Zaans Schoon werd in 1946 opgericht met als doelstelling de bescherming, de bevordering en documentatie van de landschappelijke en stede-bouwkundige rijkdom en schoonheid van de Zaanstreek. In 1973 werd vanuit Zaans Schoon de Stichting Frans Mars opgericht. De basis voor de stichting Zaans Schoon werd gelegd tijdens de Tweede Wereldoorlog toen E. Smit, Th. M. van der Koogh, mr. J. W. Groesbeek en J. C. Duyvis, een inventarisatie poogden te maken van de historische monumenten in de streek. Dit leidde in 1946 tot de oprichting van de 'Commissie voor het bevorderen en documenteren van Zaans Schoon', waarbij ook J. W. de Boer en Jb. Schipper betrokken waren.

Deze commissie ontplooide belangrijke initiatieven op het gebied van de Zaanse monu-mentenzorg Genoemd kan worden de ontwikkeling van een plan tot bescherming van de histonsche Gortershoek te Zaandijk. Dit plan wordt gezien als voorloper van het latere 'beschermde dorpsgezicht'. Ook werd het initiatief genomen tot de oprichting van een reservaat voor historische bouwwerken die elders in de Zaanstreek voor moderne ont- wikkelmgen moesten wijken. Dit idee kreeg gestalte in een 'Zaanse buurt' tegenover Zaandijk, de latere Zaanse Schans.

In 1957 werd door de stichting een begin gemaakt met het aanleggen van een belangwekkende foto-documentatie met betrekking tot bouwdetails van Zaanse bouwwerken volgens een decimaal klassificatiesysteem (verdeling van de specifieke onderdelen van de Zaanse houtbouw in 10 klassen, elk onderverdeeld in 10 afdelingen, welke weer in 10 rubrieken zijn opgesplitst waarbij naar betreffende fotodocumentatie wordt verwezen). Deze documentatie omvat circa l000 foto's en is op verzoek door derden eventueel te raadplegen.

Vanaf de jaren '60 ging de stichting zich vaker bezig houden met vraagstukken van planologische aard. De invloed van stedebouwkundige uitbreidingsplannen op de landschappelijke omgeving werd bestudeerd en zonodig werd tegen de plannen geheel of gedeeltelijk geprotesteerd. Als gevolg van een door de stichting in 1964 uitgebrachte brochure 'Van vele dorpen tot een stad', werd het in 1963 door het Ontwikkelings-schap opgestelde en door de gemeente uitgebrachte 'Structuurplan' teruggenomen. Vanaf 1967 werkte Zaans Schoon met een aantal Waterlandse belangengroepen in stichtingsverband samen onder de naam 'Stichting Zaanstreek Waterland' om planologische vraagstukken in een breder verband te kunnen beoordelen Dit stichtingsverband is eindjaren '70 opgeheven. In deze periode zette Zaans Schoon zich ook in voor het ongeschonden behoud van de Kalverpolder te Zaandam, waar volgens het concept-streekplan stadsbebouwing was voorzien. Het standpunt van de stichting ondervond officiële ondersteuning van de gemeentebesturen van Koog en Krommenie.

De publieke opinie werd gemobiliseerd door onder meer de uitgave van de brochure 'De Kalverpolder, het Zaanse Erf'. Dit leidde in 1970 tot een besluit van de Kroon om de Kalverpolder niet te bebouwen. In 1970 maakte de stichting met succes be- zwaar tegen de geplande hoogbouw in het uitbreidingsplan Kalf te Zaandam, welke een sterk negatieve invloed gehad zou hebben op de landschappelijke omgeving. Het uitbreidingsplan werd in laagbouw uitgevoerd. In 1973 '74 werd door de stichting een alternatief plan ontwikkeld voor het gebied van de voormalige houthandel Donker te Zaandijk. Dit plan voorzag in het behoud van het landschap met de typische eilandenstructuur, alsmede woningbouw in aangepaste stijl. In grote delen is dit plan uitgevoerd, waarmee tevens de basis was gelegd voor de door de stichting Domineestuin ter plaatse gepropageerde alternatieve houtbouw.

Voor het terrein aan de Zaan te Zaandijk direct ten noorden van de Julianabrug werden tot tweemaal toe plannen ontwikkeld waarbij Zaans Schoon betrokken was. Zo werd in 1976-'77 een plan ontwikkeld dat onder meer een Zaans Streekmuseum omvatte, maar dat door gebrek aan financiële middelen niet gerealiseerd kon worden, terwijl een in 1984 door de stichting Domineestuin ontwikkeld alternatief houtbouwplan geen weerklank vond bij de diverse overheden. Binnen het kader van haar doelstelling ver- vult de stichting Zaans Schoon een actieve rol op het gebied van de bescherming van in cultuur-historisch opzicht interessante bouwwerken. Zo heeft de stichting in de loop der jaren veel Zaanse bouwwerken voor het nageslacht kunnen behouden door aankoop en restauratie in eigen beheer, dan wel door aankoop van bouwwerken en verkoop daarvan aan derden die daarbij de verplichting tot restauratie op zich namen.

Voorts voert de stichting zo nodig acties op dit terrein. Zo is de stichting vanaf 1960 doende met de rehabilitatie van een gedeelte van de Hoogstraat te Koog aan de Zaan. Dit heeft inmiddels geleid tot de aankoop en aanleg van een Zaanse tuin, alsmede de restauratie van enkele belangwekkende monumenten ter plaatse. Het nabijgelegen monument Lagedijk 52-54 te Koog aan de Zaan werd door de stichting Zaans Schoon in 1964 aan de Vereniging Hendrick de Keyser verkocht, die echter niet tot restauratie in staat bleek te zijn. In 1982 heeft Zaans Schoon het pand weer teruggenomen en vervolgens aan een particulier verkocht met de verplichting tot restauratie, welke inmiddels is voltooid.

Een actie die niet onvermeld mag blijven, betreft die tot het behoud van het Herman Gorterhuis te Wormerveer. De Gemeente Zaanstad had in 1975 opdracht gegeven tot sloop van dit monument, zonder evenwel over de noodzakelijke sloopvergunning - in geval van monument af te geven door de minister - te beschikken. Als gevolg van de door de stichting gevoerde acties werd van sloop afgezien en kon het pand behouden blijven. De speciaal voor dit doel opgerichte Stichting Herman Gorterhuis heeft de restauratie ter hand genomen en tevens zorggedragen voor een herwaardering van de directe omgeving van het Herman Gorlerhuis door middel van woningbouw in aangepaste stijl.

Het groeiend huizenbezit van de stichting deed de behoefte ontstaan aan meer gespecialiseerde kennis op dit gebied. Zo werd door Zaans Schoon in 1973 de stichting Frans Mars opgericht, met als doelstelling het bevorderen van de instandhouding van voor de Zaanstreek karaktenstiek onroerend goed. Tevens werd in deze stichting het onroerend goed van Zaans Schoon onderge- bracht. Beide stichtingen functioneren zelfstandig binnen een nauwe samenwerking, waardoor adequaat gehandeld kan worden. De stichting Frans Mars heeft inmiddels vele activiteiten rond de restauratie en exploitatie van Zaanse huizen ontplooid met als absoluut hoogtepunt de spectaculaire overplaatsing van het 250 jaar oude pakhuis De Wideboer van Zaandam naar Wormerveer in 1985.

Als gevolg van ontwikkelingen bij Verkade diende dit pakhuis verplaatst te worden. Het werd in zijn geheel per dekschuit over de Zaan vervoerd. Op zijn nieuwe plaats werd het volledig gerestaureerd. In 1991 heeft de Stichting Frans Mars het 18e-eeuwse pakhuis De Tulp, dat moest wijken voor een fabrieks-uitbreiding, overgeplaatst van 't Kalf naar de Hemmes, waarmee het voor de toekomst behouden kon worden. Het pakhuis zal in gebruik genomen worden voor de opslag van historische bouwmatenalen. In de laatste jaren richt de belangstelling van de stichting Zaans Schoon zich evenals die van de desbetreffende overheden mede op de jongere bouwkunst, te weten die van na 1850. In dit verband is op instigatie van Zaans Schoon het *Wilhelminapark te Wormerveer, met smeedijzeren hekwerken en een muziektent uit 1899, als monument beschermd, terwijl het uit 1883 daterende herenhuis Westzijde 22 te Zaandam ongschonden behouden kon blijven.

Mr. H. Pielkenrood