Zaans Schoon werd in 1946 opgericht met als doelstelling de bescherming, de bevordering en documentatie van de landschappelijke en stede-bouwkundige rijkdom en schoonheid van de Zaanstreek. In 1973 werd vanuit Zaans Schoon de Stichting Frans Mars opgericht. De basis voor de stichting Zaans Schoon werd gelegd tijdens de Tweede Wereldoorlog toen E. Smitplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigSmit, Evert

(Zaandam 1914-Bad Kissingen BRD. 1986).

Danser. Evert Smit volgde een opleiding tot gymnastiekleerkracht te Amsterdam. In de jaren `30 gaf het beroemde Amerikaanse ballet van Martha Graham een aantal voorstellingen in ons land. Ter aanvulling van haar gezelschap zocht zij medewerkers via de Academie. Zo belandde Smit in de wereld van de dans. Tijdens een tournee door Duitsland kwam hij in contact met Kurt Jooss, die hem engageerde. Hij werkte mee aan het befaamde ballet 'Der grüne…, Th. M. van der Kooghplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKoogh, Theodorus Marinus van der

(Zaandam 1916 - Maassluis 1983).

Kenner van en publicist over de Zaanse houtbouw. Het behoud van de historische bebouwing lag Theo van der Koogh na aan het hart. Hij hield er tientallen lezingen over en schreef een aantal artikelen om de bewoners van de Zaanstreek bewust te maken. Het belangrijkste daarvan was 'Een vergeten onderwerp uit de Zaanse historie', dat in 1948 in, mr. J. W. Groesbeekplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigGroesbeek, mr. Johan Willem

Koog aan de Zaan 16 november 1908 - Haarlem 20 december 1993 J.W. Groesbeek Bron: Gemeentearchief Zaanstad Mr. Johan Willem Groesbeek, Rijksarchivaris van Noord-Holland, geruime tijd voorzitter van Zaans Schoon en redacteur van De Zaende. Groesbeek heeft een aantal publikaties over de geschiedenis van de Zaanstreek op zijn naam. Na een middelbare school-opleiding te Amsterdam en Zaandam studeerde hij rechten aan de Gemeente Universiteit te Amsterdam. Zijn historisch… en J. C. Duyvis, een inventarisatie poogden te maken van de historische monumenten in de streek. Dit leidde in 1946 tot de oprichting van de 'Commissie voor het bevorderen en documenteren van Zaans Schoon', waarbij ook J. W. de Boer en Jb. Schipperplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigSchipper, Jacob

Zaandam, 19 december 1915 - Zaandijk, 20 juli 2010

Architect BNA te Zaandam Jaap Schipper ontving zijn opleiding aan de HTS te Haarlem in 1935 en de Academie van Bouwkunst te Amsterdam in 1942. In 1935 werd hij als stedebouwkundig tekenaar bij de gemeente Velsen aangesteld, vervolgens van 1943-45 als stedebouwkundige bij de Dienst Noordoostpolder Werken te Zwolle en van 1946 tot 1948 als assistent van Ir. W. van Tijen aan de herbouwplannen van Velsen en IJmuiden. In 1948-'49 w… betrokken waren.

Deze commissie ontplooide belangrijke initiatieven op het gebied van de Zaanse monu-mentenzorg Genoemd kan worden de ontwikkeling van een plan tot bescherming van de histonsche Gortershoekplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigGortershoek, de

Historische buurt te Zaandijk, sedert 1986 Beschermd dorpsgezicht. De begrenzing van het beschermde dorpsgezicht de Gortershoek bestaat uit de Zaan in het oosten, de gemeentegrens met Koog in het zuiden, de achterzijde van de bebouwing van de Lagedijk met de aanzet van enkele paden en wegen in het westen en de Willem Dreeslaan in het Noorden. Met name in het deel tussen de te Zaandijk. Dit plan wordt gezien als voorloper van het latere 'beschermde dorpsgezicht'. Ook werd het initiatief genomen tot de oprichting van een reservaat voor historische bouwwerken die elders in de Zaanstreek voor moderne ont- wikkelmgen moesten wijken. Dit idee kreeg gestalte in een 'Zaanse buurt' tegenover Zaandijk, de latere Zaanse Schansplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZaanse Schans

Sinds de jaren vijftig van de 20e eeuw ontwikkeld buurtje met woningen en andere gebouwen, vrij toegankelijk en ontworpen om de ooit in de Zaanstreek ontstane bouwstijl en -trant voor de toekomst te behouden. De Zaanse Schans ontwikkelde zich aanvankelijk onbedoeld tot mondiaal bekende toeristische bestemming met jaarlijks bijna twee miljoen bezoekers in 2016. Het buurtje verrees in een hoek van de Kalverpolder, begrensd door Kalverringdijk en Leeghwaterweg. Het terrein heeft een ….

In 1957 werd door de stichting een begin gemaakt met het aanleggen van een belangwekkende foto-documentatie met betrekking tot bouwdetails van Zaanse bouwwerken volgens een decimaal klassificatiesysteem (verdeling van de specifieke onderdelen van de Zaanse houtbouw in 10 klassen, elk onderverdeeld in 10 afdelingen, welke weer in 10 rubrieken zijn opgesplitst waarbij naar betreffende fotodocumentatie wordt verwezen). Deze documentatie omvat circa l000 foto's en is op verzoek door derden eventueel te raadplegen.

Vanaf de jaren '60 ging de stichting zich vaker bezig houden met vraagstukken van planologische aard. De invloed van stedebouwkundige uitbreidingsplannen op de landschappelijke omgeving werd bestudeerd en zonodig werd tegen de plannen geheel of gedeeltelijk geprotesteerd. Als gevolg van een door de stichting in 1964 uitgebrachte brochure 'Van vele dorpen tot een stad', werd het in 1963 door het Ontwikkelings-schapplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigOntwikkelingsschap Zaanstreek

Op 21 maart 1965 ingesteld bestuurlijk samenwerkingsorgaan van een aantal Zaangemeenten met het doel om door gemeenschappelijke regelingen het voorzieningenpeil te verbeteren. In feite was de oprichting van het schap de voornaamste stap op de weg tot de vorming van Zaanstad. De instelling was het gevolg van een in 1964 aan het Instituut voor Bestuurswetenschappen verstrekte opdracht. Dit instituut had de Commissie Belinfante, genoemd naar haar voorzitter samengeste… opgestelde en door de gemeente uitgebrachte 'Structuurplan' teruggenomen. Vanaf 1967 werkte Zaans Schoon met een aantal Waterlandse belangengroepen in stichtingsverband samen onder de naam 'Stichting Zaanstreek Waterland' om planologische vraagstukken in een breder verband te kunnen beoordelen Dit stichtingsverband is eindjaren '70 opgeheven. In deze periode zette Zaans Schoon zich ook in voor het ongeschonden behoud van de Kalverpolderplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKalverpolder

Middeleeuwse polder in Zaandam, aan de oostkant van de Zaan en begrensd door Enge Wormer, Wijde Wormer, Braaksloot ('t Kalf) en Poel.

De polder, waarin Haaldersbroek en de na de Tweede Wereldoorlog aangelegde Zaanse Schans zijn gelegen, heet officieel 'Halerbroek of Kalverpolder'. Het ongeveer 200 hectare omvattende gebied is tot de jaren dertig van de 20e eeuw tamelijk geïsoleerd gebleven. Pas toen in 1936 de te Zaandam, waar volgens het concept-streekplan stadsbebouwing was voorzien. Het standpunt van de stichting ondervond officiële ondersteuning van de gemeentebesturen van Koog en Krommenie.

De publieke opinie werd gemobiliseerd door onder meer de uitgave van de brochure 'De Kalverpolder, het Zaanse Erf'. Dit leidde in 1970 tot een besluit van de Kroon om de Kalverpolder niet te bebouwen. In 1970 maakte de stichting met succes be- zwaar tegen de geplande hoogbouw in het uitbreidingsplan Kalfplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigPlan Kalf

Woonwijk te Zaandam (oost) tussen de Kuil en de Poel, Haaldersbroek, de Wijde Wormer en het recreatiegebied Jagersveld. Plan Kalf werd voornamelijk in de jaren `70 uitgevoerd, nabij de oude buurtschap `t Kalf. De wijk bestaat uit laagbouw en een aantal flats van enkele lagen hoog. Plan Kalf werd voorzien van een wijk- en een winkelcentrum, alsmede een sporthal (De Tref). Eind 1990 woonden er 7934 personen in de wijk. te Zaandam, welke een sterk negatieve invloed gehad zou hebben op de landschappelijke omgeving. Het uitbreidingsplan werd in laagbouw uitgevoerd. In 1973 '74 werd door de stichting een alternatief plan ontwikkeld voor het gebied van de voormalige houthandel Donkerplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDonker & Zn., nv Houthandel v/h P.

Houthandel te Zaandijk. Tot 1970 zelfstandig, daarna gefuseerd met Houthandel P. Schipper Gzn. te Zaandam tot Donker & Schipper Houthandel bv, die vervolgens in 1985 fuseerde met Simonsz & Middelhoven (zie: Johannes (Jan) Simonsz & Zoon) Bouwspecialiteiten te Wormerveer tot te Zaandijk. Dit plan voorzag in het behoud van het landschap met de typische eilandenstructuur, alsmede woningbouw in aangepaste stijl. In grote delen is dit plan uitgevoerd, waarmee tevens de basis was gelegd voor de door de stichting Domineestuinplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDomineestuin, Stichting

Stichting te Zaandijk. opgericht in mei 1979, met de bedoeling de oude arbeidersbuurt Achter de Kerk voor volledige ondergang te behoeden. De stichting kwam voort uit een gelijknamige werkgroep, die ontstond toen de gemeente Zaandijk begin jaren '70 plannen ontwikkelde om de resten van de vervallen buurt Achter de Kerk volledig te slopen. De Domineestuin is een der paden in deze buurt. Na kraakacties bleven enige direct bedreigde panden gespaard. De contacten met (inmid… ter plaatse gepropageerde alternatieve houtbouw.

Voor het terrein aan de Zaan te Zaandijk direct ten noorden van de Julianabrugplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigJulianabrug

Brug over de Zaan, die de Guisweg (Zaandijk) verbindt met de Leeghwaterweg (Zaandam).

De brug, die in 1936 door Prinses Juliana officieel in gebruik is gesteld, diende als voortzetting van het voormalige Guispad in oostelijke richting. Er ontstond hierdoor een verbinding tussen Beverwijk en Heemskerk, via de communicatiewegen naar Assendelft en Westzaan vervolgens naar Zaandijk en door de overbrugging naar het Kalf te Zaandam, en tenslotte door de Wijde Wormer naar Purmerend. werden tot tweemaal toe plannen ontwikkeld waarbij Zaans Schoon betrokken was. Zo werd in 1976-'77 een plan ontwikkeld dat onder meer een Zaans Streekmuseum omvatte, maar dat door gebrek aan financiële middelen niet gerealiseerd kon worden, terwijl een in 1984 door de stichting Domineestuin ontwikkeld alternatief houtbouwplan geen weerklank vond bij de diverse overheden. Binnen het kader van haar doelstelling ver- vult de stichting Zaans Schoon een actieve rol op het gebied van de bescherming van in cultuur-historisch opzicht interessante bouwwerken. Zo heeft de stichting in de loop der jaren veel Zaanse bouwwerken voor het nageslacht kunnen behouden door aankoop en restauratie in eigen beheer, dan wel door aankoop van bouwwerken en verkoop daarvan aan derden die daarbij de verplichting tot restauratie op zich namen.

Voorts voert de stichting zo nodig acties op dit terrein. Zo is de stichting vanaf 1960 doende met de rehabilitatie van een gedeelte van de Hoogstraat te Koog aan de Zaan. Dit heeft inmiddels geleid tot de aankoop en aanleg van een Zaanse tuin, alsmede de restauratie van enkele belangwekkende monumenten ter plaatse. Het nabijgelegen monument Lagedijk 52-54 te Koog aan de Zaan werd door de stichting Zaans Schoon in 1964 aan de Vereniging Hendrick de Keyser verkocht, die echter niet tot restauratie in staat bleek te zijn. In 1982 heeft Zaans Schoon het pand weer teruggenomen en vervolgens aan een particulier verkocht met de verplichting tot restauratie, welke inmiddels is voltooid.

Een actie die niet onvermeld mag blijven, betreft die tot het behoud van het Herman Gorterhuisplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHerman Gorterhuis

De uit 1836 stammende 'pastory aan de Zaanweg 36 in Wormerveer is een in laat-empirestijl gebouwd klassiek huis, dat als uniek in de Zaanstreek wordt beschouwd. De kerkeraad van de doopsgezinde gemeente besloot tot bouw van de pastorie en droeg de timmerlieden Jacob Kaan en Dirk Nanning op hiervoor een tekening te ontwerpen. In april 1836 werd de eerste steen van de nieuwe pastorie gelegd door Lukas Boekenoogen en Gerrit van Gelder Martinuszoon, onder leiding van Ds. Boekenoog… te Wormerveer. De Gemeente Zaanstad had in 1975 opdracht gegeven tot sloop van dit monument, zonder evenwel over de noodzakelijke sloopvergunning - in geval van monument af te geven door de minister - te beschikken. Als gevolg van de door de stichting gevoerde acties werd van sloop afgezien en kon het pand behouden blijven. De speciaal voor dit doel opgerichte Stichting Herman Gorterhuis heeft de restauratie ter hand genomen en tevens zorggedragen voor een herwaardering van de directe omgeving van het Herman Gorlerhuis door middel van woningbouw in aangepaste stijl.

Het groeiend huizenbezit van de stichting deed de behoefte ontstaan aan meer gespecialiseerde kennis op dit gebied. Zo werd door Zaans Schoon in 1973 de stichting Frans Mars opgericht, met als doelstelling het bevorderen van de instandhouding van voor de Zaanstreek karaktenstiek onroerend goed. Tevens werd in deze stichting het onroerend goed van Zaans Schoon onderge- bracht. Beide stichtingen functioneren zelfstandig binnen een nauwe samenwerking, waardoor adequaat gehandeld kan worden. De stichting Frans Mars heeft inmiddels vele activiteiten rond de restauratie en exploitatie van Zaanse huizen ontplooid met als absoluut hoogtepunt de spectaculaire overplaatsing van het 250 jaar oude pakhuis De Wideboerplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWildeboer, de

Houtzaagmolen te Westzaandam, paltrok. De Windbrief van de Balkenzager werd waarschijnlijk gegeven in augustus 1718 aan Grietje Wildeboer. Hij heeft gestaan op de zuidkant van het Langeland, ten westen van de Vaan en werd in 1911 gesloopt. van Zaandam naar Wormerveer in 1985.

Als gevolg van ontwikkelingen bij Verkade diende dit pakhuis verplaatst te worden. Het werd in zijn geheel per dekschuit over de Zaan vervoerd. Op zijn nieuwe plaats werd het volledig gerestaureerd. In 1991 heeft de Stichting Frans Mars het 18e-eeuwse pakhuis 'De Tulp', dat moest wijken voor een fabrieks-uitbreiding, overgeplaatst van 't Kalf naar de Hemmesplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHemmes

De Hemmes is een grotendeels braakliggend schiereiland binnen de Zaan, ten zuiden van de Julianabrug en ten noorden van de autosnelweg A8. Het gebied ligt in de wijk het Kalf.

Oorspronkelijk was het een eiland in de Zaan, maar door dempingen is het een schiereiland geworden. Door de ligging aan open water was het voor molens een zeer geschikte locatie. De Hemmes telde acht molens:, waarmee het voor de toekomst behouden kon worden. Het pakhuis zal in gebruik genomen worden voor de opslag van historische bouwmatenalen. In de laatste jaren richt de belangstelling van de stichting Zaans Schoon zich evenals die van de desbetreffende overheden mede op de zogenaamde jongere bouwkunst, te weten die van na 1850. In dit verband is op instigatie van Zaans Schoon het *Wilhelminaparkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWilhelminapark, het

Park en vereniging te Wormerveer.

Vereniging Het Wilhelminapark werd opgericht in maart 1898 met als doel 'het aanleggen, onderhouden en beheren van wandelplaatsen, toebehorende aan de vereniging en gelegen in Wormerveer tussen de te Wormer veer, met smeedijzeren hekwerken en een muziektent uit 1899, als monument beschermd, terwijl het uit 1883 daterende herenhuis Westzijde 22 te Zaandam ongschonden behouden kon blijven.

Mr. H. Pielkenrood