| Beide kanten vorige revisie
Vorige revisie
Volgende revisie
|
Vorige revisie
|
zaans_dialect [2017/03/01 09:22]
zaanlander |
zaans_dialect [2024/05/26 07:51] (huidige)
zaanlander |
| |
| === Herkomst en ontwikkeling van het Zaans === | === Herkomst en ontwikkeling van het Zaans === |
| Evenmin als van andere talen of dialecten (tussen beide begrippen bestaat geen wezenlijk onderscheid) is de oorsprong of herkomst van het vroegere Zaans te achterhalen. Wel mag worden verondersteld dat de schaarse bevolking, die voor de opmerkelijke [[eco:economische_ontwikkeling_voor_1580|economische opgang]], dus voor 1600, de streek bewoonde, zich bediende van een spreektaal met overwegend Friesische en in mindere mate Frankische elementen. | Evenmin als van andere talen of dialecten, tussen beide begrippen bestaat geen wezenlijk onderscheid, is de oorsprong of herkomst van het vroegere Zaans te achterhalen. Wel mag worden verondersteld dat de schaarse bevolking, die voor de opmerkelijke [[eco:economische_ontwikkeling_voor_1580|economische opgang]], dus voor 1600, de streek bewoonde, zich bediende van een spreektaal met overwegend Friesische en in mindere mate Frankische elementen. |
| |
| Daarbij zij opgemerkt dat vrijwel alle Nederlandse dialecten en zeker die in het westen elementen bevatten van het Fries zoals dat in de eerste eeuwen na het begin van de jaartelling moet zijn gesproken. Dit hangt samen met de grote invloed, die de Friezen in die tijd in de lage landen bezaten en uitoefenden. Invallen van de Franken leidden tot geleidelijke overheersing van een andere cultuur en maakten aan de Friese invloed min of meer een einde. | Daarbij zij opgemerkt dat vrijwel alle Nederlandse dialecten en zeker die in het westen elementen bevatten van het Fries zoals dat in de eerste eeuwen na het begin van de jaartelling moet zijn gesproken. Dit hangt samen met de grote invloed, die de Friezen in die tijd in de lage landen bezaten en uitoefenden. Invallen van de Franken leidden tot geleidelijke overheersing van een andere cultuur en maakten aan de Friese invloed min of meer een einde. |
| Naast de vorming van een eigen woorden- en uitdrukkingenschat werd het Zaans gekenmerkt door een over het algemeen traag spreektempo, met lang aangehouden vocalen en mede daardoor door een eigen taalmelodie. De spreektaal werd zangerig genoemd als gevolg van een niet in woorden weer te geven melodieuze draaiing aan het eind van de vooral vragende zin. Boekenoogen inventariseerde de gebezigde klanken voor zover die afweken van het algemeen beschaafd Nederlands (ABN) en vermeldde voorts zeer volledig de taalkundige bijzonderheden van de Zaanse spreektaal. | Naast de vorming van een eigen woorden- en uitdrukkingenschat werd het Zaans gekenmerkt door een over het algemeen traag spreektempo, met lang aangehouden vocalen en mede daardoor door een eigen taalmelodie. De spreektaal werd zangerig genoemd als gevolg van een niet in woorden weer te geven melodieuze draaiing aan het eind van de vooral vragende zin. Boekenoogen inventariseerde de gebezigde klanken voor zover die afweken van het algemeen beschaafd Nederlands (ABN) en vermeldde voorts zeer volledig de taalkundige bijzonderheden van de Zaanse spreektaal. |
| |
| Zo wees hij bijvoorbeeld op het weglaten van de aanvangs-g in verleden deelwoorden, men zei dus //eleefd// in plaats van //geleefd//, op de schikking van hulpwerkwoorden, men zei bijvoorbeeld //dat had ik doen wulle// i.p.v. //dat had ik willen doen// en op de verkorting van woorden die eindigen op //-de//, zoals armoede, blijde en lade, in het ABN verkort tot //armoe, blij// en //la//, maar in het Zaans tot //armoed, blaid// en //laad//. Dit zijn slechts enkele voorbeelden. \\ | Zo wees hij bijvoorbeeld op het weglaten van de aanvangs-g in verleden deelwoorden, men zei dus //eleefd// in plaats van //geleefd//, op de schikking van hulpwerkwoorden, men zei bijvoorbeeld //dat had ik doen wulle// i.p.v. //dat had ik willen doen// en op de verkorting van woorden die eindigen op //-de//, zoals //armoede, blijde// en //lade//, in het ABN verkort tot //armoe, blij// en //la//, maar in het Zaans tot //armoed, blaid// en //laad//. Dit zijn slechts enkele voorbeelden. \\ |
| Boekenoogen wijdde aan de eigenaardigheden van de Zaanse volkstaal niet minder dan 185 paragrafen! | Boekenoogen wijdde aan de eigenaardigheden van de Zaanse volkstaal niet minder dan 185 paragrafen! |
| |
| Toch zijn er ten opzichte van het ABN hier en daar nog enkele restverschijnselen van de vroegere streektaal hoorbaar: de //ij// of //ei// wordt soms min of meer nog als //ai// uitgesproken en de //ui// klinkt nog wel eens als //eu//. Een enkele maal zelfs nog als de oorspronkelijke //oi// of //ooi//. Voorts hoort men nog enigszins //het Zaanse zangertje//, de al genoemde melodieuze draaiing aan het einde van de zin. | Toch zijn er ten opzichte van het ABN hier en daar nog enkele restverschijnselen van de vroegere streektaal hoorbaar: de //ij// of //ei// wordt soms min of meer nog als //ai// uitgesproken en de //ui// klinkt nog wel eens als //eu//. Een enkele maal zelfs nog als de oorspronkelijke //oi// of //ooi//. Voorts hoort men nog enigszins //het Zaanse zangertje//, de al genoemde melodieuze draaiing aan het einde van de zin. |
| |
| Ook komt, zoals elders in Noord-Holland, de uitspraak //sk// voor //sch// nog af en toe voor, dus //skip, skool, skots// en //skeef//. Andere soms nog hoorbare overblijfselen van het vroegere dialect zijn de achter in de mond gevormde en daardoor enigszins dikke //l// en een neiging de toonloze //e// in bijvoorbeeld meervoudsvormen met verwaarlozing van de slot-n uit te spreken als een //i//, zoals in //inkt//. Men hoort dus ongeveer //lopi, mensi// en //zwemmi//. | Ook komt, zoals elders in Noord-Holland, de uitspraak //sk// voor //sch// nog af en toe voor, dus //skip, skool, skots// en //skeef//. Andere soms nog hoorbare overblijfselen van het vroegere dialect zijn de achter in de mond gevormde en daardoor enigszins dikke //l// en een neiging de toonloze //e// in bijvoorbeeld meervoudsvormen met verwaarlozing van de slot-//n// uit te spreken als een //i//, zoals in //inkt//. Men hoort dus ongeveer //lopi, mensi// en //zwemmi//. |
| |
| Samenvattend kan worden gesteld dat de autochtone Zaanse bevolking tegenwoordig een weinig opmerkelijke tongval heeft, die de elders in westelijk Nederland gebezigde uitspraak steeds dichter benadert. Het is jammer dat de rijke streekwoordenschat en de vele kernachtige uitdrukkingen tijdens het snelle veranderingsproces in onbruik raakten. Juist deze elementen in het Zaanse taalgebruik maakten het verleden en wellicht zelfs de mentaliteit van de streekbewoners hoorbaar. | Samenvattend kan worden gesteld dat de autochtone Zaanse bevolking tegenwoordig een weinig opmerkelijke tongval heeft, die de elders in westelijk Nederland gebezigde uitspraak steeds dichter benadert. Het is jammer dat de rijke streekwoordenschat en de vele kernachtige uitdrukkingen tijdens het snelle veranderingsproces in onbruik raakten. Juist deze elementen in het Zaanse taalgebruik maakten het verleden en wellicht zelfs de mentaliteit van de streekbewoners hoorbaar. |
| Hoewel in akten en andere overgeleverde officiële stukken, alsmede in vroegere brieven en dagboeken wel sporen van het Zaanse dialect zijn te vinden (Boekenoogen heeft daarvan vele voorbeelden verzameld) moet gesteld worden dat het Zaans zich beperkte tot de gesproken taal. Verdienstelijke pogingen tot het schriftelijk vastleggen ervan zijn gedaan door [[pekelharing1|Gerrit Pekelharing]], [[boorsma|Pieter Boorsma]], [[molenaar2|Tames Stelder (Hain de Molenaar)]], [[kooiman|Saime Kooijman]], W. Smit in het toneelstukje [[theetaid|Theetaid in de Haremakerai]] en anderen. | Hoewel in akten en andere overgeleverde officiële stukken, alsmede in vroegere brieven en dagboeken wel sporen van het Zaanse dialect zijn te vinden (Boekenoogen heeft daarvan vele voorbeelden verzameld) moet gesteld worden dat het Zaans zich beperkte tot de gesproken taal. Verdienstelijke pogingen tot het schriftelijk vastleggen ervan zijn gedaan door [[pekelharing1|Gerrit Pekelharing]], [[boorsma|Pieter Boorsma]], [[molenaar2|Tames Stelder (Hain de Molenaar)]], [[kooiman|Saime Kooijman]], W. Smit in het toneelstukje [[theetaid|Theetaid in de Haremakerai]] en anderen. |
| |
| Vermelding verdient tenslotte het zogenoemde //fabrikanten-Zaans//. De kooplieden en fabrikanten waren van huis uit dialect-sprekers, maar werden elders om hun afwijkende tongval en trage spreektrant gekritiseerd. Zij trachtten hun spreektaal aan te passen, slaagden daarin slechts ten dele. Dientengevolge ontstond een door een kleine groep gebezigd 'dialect in het dialect' met als opvallendste kenmerk een snellere, bijna aan het muzikale begrip staccato herinnerende spreekwijze, het laatste doordat zij de dialectische rekking van vocalen en de zangerige draaiingen aan het einde der zinnen trachtten te vermijden. | Vermelding verdient tenslotte het //fabrikanten-Zaans//. De kooplieden en fabrikanten waren van huis uit dialect-sprekers, maar werden elders om hun afwijkende tongval en trage spreektrant gekritiseerd. Zij trachtten hun spreektaal aan te passen, slaagden daarin slechts ten dele. Dientengevolge ontstond een door een kleine groep gebezigd 'dialect in het dialect' met als opvallendste kenmerk een snellere, bijna aan het muzikale begrip staccato herinnerende spreekwijze, het laatste doordat zij de dialectische rekking van vocalen en de zangerige draaiingen aan het einde der zinnen trachtten te vermijden. |
| |
| Het is aardig te vermelden dat zij bijvoorbeeld ook probeerden de Zaanse //oi//-klank als de //ui// uit het ABN te doen klinken, maar daarin faalden. In het fabrikanten-Zaans klonk de //ui// als //eu//. Eerder is opgemerkt dat een aantal Zaans sprekenden ook nu nog deze eu-uitspraak volgt, als tussenvorm van de oorspronkelijke //oi// en de van ABN-sprekers gevergde //ui//. Bovendien mag vermoed worden dat de Zaanse fabrikanten in hun ijver zo min mogelijk Zaans te spreken de valkuil van de zogenaamde hypercorrectie niet ontliepen. Ook thans kan men de van origine Zaans sprekende streekbewoners nog //bioschoop// en //Heemscherk// horen zeggen. | Het is aardig te vermelden dat zij bijvoorbeeld ook probeerden de Zaanse //oi//-klank als de //ui// uit het ABN te doen klinken, maar daarin faalden. In het fabrikanten-Zaans klonk de //ui// als //eu//. Eerder is opgemerkt dat een aantal Zaans sprekenden ook nu nog deze eu-uitspraak volgt, als tussenvorm van de oorspronkelijke //oi// en de van ABN-sprekers gevergde //ui//. Bovendien mag vermoed worden dat de Zaanse fabrikanten in hun ijver zo min mogelijk Zaans te spreken de valkuil van de hypercorrectie niet ontliepen. Ook thans kan men de van origine Zaans sprekende streekbewoners nog //bioschoop// en //Heemscherk// horen zeggen. |
| |
| Klaas Woudt | Klaas Woudt |