 'De Hoornen 'Ruigoord'. In 1506 woonden er elf huisgezinnen op De Hoorn en stond er een kapel op. In de tweede helft van de 17e eeuw is het eiland getekend door Balthasar Floris van Berckenrode en Johan Leupeniuskaart 35 van hun uit 73 kaarten bestaande kaartenboek. Op De Hoorn kwamen toen nog vijf huizen voor en ongeveer 40 perceeltjes land. De eigenaren zijn in een aparte legenda vermeld. 
  
-De Wijde Wormer, in 1626 drooggemalen, is een jaar later in een kopergravure van L.W. Teijlingen in kaart gebracht en in 1658 'geamplieeit en gecorrigeertdoor A. Deur. Er zijn ongekleurde en gekleurde exemplaren van bekend. Er bestaat ook een kaart van deze droogmakerij door N. Klaesius. De polder is voorgesteld in de vorm van een eend, met de Enge Wormer als kop, de Zaan als snavel, de Wijde Wormer als lijf en Twiske en Grote Sloot als poten (1624, dus vóór de droogmaking). De Enge Wormer, drooggelegd in 1638, is gecarteerd door Jan Jansz. Backer. De 'Caerte van de Starnmeer met d`omleggende dorpen en huijsen` door de landmeter Nicolaas Stierp dateert van 1643. Links op deze kaart de Woude, Stierop en Markenbinnen, onder zijn Oost- en Westknollendam en het begin van de Nauernasche  Vaart getekend. Claes Vastertsz. Stierp tekende in 1648 de fraai ingekleurde 'Caerte van den Dam tot Saerdam'. Er staan ongeveer 50 huizen op. Grote en Kleine Sluis zijn nog overkapt en ook de Overtoom is duidelijk aangegeven. Op de kaart van de Kalverpolder, na metingen vervaardigd door T. Monsieur Mz. in 1817 (uitgegeven in 1823) is ieder stukje land getekend+De Wijde Wormer, in 1626 drooggemalen, is een jaar later in een kopergravure van L.W. Teijlingen in kaart gebracht en in 1658 'geamplieert en gecorrigeertdoor A. Deur. Er zijn ongekleurde en gekleurde exemplaren van bekend. Er bestaat ook een kaart van deze droogmakerij door N. Klaesius. De polder is voorgesteld in de vorm van een eend, met de Enge Wormer als kop, de Zaan als snavel, de Wijde Wormer als lijf en Twiske en Grote Sloot als poten in 1624, vóór de droogmaking. 
  
-Het [[haaldersbroek|Haaldersbroek]] staat er in z'n geheel op en alle molens aan de Kalverringdijk zijn met name genoemd. C.K. Klots tekende naar opmeting van E. de Waart in 1850 een kaart van de Veenpolder te Assendelft. De polder van 308 bunders was drie jaar eerder drooggemaakt. Zie verder topografische kaarten, 1.3. en kadastrale kaarten l .4. +De Enge Wormer, drooggelegd in 1638, is gecarteerd door Jan Jansz. Backer. De 'Caerte van de Starnmeer met d'omleggende dorpen en huijsen' door de landmeter Nicolaas Stierp dateert van 1643. Links op deze kaart de Woude, Stierop en Markenbinnen, onder zijn Oost- en Westknollendam en het begin van de Nauernasche  Vaart getekend.  
 + 
 +Claes Vastertsz. Stierp tekende in 1648 de fraai ingekleurde 'Caerte van den Dam tot Saerdam'. Er staan ongeveer 50 huizen op. De Grote en Kleine Sluis zijn nog overkapt en ook de Overtoom is duidelijk aangegeven.  
 + 
 +Op de kaart van de Kalverpolder, na metingen vervaardigd door T. Monsieur Mz. in 1817 (uitgegeven in 1823) is ieder stukje land getekend.  
 + 
 +Het [[haaldersbroek|Haaldersbroek]] staat er in z'n geheel op en alle molens aan de Kalverringdijk zijn met name genoemd. C.K. Klots tekende naar opmeting van E. de Waart in 1850 een kaart van de Veenpolder te Assendelft. De polder van 308 bunders was drie jaar eerder drooggemaakt. Zie verder topografische kaarten, 1.3. en kadastrale kaarten l.4. 
  
  
 == 1.1.6. Plattegronden van straten, paden, vaarten en sloten == == 1.1.6. Plattegronden van straten, paden, vaarten en sloten ==
- De hier bedoelde plattegronden zijn meestal onderdelen van de kadastrale kaarten. zie 1.4. In de kaartverzameling van het Gemeente-archief zijn voorts talrijke kaarten aanwezig, afkomstig van secretarieën en bedrijven van de eerdere Zaanse gemeenten. Verder berusten kaarten van bepaalde onderwerpen (zoals riolering, demping van sloten enz.in object-dossiers. Van Zaandam komen veel straatplattegronden voor in het archief 'Straten, grachten, paden, havens, vaarten en sloten(1819- 1973) in het Gemeente-archief. [[kerssens|D. Kerssens]] verzorgde in 1980 een alfabetische inventaris met naamsverklaringen. + De hier bedoelde plattegronden zijn meestal onderdelen van de kadastrale kaarten. zie 1.4. In de kaartverzameling van het Gemeente-archief zijn voorts talrijke kaarten aanwezig, afkomstig van secretarieën en bedrijven van de eerdere Zaanse gemeenten. Verder berusten kaarten van bepaalde onderwerpen zoals riolering, demping van sloten enz. in object-dossiers. Van Zaandam komen veel straatplattegronden voor in het archief 'Straten, grachten, paden, havens, vaarten en sloten(1819-1973) in het Gemeente-archief.  
 +[[kerssens|D. Kerssens]] verzorgde in 1980 een alfabetische inventaris met naamsverklaringen. 
  
 == 1.1.7. Plattegronden van kerken, kerkhoven, gebouwen en huizen == == 1.1.7. Plattegronden van kerken, kerkhoven, gebouwen en huizen ==
-Olfert Jansz. de Groot tekende in 1678 een plattegrond van de Oostzijderkerk in Zaandam, met het kerkhof en de omliggende huizen. Doordat zowel in de kerken als op de kerkhoven begraven werd en men registratie van de graven wenste, waren plattegronden van deze aard niet ongebruikelijk. De begrafeniswet van 1869 maakte begraven in de kerk onmogelijk. De grafstenen in de Zaanse kerken zijn in 1931 beschreven door mr. P.C. Bloys van Treslong Prins en mr. J. Belonje 'Genealogische en heraldische gedenkwaardigheden in en uit de kerken der provincie Noord-Holland). In 1887 had  [[boekenoogen|G.J. Boekenoogen]] de opschriften van grafzerken in Zaanse kerken al geregistreerd. Van de volgende kerken en/of kerkhoven zijn plattegronden bekend: Oostzijderkerk Zaandam1755Westzijderkerk Zaandam1664, 1754hervormde kerk Koog,1824idem Zaandijk. o.m. 1800idem Wormerveer, o.m. 1784kerkhof `t Kalf (AC. Bleys. z.j.)Haaldersbroek. z.j. vlak voor 1887St. Odulphuskerk Assendelft; 1888. +Olfert Jansz. de Groot tekende in 1678 een plattegrond van de Oostzijderkerk in Zaandam, met het kerkhof en de omliggende huizen. Doordat zowel in de kerken als op de kerkhoven begraven werd en men registratie van de graven wenste, waren plattegronden van deze aard niet ongebruikelijk. De begrafeniswet van 1869 maakte begraven in de kerk onmogelijk. De grafstenen in de Zaanse kerken zijn in 1931 beschreven door mr. P.C. Bloys van Treslong Prins en mr. J. Belonje in  'Genealogische en heraldische gedenkwaardigheden in en uit de kerken der provincie Noord-Holland). In 1887 had [[boekenoogen|Gerrit Jacob Boekenoogen]] de opschriften van grafzerken in Zaanse kerken al geregistreerd.  
 + 
 +Van de volgende kerken en/of kerkhoven zijn plattegronden bekend: 
 +Oostzijderkerk Zaandam1755,  
 +Westzijderkerk Zaandam1664, 1754,  
 +hervormde kerk Koog, 1824,  
 +idem Zaandijk. o.m. 1800,  
 +idem Wormerveer, o.m. 1784,  
 +kerkhof 't Kalf (AC. Bleys. z.j.),  
 +Haaldersbroek. z.j. vlak voor 1887
 +St. Odulphuskerk Assendelft; 1888. 
  
-Plattegronden zijn meestal onderdeel van een heel pakket bouwtekeningen. Ze zijn bewaard gebleven van bijvoorbeeld gemeentehuizen en NS-stations.  In  het 'Pakhuisboek van de Zaanstreek' 1910zijn plattegronden en 14 kaarten afgedrukt. Voor plattegronden van fabrieken, kantoren, winkels en huizen wordt verwezen naar de dossiers van de bouwaanvragen of -vergunningen, aan- en verkoopdossiers, verhuur-, huur- en pachtdossiers van gemeentegrond en erfpachtdossiers (alle in het Gemeente-archief Zaanstad)+Plattegronden zijn meestal onderdeel van een heel pakket bouwtekeningen. Ze zijn bewaard gebleven van bijvoorbeeld gemeentehuizen en NS-stations. 
 +In het 'Pakhuisboek van de Zaanstreek' uit 1910 zijn plattegronden en 14 kaarten afgedrukt. Voor plattegronden van fabrieken, kantoren, winkels en huizen wordt verwezen naar de dossiers van de bouwaanvragen of -vergunningen, aan- en verkoopdossiers, verhuur-, huur- en pachtdossiers van gemeentegrond en erfpachtdossiersalle in het Gemeente-archief Zaanstad. 
  
 === 1.2. Landmeetkunde === === 1.2. Landmeetkunde ===
  
-De westerse landmeetkunde berustte aanvankelijk op geschriften van Romeinse `agrimensoresen van Arabische wiskundigen die aan Moorse universiteiten verbonden waren. De Franse monnik Gerben (de latere paus Silvesterintroduceerde deze kennis in zijn 'Geometria', geschreven in 882. In de middeleeuwen waren slechts weinig monniken geïnteresseerd in deze wetenschap. Toch zijn  er sinds de 14e eeuw landmeters beëdigd en aangesteld. Zij hadden een vertrouwenspositie, vergelijkbaar met die van notarissen en werkten ten dienste van bijvoorbeeld baljuwschappen, hoogheemraadschappen en provinciale hoven. +De westerse landmeetkunde berustte aanvankelijk op geschriften van Romeinse 'agrimensoresen van Arabische wiskundigen die aan Moorse universiteiten verbonden waren. De Franse monnik Gerbende latere paus Silvesterintroduceerde deze kennis in zijn 'Geometria', geschreven in 882. In de middeleeuwen waren slechts weinig monniken geïnteresseerd in deze wetenschap. Toch zijn er sinds de 14e eeuw landmeters beëdigd en aangesteld. Zij hadden een vertrouwenspositie, vergelijkbaar met die van notarissen en werkten ten dienste van bijvoorbeeld baljuwschappen, hoogheemraadschappen en provinciale hoven. 
  
-De driehoeksmeting in het horizontale vlak (trigonometrie) bleef tot in de 15e eeuw onbekend. Met behulp van een aaneenschakeling van op een terrein uitgezette driehoeken (een driehoeksnetwerd een opmeting gemaakt, die leidde tot het in kaart brengen van het desbetreffende terrein. Het oudste gedrukte leerboek van de landmeetkunde was in 1513 het in Brussel uitgegeven 'Die warachtige const der geometryen, leerende hoe men allerhande breydden, lengten, dieten en hoochen der velden, beemden, bossche, berge mete sal'. Het was echter de Fries Gemma Frisius (Jemme Reinerz.die door een publikatie in 1533 bekend raakte als 'uitvinder' van de driehoeksmeting. Dankzij zijn theorie inzake het driehoeksnet kreeg de cartografie een meetkundige grondslag. Wellicht hebben sGrooten en Beeldsnijder (zie 1.1.1.) zijn methode al toegepast. +De driehoeksmeting in het horizontale vlak (trigonometrie) bleef tot in de 15e eeuw onbekend. Met behulp van een aaneenschakeling van op een terrein uitgezette driehoekeneen driehoeksnetwerd een opmeting gemaakt, die leidde tot het in kaart brengen van het desbetreffende terrein.  
 + 
 +Het oudste gedrukte leerboek van de landmeetkunde was in 1513 het in Brussel uitgegeven 'Die warachtige const der geometryen, leerende hoe men allerhande breydden, lengten, dieten en hoochen der velden, beemden, bossche, berge mete sal'. Het was echter de Fries Gemma Frisius Jemme Reinerz. die door een publikatie in 1533 bekend raakte als 'uitvinder' van de driehoeksmeting. Dankzij zijn theorie inzake het driehoeksnet kreeg de cartografie een meetkundige grondslag. Wellicht hebben sGrooten en Beeldsnijder (zie 1.1.1.) zijn methode al toegepast. 
  
  
 === 1.3. De topografie als uitvloeisel van de werkzaamheden van de Topografische Dienst === === 1.3. De topografie als uitvloeisel van de werkzaamheden van de Topografische Dienst ===
-  
  
 +Topografische bureaus zijn altijd militaire instellingen geweest. De huidige dienst ressorteert onder het ministerie van Defensie en is eigenlijk ontstaan in 1815 als Dienst Militaire Verkenningen. Deze organisatie groeide uit tot een volwassen karteringsdienst. Rond 1988 verhuisde de Topografische Dienst van Delft naar Emmen. De dienst heeft tot taak de vervaardiging van zo gedetailleerd mogelijke kaarten waarin 'stafkaarten' genoemd mogen worden en als de meest nauwkeurige van ons land worden beschouwd. 
 +Op de kaart uit 1854 de Zaanstreek, met het IJ vóór de inpoldering. Het is de eerste kaart waarop de streek zo exact wordt weergegeven, met bijvoorbeeld een zeer duidelijk verkavelingspatroon. Op de kaart van 1878 is het IJ ingepolderd en ziet men de eilanden De Hoorn en Ruigoord opgeslokt in het nieuwe land. Deze kaart is in 1973 in facsimile heruitgegeven bevattend 62 kaartbladen op formaat 92 x 64 cm met begeleidend boek, kaartblad 25 is dat van de Zaanstreek. 
  
-Topografische bureaus zijn altijd militaire instellingen geweest. De huidige dienst ressorteert onder het ministerie van Defensie en is eigenlijk ontstaan in 1815 als Dienst Militaire Verkenningen. Deze organisatie groeide uit tot een volwassen karteringsdienst. Recentelijk (eind jaren '80) verhuisde de Topografische Dienst van Delft naar Emmen. Hij heeft tot taak de vervaardiging van zo gedetailleerd mogelijke kaarten waarin '`stafkaarten' genoemd) mogen als de meest nauwkeurige van ons land worden beschouwdOp de kaart uit 1854 de Zaanstreek, met het IJ voor de inpoldering. Het is de eerste kaart waarop de streek zo exact wordt weergegeven. met bijvoorbeeld een zeer duidelijk verkavelingspatroon. Op de kaart van 1878 is het IJ ingepolderd en ziet men de eilanden De Hoorn en Ruigoord opgeslokt in het nieuwe land. Deze kaart is in 1973 in facsimile heruitgegeven (62 kaartbladen op formaat 92 x 64 cm met begeleidend boek, kaartblad 25 is van de Zaanstreek)+De bibliotheek van de Topografische Dienst in Emmen is voor publiekelijk toegankelijk en beschikt over meer dan 200.000 oude en recente topografische kaarten die geraadpleegd en eventueel gefotokopieerd kunnen worden. Van 1865 af verscheen de 'Chrome-topografische kaart des Rijks' op schaal 1:25.000
  
-De bibliotheek van de Topografische Dienst in Emmen is voor het publiek toegankelijk en beschikt over meer dan 200.000 oude en recente topografische kaarten die geraadpleegd en eventueel gefotokopieerd kunnen worden. Van 1865 af verscheen de 'Chrome-topografische kaart des Rijks` op schaal 1:25.000. + Interessant is de vergelijking van de kaartdelen in de verschillende jaren. De meest recente verzameluitgave over Noord-Holland is de Grote Provincie-Atlas, schaal 1 op 25.000, Groningen 1988, waarop de bladen 74-75, 81, 82,83, 84 en 90-91 de Zaanstreek in kaart is gebracht. Deze kunnen worden vergeleken met de in de handel gebrachte 'Grote Historische Atlas van Nederland, schaal 1 op 50.000 deel I, West-Nederland 1839-1859, Groningen 1990, waarin de toenmalige kaarten van de  Zaanstreek voorkomen.
  
- Interessant is de vergelijking van de kaartdelen in de verschil lende jaren. De meest recente verzameluitgave over Noord-Holland is de Grote Provincie-Atlas, schaal 1 op 25 000 (Groningen  1988), waarop de bladen 74-75, 81, 82,83, 84 en 90-91 de Zaanstreek in kaart is gebracht. Deze kunnen worden vergeleken met  de in de handel gebrachte 'Grote Historische  Atlas van Nederland, 1:50:000. deel I, West-Nederland 1839 1859 (Groningen  1990), waarin de toenmalige kaarten van de  Zaanstreek voorkomen. + Overige verkrijgbare kaarten, voor de streek van belangzijn de topografische kaart schaal 1:50.000idem schaal 1:10.000 in grijsdrukAtlas van Nederland21 delen, wegenkaart schaal 1:250.000, fietsmappen schaal 1:50.000, gemeentekaart schaal 1:400.000 en hoogtekaart van Nederland schaal 1:10.000 
- +
- Overige verkrijgbare  kaarten, voor de streek van belang zijn de  topografische kaart schaal 1:50.000 idem  schaal 1:10.000 (alleen in grijsdruk). Atlas  van Nederland (21 losse delen), wegenkaart  schaal 1:250.000, fietsmappen schaal 1:50.000, gemeentekaart schaal 1:400 000 en  hoogtekaart van Nederland schaal 1:10.000  +
  
  
Regel 167: Regel 203:
    
  
-Moderne cartografie is ondenkbaar zonder  gebruik van luchtfoto's. Dit heeft na de Eerste Wereldoorlog een grote vlucht genomen.  Pas na 1932 gebruikte de Topografische  Dienst luchtfotografie Luchtfoto's worden  gemaakt met speciale meetcamera's loodrecht op het aardoppervlak. Zo worden zogenoemde verticaal-opnamen in aaneengesloten reeksen genomen waarbij stereoscopische  waarneming en interpretatie wordt toegepast  met behulp van speciale apparatuur. Alle  luchtopnamen zijn vervaardigd op schaal1:18.000 en beslaan een gebied van 4.1x4.1  km. Voor de totale bedekking van ons land  zijn ongeveer 8.000 foto's nodig. Zo zijn in  de loop der jaren verschillende volledige bedekkingen van Nederland ontstaan waarvan jaarlijks delen worden vernieuwd.  +Moderne cartografie is ondenkbaar zonder gebruik van luchtfoto's. Dit heeft na de Eerste Wereldoorlog een grote vlucht genomen. Pas na 1932 gebruikte de Topografische Dienst luchtfotografieLuchtfoto's worden gemaakt met speciale meetcamera's loodrecht op het aardoppervlak. Zo worden zogenoemde verticaal-opnamen in aaneengesloten reeksen genomen waarbij stereoscopische waarneming en interpretatie wordt toegepast met behulp van speciale apparatuur. Alle  luchtopnamen zijn vervaardigd op schaal 1:18.000 en beslaan een gebied van 4.1 x 4.1 km. Voor de totale bedekking van ons land zijn ongeveer 8.000 foto's nodig. Zo zijn in de loop der jaren verschillende volledige bedekkingen van Nederland ontstaan waarvan jaarlijks delen worden vernieuwd.   
 + 
 +De opnamen zijn gratis ter inzage in de fototheek van de Topografische Dienst te Emmen. De oudste verticale opnamen van de Zaanstreek dateren uit 1937 en geven een goed overzicht van de vooroorlogse bebouwing. Bewaard gebleven zijn ook opnamen van de geallieerde luchtmacht uit 1944. Verder zijn er van de Zaanstreek opnamen uit 1958, 1961, 1964, 1971 en later. In de handel is de Foto-atlas van Noord-Holland Deel 1990, met verticaal gemaakte foto's van ongeveer 3800 m hoogte, waarbij een reeks duidelijke zwartwit-fotos van de Zaanstreek.
  
-De opnamen zijn gratis ter inzage in de fototheek van de Topografische Dienst te Emmen. De oudste verticale opnamen van de Zaanstreek dateren uit 1937 en geven een goed overzicht van de vooroorlogse bebouwing. Bewaard gebleven zijn ook opnamen van de geallieerde luchtmacht uit 1944. Verder zijn er van de Zaanstreek opnamen uit 1958, 1961, 1964, 1971 en later. In de handel is de Foto-atlas van Noord-Holland Deel 1990, met verticaal gemaakte foto`s van ongeveer 3800 m hoogte, waarbij een reeks duidelijke zwartwit-fotos van de Zaanstreek. 
 === 1.3.2. Satellietfotografie === === 1.3.2. Satellietfotografie ===
  
-Als verworvenheid van de ruimtevaart kan de aarde worden gefotografeerd als planeet. Voor het eerst in 1969 werd door het Russische ruimtestation Sonde-7 een opname gemaakt van een groot deel van het aardoppervlak op 70.000 km afstand. Daarmee kwam een proces op gang waarmee de aarde in zijn  geheel fotografisch kon worden vastgelegd. +Als verworvenheid van de ruimtevaart kan de aarde worden gefotografeerd als planeet. Voor het eerst in 1969 werd door het Russische ruimtestation Sonde-7 een opname gemaakt van een groot deel van het aardoppervlak op 70.000 km afstand. Daarmee kwam een proces op gang waarmee de aarde in zijn geheel fotografisch kon worden vastgelegd. 
  
-De Apollo 11 fotografeerde onze planeet op 150.000 km afstand, de observatie en technologie-Satelliet ERTS-I ((Earth Resources Technology Satellite 1, later hernoemd als Landsat 1 de eerste satelliet uit het Landsatprogramma.)) verzamelde sinds 1972 gegevens betreffende het aardoppervlak. Op 23 maart 1973 werden opnamen gemaakt van Nederland, ook van Noord-Holland. De Zaanstreek is goed te herkennen. Op de ERTS-I foto's hebben de kleinste nog herkenbare elementen een lengte van ongeveer 200 meter. Satellietfoto's werden door de firma Robas in Den Ilp in de handel gebracht.+De Apollo 11 fotografeerde onze planeet op 150.000 km afstand, de observatie en technologie-Satelliet ERTS-IEarth Resources Technology Satellite 1, later hernoemd als Landsat 1 de eerste satelliet uit het Landsatprogrammaverzamelde sinds 1972 gegevens betreffende het aardoppervlak. Op 23 maart 1973 werden opnamen gemaakt van Nederland, ook van Noord-Holland. De Zaanstreek is goed te herkennen. Op de ERTS-I foto's hebben de kleinste nog herkenbare elementen een lengte van ongeveer 200 meter. Satellietfoto's werden door de firma Robas in Den Ilp in de handel gebracht.
  
 === 1.4. Kadaster ===   === 1.4. Kadaster ===  
Regel 184: Regel 221:
 In het Gemeente-archief bevinden zich tal van kadastrale kaarten en gegevens van alle Zaanse gemeenten. De waarde ervan is van groot belang voor historisch onderzoek, omdat de situatie is weergegeven vóór de radicale ruimtelijke veranderingen die na omstreeks 1850 hun beslag kregen.  In het Gemeente-archief bevinden zich tal van kadastrale kaarten en gegevens van alle Zaanse gemeenten. De waarde ervan is van groot belang voor historisch onderzoek, omdat de situatie is weergegeven vóór de radicale ruimtelijke veranderingen die na omstreeks 1850 hun beslag kregen. 
  
-Evenals in andere provincies is in Noord-Holland een Stichting Kadastrale Atlas opgericht, met als doelstelling de publikatie per gemeente van de kadastrale minuutplans en de bijbehorende lijsten van percelen en eigenaren. De Zaanstreek komt in het begin van de jaren `90 aan bod. +Evenals in andere provincies is in Noord-Holland een Stichting Kadastrale Atlas opgericht, met als doelstelling de publikatie per gemeente van de kadastrale minuutplans en de bijbehorende lijsten van percelen en eigenaren. De Zaanstreek komt in het begin van de jaren '90 aan bod. 
  
 === 1.5. Kaartgebruik met betrekking tot de Ruimtelijke Ordening === === 1.5. Kaartgebruik met betrekking tot de Ruimtelijke Ordening ===
- 
  
 Ruimtelijke ordening is een overheidstaak met betrekking tot de structurering en bestemming van de bodem en de coördinatie van het gebruik ervan; anders gezegd: de organisatie van de ruimte waarin wij leven. De ruimtelijke ordening is een studie-object van de planologie en leidde tot planologische regelingen, lokale structuur- en bestemmingsregelingen onder meer structuur- en bestemmingsplannen en regionale plannen waaronder streekplannen. Bij deze regelingen en plannen behoort dikwijls uitgebreid kaartmateriaal dat zowel cartografisch als topografisch veel informatie biedt.  Ruimtelijke ordening is een overheidstaak met betrekking tot de structurering en bestemming van de bodem en de coördinatie van het gebruik ervan; anders gezegd: de organisatie van de ruimte waarin wij leven. De ruimtelijke ordening is een studie-object van de planologie en leidde tot planologische regelingen, lokale structuur- en bestemmingsregelingen onder meer structuur- en bestemmingsplannen en regionale plannen waaronder streekplannen. Bij deze regelingen en plannen behoort dikwijls uitgebreid kaartmateriaal dat zowel cartografisch als topografisch veel informatie biedt. 
  
-Zo zijn de tekeningen van bestemmingsplannen, voorheen uitbreidingsplannen, getekend en ingekleurd op een kadastrale ondergrond, zodat men de oude en de toekomstige situatie goed kan vergelijken. De oudste uitbreidingsplannen dateren al van vóór de Eerste Wereldoorlog, de meeste zijn van veel recenter datum. Structuur-bestemmings- en streekplannen uit het verleden zijn in het Gemeente-archief Zaanstad te raadplegen. +Zo zijn de tekeningen van bestemmingsplannen, voorheen uitbreidingsplannen, getekend en ingekleurd op een kadastrale ondergrond, zodat men de oude en de toekomstige situatie goed kan vergelijken. De oudste uitbreidingsplannen dateren al van vóór de Eerste Wereldoorlog, de meeste zijn van veel recenter datum. Structuur-bestemmings- en streekplannen uit het verleden zijn in het Gemeente-archief Zaanstad te raadplegen. 
  
 === 2. Het topografisch aspect van de beeldende kunst === === 2. Het topografisch aspect van de beeldende kunst ===
- 
  
 == 2.1. Inleiding == == 2.1. Inleiding ==
Regel 210: Regel 245:
 Gelukkig is de Zaanstreek in de 18e eeuw door vele kunstenaars vastgelegd, vooral in prenten. Hierdoor kan men zich een beeld vormen van de historisch-topografische aspecten van ons gebied. Onder anderen:  Gelukkig is de Zaanstreek in de 18e eeuw door vele kunstenaars vastgelegd, vooral in prenten. Hierdoor kan men zich een beeld vormen van de historisch-topografische aspecten van ons gebied. Onder anderen: 
    * J. de Beijer's tekeningen in Oostindische inkt zijn gedateerd 1751 en betreffen alleen Zaandam.    * J. de Beijer's tekeningen in Oostindische inkt zijn gedateerd 1751 en betreffen alleen Zaandam.
-   * [[bulthuis|Jan Bulthuis]], Van Bulthuis zijn 17 tekeningen in de collectie opgenomen, waarvan sommige door bekende graveurs op de plaat zijn gezet. Acht gravures naar zijn tekeningen zijn als illustraties gebruikt in [[loosjes|Adriaan Loosjes']] 'Geschiedenis van de Zaanlandsche Dorpen'. Een dezer afbeeldingen, De overtoom in Zaandam, is gebaseerd op een olieverf-schilderij van J. Keyser dat zich in de [[zaanlandsche4|Zaanlandsche Oudheidkamer]] bevindt.  +   * [[bulthuis|Jan Bulthuis]], Van Bulthuis zijn 17 tekeningen in de collectie opgenomen, waarvan sommige door bekende graveurs op de plaat zijn gezet. Acht gravures naar zijn tekeningen zijn als illustraties gebruikt in [[loosjes|Adriaan Loosjes]] 'Geschiedenis van de Zaanlandsche Dorpen'. Een dezer afbeeldingen, de Overtoom in Zaandam, is gebaseerd op een olieverf-schilderij van J. Keyser dat zich in de [[zaanlandsche4|Zaanlandsche Oudheidkamer]] bevindt.  
    * S. Fokke raakte bekend door een gravure van ijsvermaak op de Zaan, die werd opgenomen in Le Francq van Berkhey's Natuurlijke Historie van Holland.,     * S. Fokke raakte bekend door een gravure van ijsvermaak op de Zaan, die werd opgenomen in Le Francq van Berkhey's Natuurlijke Historie van Holland., 
    * H. de Leth werd bekend door zijn gravures van Zaanse kerken, begin 18e eeuw     * H. de Leth werd bekend door zijn gravures van Zaanse kerken, begin 18e eeuw 
-   * L. Oomhein, Van Oomhein zijn drie fraaie olieverfschilderijen op paneel bekend, een nauwkeurig beeld van de feesten te Zaandam t.g.v. de Vrede van Aken (1749), een Zaangezicht met de molens De Ooievaar en De Wachter (1756) en een gezicht op Wormerveer; het laatste bevindt zich in het Molenmuseum in Koog.+   * L. Oomhein, Van Oomhein zijn drie fraaie olieverfschilderijen op paneel bekend, een nauwkeurig beeld van de feesten te Zaandam ten gevolge van de Vrede van Aken (1749), een Zaangezicht met de molens De Ooievaar en De Wachter (1756) en een gezicht op Wormerveer; het laatste bevindt zich in het Molenmuseum in Koog.
    * C. Pronk, Van Pronk zijn in de verzameling in het Gemeente-archief 12 tekeningen opgenomen, de meeste uit 1728.     * C. Pronk, Van Pronk zijn in de verzameling in het Gemeente-archief 12 tekeningen opgenomen, de meeste uit 1728. 
    * J. Stellingwerf maakte o.a. dorpsgezichten van Zaandam, Wormerveer, Assendelft, Wormer, Jisp en Oostzaan.     * J. Stellingwerf maakte o.a. dorpsgezichten van Zaandam, Wormerveer, Assendelft, Wormer, Jisp en Oostzaan. 
-   * H. Tavenier's tekeningen betreffen o.a. de Oostzijderkerk in Zaandam, de Hervormde kerk van Zaandijk (beide 1785en de [[beschuittoren|Beschuittoren]] in Wormer.  +   * H. Tavenier's tekeningen betreffen o.a. de Oostzijderkerk in Zaandam, de Hervormde kerk van Zaandijkbeide 1785en de [[beschuittoren|Beschuittoren]] in Wormer.  
    * H. de Winter tekende onder meer de hervormde kerken van Krommenie, Krommeniedijk (1745), Assendelft, Knollendam, Westzaan en Oostzaan.     * H. de Winter tekende onder meer de hervormde kerken van Krommenie, Krommeniedijk (1745), Assendelft, Knollendam, Westzaan en Oostzaan. 
  
Regel 222: Regel 257:
 [{{ http://www.zaanserfgoed.nl/home/wp-content/uploads/2013/10/wr4.jpg?900 |Detail Westzijderol}}] [{{ http://www.zaanserfgoed.nl/home/wp-content/uploads/2013/10/wr4.jpg?900 |Detail Westzijderol}}]
  
-Een uniek document is de zogenoemde Westzijderol omschreven als De huizen van Westzaandam, langs de Zaan, vanaf het Blauwe Pad tot aan het Vinkenpad, op kleine schaal getekend en gekleurd door een onbekende'. Voor de topografische kennis van oud-Zaandam is deze bijna tien meter lange tekening van grote betekenis. Er staan ongeveer 150 huizen op, pakhuizen. 6 loodsen, molens, een sluis, alsmede tuinen en erven met afzettingen. Een groot gedeelte van de rol is op ware grootte afgebeeld in het gedenkboek 'Blees aan de Westzijde' door [[woudt_klaas|Klaas Woudt]] en J.J. Zonjee (Zaandam 1983). Zonjee leverde een lofwaardige bewoningsgeschiedenis van de afgebeelde panden. +=== Westzijderol === 
 + 
 +Een uniek document is de zogenoemde Westzijderol omschreven als De huizen van Westzaandam, langs de Zaan, vanaf het Blauwe Pad tot aan het Vinkenpad, op kleine schaal getekend en gekleurd door een onbekende'. Voor de topografische kennis van oud-Zaandam is deze bijna tien meter lange tekening van grote betekenis. Er staan ongeveer 150 huizen op, vijf pakhuizen, zes loodsen, twee molens, een sluis, alsmede tuinen en erven met afzettingen. Een groot gedeelte van de rol is op ware grootte afgebeeld in het gedenkboek 'Blees aan de Westzijde' door [[woudt_klaas|Klaas Woudt]] en [[J.J.'Jaap' Zonjee|zonjee]] (1927-2010). Zonjee leverde een lofwaardige bewoningsgeschiedenis van de afgebeelde panden. 
  
 Bijzonder boeiend zijn de afbeeldingen van historische optochten. Er bestaan twee verschillende ingekleurde gravures van zulke optochten in Jisp, namelijk uit 1697 en 1766. De eerste ('Vreugde tooneel opgerecht en vertoond tot Jisp ( . . .) over de gesloote Vreede tot Rijswijk' enz.) is gegraveerd door L. Scherm, van de tweede is de maker onbekend. Deze tweede prent stelt een optocht voor ter gelegenheid van de installatie van prins Willem V. De prenten zijn, evenals de volgende, zeker ook van topografisch belang.  Bijzonder boeiend zijn de afbeeldingen van historische optochten. Er bestaan twee verschillende ingekleurde gravures van zulke optochten in Jisp, namelijk uit 1697 en 1766. De eerste ('Vreugde tooneel opgerecht en vertoond tot Jisp ( . . .) over de gesloote Vreede tot Rijswijk' enz.) is gegraveerd door L. Scherm, van de tweede is de maker onbekend. Deze tweede prent stelt een optocht voor ter gelegenheid van de installatie van prins Willem V. De prenten zijn, evenals de volgende, zeker ook van topografisch belang. 
Regel 250: Regel 287:
 Het door Frans Mars in 1947 voltooide [[molendiorama|molendiorama]], thans in het Molenmuseum in Koog, geeft een zowel doordacht als artistiek topografisch beeld van de nijverheid op een deel van de oostelijke Zaanoever in Zaandam omstreeks 1800. Hoewel van heel andere aard dringt de vergelijking met de hiervoor genoemde Westzijderol zich op.  Het door Frans Mars in 1947 voltooide [[molendiorama|molendiorama]], thans in het Molenmuseum in Koog, geeft een zowel doordacht als artistiek topografisch beeld van de nijverheid op een deel van de oostelijke Zaanoever in Zaandam omstreeks 1800. Hoewel van heel andere aard dringt de vergelijking met de hiervoor genoemde Westzijderol zich op. 
  
-Door [[ouwejan|Remmet Ouwejan]] is in de jaren '30 een reeks van honderden nauwkeurige pentekeningen van vooral Zaanse woningen bijeengebracht in de tweedelige uitgave Zaans Schoon, fraai uitgegeven door drukkerij Meijer te Wormerveer. De boekjes Wandeling door Oost- en West-Zaandam (Zaandam 1963) en Wandeling door Koog aan de Zaan en Zaandijk (Zaandam 1964) bevatten stads- en dorpsgezichten van het begin der 20e eeuw, getekend en van beschrijvende tekst voorzien door T. Woudt.+Door [[ouwejan|Remmet Ouwejan]] is in de jaren '30 een reeks van honderden nauwkeurige pentekeningen van vooral Zaanse woningen bijeengebracht in de tweedelige uitgave Zaans Schoon, fraai uitgegeven door drukkerij Meijer te Wormerveer. De boekjes Wandeling door Oost- en West-Zaandam (Zaandam 1963) en Wandeling door Koog aan de Zaan en Zaandijk (Zaandam 1964) bevatten stads- en dorpsgezichten van het begin der 20e eeuw, getekend en van beschrijvende tekst voorzien door [[woudt_tames|Tames Woudt]]
      
 === 2.4. Andere topografische afbeeldingen, zoals op prentbriefkaarten en reclame-materiaal === === 2.4. Andere topografische afbeeldingen, zoals op prentbriefkaarten en reclame-materiaal ===
Regel 286: Regel 323:
 Het meest bekend zijn de Verkade-albumplaatjes. Na een tweetal sprookjes-albums zijn de eerste echte albums door de firma Verkade in 1906 op de markt gebracht. In totaal zijn 27 Verkade-albums met te zamen ruim 3800 plaatjes verschenen. Door hun voortreffelijke kwaliteit behoren deze uitgaven terecht als belangrijke cultuuruiting te worden gesignaleerd. Hoewel verscheidene albums topografisch materiaal bevatten, betreft dit niet de Zaanstreek, maar de IJssel, de Vecht, de Zuiderzee enz.  Het meest bekend zijn de Verkade-albumplaatjes. Na een tweetal sprookjes-albums zijn de eerste echte albums door de firma Verkade in 1906 op de markt gebracht. In totaal zijn 27 Verkade-albums met te zamen ruim 3800 plaatjes verschenen. Door hun voortreffelijke kwaliteit behoren deze uitgaven terecht als belangrijke cultuuruiting te worden gesignaleerd. Hoewel verscheidene albums topografisch materiaal bevatten, betreft dit niet de Zaanstreek, maar de IJssel, de Vecht, de Zuiderzee enz. 
  
-Wél Zaanse afbeeldingen bevatten albums van de firma's Terwee, Erve H. de Jong en Molenaar's Kindermeel. Terwee`s Theehandel te Zaandam gaf het album De watersnood van 1916 uit met 72 gekleurde fotoplaatjes. Chocolafabriek Erve H. de Jong in Wormerveer verspreidde eveneens gekleurde fotoplaatjes van Zaanse molens. Voor [[molenaars1|Molenaar's Kindermeel]] te Westzaan vervaardigde o.a. [[jansen1|Willem Jansen]] een reeks aquarellen van Zaanse dorpsgezichten, die nog na de Tweede Wereldoorlog als album-plaatjes zijn uitgegeven. Ook een beperkt aantal affiches die als reclame voor Zaanse bedrijven zijn vervaardigd, biedt topografische informatie. Hetzelfde geldt voor reclamefolders, advertenties enz. +Wél Zaanse afbeeldingen bevatten albums van de firma's Terwee, Erve H. de Jong en Molenaar's Kindermeel. Terwee's Theehandel te Zaandam gaf het album De watersnood van 1916 uit met 72 gekleurde fotoplaatjes. Chocolafabriek Erve H. de Jong in Wormerveer verspreidde eveneens gekleurde fotoplaatjes van Zaanse molens. Voor [[molenaars_kindermeel|Molenaar's Kindermeel]] te Westzaan vervaardigde o.a. [[jansen1|Willem Jansen]] een reeks aquarellen van Zaanse dorpsgezichten, die nog na de Tweede Wereldoorlog als album-plaatjes zijn uitgegeven. Ook een beperkt aantal affiches die als reclame voor Zaanse bedrijven zijn vervaardigd, biedt topografische informatie. Hetzelfde geldt voor reclamefolders, advertenties enz. 
  
-Het was van het begin van de 20e eeuw tot de jaren '50 niet ongebruikelijk dat Zaanse bedrijven hun briefpapier lieten voorzien van gelithografeerde of in staalstempeldruk uitgevoerde afbeeldingen van hun fabrieksgebouwen. Daarvoor zijn fraaie tekeningen vervaardigd, bijvoorbeeld voor Verkade, Pette (Wormerveeren Jacob Vis Pz. (Zaandijk)+Het was van het begin van de 20e eeuw tot de jaren '50 niet ongebruikelijk dat Zaanse bedrijven hun briefpapier lieten voorzien van gelithografeerde of in staalstempeldruk uitgevoerde afbeeldingen van hun fabrieksgebouwen. Daarvoor zijn fraaie tekeningen vervaardigd, bijvoorbeeld voor Verkade, Pette in Wormerveer en Jacob Vis Pz. in Zaandijk. 
  
 === 3. Het topografische aspect in de fotografie === === 3. Het topografische aspect in de fotografie ===
Regel 294: Regel 331:
 [{{ :stereofotografie.jpg?nolink|Voorbeeld van een stereofoto (omstreeks 1865), genomen op de [[dam|Hogendam]] bij de [[grote_sluis|Grote Sluis]]. Op de achtergrond de Oostzijderkerk.}}]Voor het vastleggen van topografische beelden speelt de fotografie sinds de 19e eeuw een steeds grotere rol. De Fransman J.N. Niepce slaagde er in 1827 in om met behulp van een camera obscura een houdbare afbeelding te maken van het uitzicht uit zijn werkkamer. Door zijn samenwerking met L.J.M. Daguerre voortgezet door zijn zoon; Niepce overleed in 1833, kon in 1839 de daguerrotypie worden geïntroduceerd.  [{{ :stereofotografie.jpg?nolink|Voorbeeld van een stereofoto (omstreeks 1865), genomen op de [[dam|Hogendam]] bij de [[grote_sluis|Grote Sluis]]. Op de achtergrond de Oostzijderkerk.}}]Voor het vastleggen van topografische beelden speelt de fotografie sinds de 19e eeuw een steeds grotere rol. De Fransman J.N. Niepce slaagde er in 1827 in om met behulp van een camera obscura een houdbare afbeelding te maken van het uitzicht uit zijn werkkamer. Door zijn samenwerking met L.J.M. Daguerre voortgezet door zijn zoon; Niepce overleed in 1833, kon in 1839 de daguerrotypie worden geïntroduceerd. 
  
-Daguerre geldt sindsdien als uitvinder van de fotografie, hoewel de Engelsman W.H.F. Talbot er al jaar eerder in was geslaagd beelden op te nemen op met zilvernitraat geprepareerd papier. Talbot wist ook de voordien lange belichtingstijden te bekorten. De eerste topografische daguerrotypieën zijn weergaven van huizen en straten in Parijs. +Daguerre geldt sindsdien als uitvinder van de fotografie, hoewel de Engelsman W.H.F. Talbot er al vijf jaar eerder in was geslaagd beelden op te nemen op met zilvernitraat geprepareerd papier. Talbot wist ook de voordien lange belichtingstijden te bekorten. De eerste topografische daguerrotypieën zijn weergaven van huizen en straten in Parijs. 
  
-De fotokunst verspreidde zich snel. Beelden die eerder door schilders werden vastgelegd, verschenen nu in fotografie. In de jaren `50 van de 19e eeuw kwam de industrialisering hiervan op gang. Een voorbeeld hiervan wordt gevormd door de stereofoto's, waarvan de in Engeland begonnen productie sinds omstreeks 1855 in vele tienduizenden exemplaren is verspreid. Het principe hiervan was dat twee bijna identieke foto's, met een kleine perspectivische verschuiving in de opnamen, naast elkaar konden worden bekeken door een speciaal ontworpen kijker, waardoor een, driedimensionaal lijkend, ruimtelijk beeld werd gezien. Foto's volgens deze techniek werden ook in ons land bijzonder populair. De, voor zover bekend oudste foto's van de Zaanstreek zijn stereofoto's. +De fotokunst verspreidde zich snel. Beelden die eerder door schilders werden vastgelegd, verschenen nu in fotografie. In de jaren '50 van de 19e eeuw kwam de industrialisering hiervan op gang. Een voorbeeld hiervan wordt gevormd door de stereofoto's, waarvan de in Engeland begonnen productie sinds omstreeks 1855 in vele tienduizenden exemplaren is verspreid. Het principe hiervan was dat twee bijna identieke foto's, met een kleine perspectivische verschuiving in de opnamen, naast elkaar konden worden bekeken door een speciaal ontworpen kijker, waardoor een, driedimensionaal lijkend, ruimtelijk beeld werd gezien. Foto's volgens deze techniek werden ook in ons land bijzonder populair. De, voor zover bekend oudste foto's van de Zaanstreek zijn stereofoto's. 
  
 De fotografie is sindsdien steeds verder geperfectioneerd. Niet alleen in de optische toerusting van de camera's, zoals tele- en groothoeklenzen, maar ook door haast revolutionaire verbetering van de gebruikte materialen, de uitvinding van de kleuren- en digitale fotografie. Bij de vroegere zwart-wit-foto's voegden zich inmiddels om maar een enkel voorbeeld te noemen, de kleurendia's.  De fotografie is sindsdien steeds verder geperfectioneerd. Niet alleen in de optische toerusting van de camera's, zoals tele- en groothoeklenzen, maar ook door haast revolutionaire verbetering van de gebruikte materialen, de uitvinding van de kleuren- en digitale fotografie. Bij de vroegere zwart-wit-foto's voegden zich inmiddels om maar een enkel voorbeeld te noemen, de kleurendia's. 
Regel 303: Regel 340:
  
  
-Op 9 augustus 1858 woedde een grote brand aan de Gedempte Gracht en de Westzijde in Zaandam. Hiervan zijn twee stereofoto`s bewaard gebleven die tot op heden als de oudste fotografische opnamen van de streek worden beschouwd. Vermeldenswaardig is dat de schilder Jacob Taanman tezelfdertijd deze brand in een tekening heeft vastgelegd. +Op 9 augustus 1858 woedde een grote brand aan de Gedempte Gracht en de Westzijde in Zaandam. Hiervan zijn twee stereofoto's bewaard gebleven die tot op heden als de oudste fotografische opnamen van de streek worden beschouwd. Vermeldenswaardig is dat de schilder Jacob Taanman tezelfdertijd deze brand in een tekening heeft vastgelegd. 
    
  
 == 3.1.1. De foto`s van Jan Breebaard ==    == 3.1.1. De foto`s van Jan Breebaard ==   
  
-[[breebaard_jan|Jan Breebaard]] heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan het vastleggen van topografische beelden van de Zaanstreek. Hij deed dat nog juist voor onze omgeving tengevolge van de 19e-eeuwse industrialisatie ingrijpend veranderde. Zowel zijn foto`s van het straatbeeld als bijvoorbeeld zijn opnamen van Zaanerven zijn hierdoor van grote historisch-topografische betekenis. +[[breebaard_jan|Jan Breebaard]] heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan het vastleggen van topografische beelden van de Zaanstreek. Hij deed dat nog juist voor onze omgeving tengevolge van de 19e-eeuwse industrialisatie ingrijpend veranderde. Zowel zijn foto's van het straatbeeld als bijvoorbeeld zijn opnamen van Zaanerven zijn hierdoor van grote historisch-topografische betekenis. 
  
 Interessant zijn ook zijn foto's van de aanleg en de opening van de spoorlijn Amsterdam-Uitgeest, waarop o.m. de eerste locomotieven op dit traject zijn afgebeeld. Verder maakte hij opnamen van toen op de Zaan varende stoomschepen. Aardig is dat op verschillende foto's zijn donkere kamer is afgebeeld. Breebaard gebruikte voor het prepareren en ontwikkelen van zijn natte platen een klein woon-bootje met geblindeerde ramen. Op zijn foto's ligt het meermalen in de wegsloot.  Interessant zijn ook zijn foto's van de aanleg en de opening van de spoorlijn Amsterdam-Uitgeest, waarop o.m. de eerste locomotieven op dit traject zijn afgebeeld. Verder maakte hij opnamen van toen op de Zaan varende stoomschepen. Aardig is dat op verschillende foto's zijn donkere kamer is afgebeeld. Breebaard gebruikte voor het prepareren en ontwikkelen van zijn natte platen een klein woon-bootje met geblindeerde ramen. Op zijn foto's ligt het meermalen in de wegsloot. 
Regel 315: Regel 352:
 == 3.1.2. Overige foto's tot 1900 == == 3.1.2. Overige foto's tot 1900 ==
  
-De fotograaf K. van Vliet Wzn. uit Krommenie, die ongeveer tezelfdertijd (zelfs iets vroegerals Breebaard werkteheeft waarschijnlijk grotendeels onderwerpen buiten de Zaanstreek gekozen. Mogelijk zijn de opnamen, rond 1860 van de hervormde kerk van Krommenie (nog met een ooievaarsnest op het dakl) van zijn hand. Van Vliet gebruikte een door hem op de rug meegedragen tent als donkere kamer; een opname hiervan is opgenomen in het bij Breebaard genoemde boek 'De Zaanstreek belicht'. Omstreeks 1865 is een serie stereoscopische foto`s van Zaandam gemaakt door een onbekende fotograaf. De afbeeldingen betreffen o.a. de havenkolk. Hogendam, Achterdam, Achterzaan, Zuiddijk en het Stadhuisplein. Er zijn ook vroege 'vogelvluchtfoto's', doorgaans genomen vanaf kerktorens. De oudste, gemaakt door Van de Stadt, zijn omstreeks 1895 vanuit de toren van de Bullekerk genomen (8 foto`s, zie [[Zaende|De Zaende]] 1949). Ook vanaf de kerk te Zaandijk en vanuit meelmolen De Dood aldaar zijn soortgelijke 19e-eeuwse opnamen bekend.+De fotograaf K. van Vliet Wzn. uit Krommenie, die ongeveer tezelfdertijdzelfs iets vroegerals Breebaard werkteheeft waarschijnlijk grotendeels onderwerpen buiten de Zaanstreek gekozen. Mogelijk zijn de opnamen, rond 1860 van de hervormde kerk van Krommenienog met een ooievaarsnest op het dak, van zijn hand. Van Vliet gebruikte een door hem op de rug meegedragen tent als donkere kamer; een opname hiervan is opgenomen in het bij Breebaard genoemde boek 'De Zaanstreek belicht'. Omstreeks 1865 is een serie stereoscopische foto`s van Zaandam gemaakt door een onbekende fotograaf. De afbeeldingen betreffen o.a. de havenkolk. Hogendam, Achterdam, Achterzaan, Zuiddijk en het Stadhuisplein. Er zijn ook vroege 'vogelvluchtfoto's', doorgaans genomen vanaf kerktorens. De oudste, gemaakt door Van de Stadt, zijn omstreeks 1895 vanuit de toren van de Bullekerk genomen, acht foto's, zie [[Zaende|De Zaende]] 1949). Ook vanaf de kerk te Zaandijk en vanuit meelmolen De Dood aldaar zijn soortgelijke 19e-eeuwse opnamen bekend.
 == 3.1.3. De oudste molenfoto's == == 3.1.3. De oudste molenfoto's ==
  
  • /home/zaanwiki/domains/zaanwiki.nl/private_html/encyclopedie/data/attic/topografie.1599473316.txt.gz
  • Laatst gewijzigd: 2020/09/07 12:08
  • door 127.0.0.1
  • Momenteel in gebruik door: zaanlander