socialisme

Verschillen

Dit geeft de verschillen weer tussen de geselecteerde revisie en de huidige revisie van de pagina.

Link naar deze vergelijking

Beide kanten vorige revisie Vorige revisie
Volgende revisie 		Vorige revisie
socialisme [2017/06/11 14:59]
zaanlander [1 Literatuur] 		socialisme [2025/02/26 12:23] (huidige)
zaanlander
Regel 3: Regel 3:
  
 Aan de wieg van het democratisch socialisme  staat de leer van Karl Marx (1818-1883).  Ook het [[communisme]] stamt van deze leer.  Terwijl de theorie van Marx op de sociaaldemocraten thans nog nauwelijks invloed  heeft, bleef deze bij de communisten van wezenlijke betekenis.  Het Nederlandse socialisme kende in chronologische rangorde de volgende politieke partijen:  Aan de wieg van het democratisch socialisme  staat de leer van Karl Marx (1818-1883).  Ook het [[communisme]] stamt van deze leer.  Terwijl de theorie van Marx op de sociaaldemocraten thans nog nauwelijks invloed  heeft, bleef deze bij de communisten van wezenlijke betekenis.  Het Nederlandse socialisme kende in chronologische rangorde de volgende politieke partijen: 
-   * SDB  | Sociaal-Democratische Bond,   +   * SDB   (Sociaal-Democratische Bond) 
-   * SDAP | Sociaal-Democratische Arbeiderspartij,  +   * SDAP (Sociaal-Democratische Arbeiderspartij)  
-   * RSAP | Revolutionair-Socialistische Arbeiders Partij,  +   * RSAP (Revolutionair-Socialistische Arbeiders Partij) 
-   * RSP  | Revolutionair Socialistische Partij,  +   * RSP  (Revolutionair Socialistische Partij)  
-   * PvdA | Partij van de Arbeid,  +   * PvdA (Partij van de Arbeid) 
-   * PSP  | Pacifistisch-Socialistische Partij,  +   * PSP  (Pacifistisch-Socialistische Partij)  
-   * DS'70| Democratisch-Socialisten 1970) en  in zekere zin  +   * DS'70 (Democratisch-Socialisten 1970) en  in zekere zin  
-   * PPR  | Politieke Partij Radicalen,  +   * PPR  (Politieke Partij Radicalen)  
-   * D'66 |(Democraten '66) en  +   * D66 (Democraten '66) en  
-   * Groen Links +   * GroenLinks 
 Enkele splinterpartijen die in de Zaanstreek geen aanhang van betekenis hadden  blijven in dit artikel ongenoemd.  De partij was en is bij de socialisten steeds  de plaats waar de politieke inhoud en doelstellingen worden bepaald. Aangezien het  socialisme van meet af aan overwegend een  arbeidersbeweging was, mag ook de rol van  de vakverenigingen:   Enkele splinterpartijen die in de Zaanstreek geen aanhang van betekenis hadden  blijven in dit artikel ongenoemd.  De partij was en is bij de socialisten steeds  de plaats waar de politieke inhoud en doelstellingen worden bepaald. Aangezien het  socialisme van meet af aan overwegend een  arbeidersbeweging was, mag ook de rol van  de vakverenigingen:  
    * PAS | Plaatselijk Arbeids  Secretariaat     * PAS | Plaatselijk Arbeids  Secretariaat 
Regel 22: Regel 22:
  
 === 1 Literatuur  === === 1 Literatuur  ===
- De Zaandamse geschiedenisleraar [[hoen1|Jaap 't Hoen]] publiceerde als eerste gegevens over de  historie van het socialisme in de Zaanstreek.  Zijn twee belangrijkste boeken //Op naar het licht// uit 1968 en //De Rode Zaanstreek// uit 1979  zijn als bron van informatie voor dit artikel  gebruikt.  Voorts is geput uit een aantal scripties van  met name studenten van de twee Amsterdamse leraren-opleidingen. Het onderwerp socialisme leent zich namelijk uitstekend voor onderzoek van de nieuwste geschiedenis op lokaal niveau. Het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis te Amsterdam is een verzamelpunt van alle literatuur over dit  onderwerp. Aan het eind van deze bijdrage is een literatuurverantwoording opgenomen. + De Zaandamse geschiedenisleraar [[hoen_jaap_t|Jaap 't Hoen]] publiceerde als eerste gegevens over de  historie van het socialisme in de Zaanstreek.  Zijn twee belangrijkste boeken //Op naar het licht// uit 1968 en //De Rode Zaanstreek// uit 1979  zijn als bron van informatie voor dit artikel  gebruikt.  Voorts is geput uit een aantal scripties van  met name studenten van de twee Amsterdamse leraren-opleidingen. Het onderwerp socialisme leent zich namelijk uitstekend voor onderzoek van de nieuwste geschiedenis op lokaal niveau. Het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis te Amsterdam is een verzamelpunt van alle literatuur over dit  onderwerp. Aan het eind van deze bijdrage is een literatuurverantwoording opgenomen. 
  
 === 2. Het democratisch socialisme === === 2. Het democratisch socialisme ===
- Karl Marx was 30 jaar oud toen hij in 1848, samen met zijn vriend Friedrich Engels (1820-1895), het //Communistisch Manifest// publiek maakte. Het was vooral bedoeld als beginselprogramma voor de //Communistenbond// als internationale organisatie van revolutionaire socialisten. Zijn hoofdwerk werd evenwel //Das Kapital//, voor een deel na zijn dood samengesteld en gepubliceerd. Hoewel deze geschriften thans voor de meeste socialisten allang hebben afgedaan, groeide het socialisme onder invloed van deze publicaties tot een machtige beweging. + [[https://nl.wikipedia.org/wiki/Karl_Marx|Karl Marx]] was 30 jaar oud toen hij in 1848, samen met zijn vriend [[https://nl.wikipedia.org/wiki/Friedrich_Engels|Friedrich Engels]] (1820-1895), het //Communistisch Manifest// publiek maakte. Het was vooral bedoeld als beginselprogramma voor de //Communistenbond// als internationale organisatie van revolutionaire socialisten. Zijn hoofdwerk werd evenwel //Das Kapital//, voor een deel na zijn dood samengesteld en gepubliceerd. Hoewel deze geschriften thans voor de meeste socialisten allang hebben afgedaan, groeide het socialisme onder invloed van deze publicaties tot een machtige beweging. 
  
 Nog in 1891 nam de grootste socialistische partij van dat moment, die in Duitsland, een streng-Marxistisch partijprogramma aan. Rond dezelfde tijd ontstond echter ook al twijfel over de houdbaarheid van Marx' werk. In het bijzonder de voorspelde instorting van de burgerlijke maatschappij werd door [[https://nl.wikipedia.org/wiki/Eduard_Bernstein|Eduard Bernstein]] (1850-1932) bestreden. De door hem vertegenwoordigde stroming, het reformisme, vormde in West-Europa na de Russische Revolutie in 1917 de politieke praktijk. Onder invloed van de Belgische socialist [[https://nl.wikipedia.org/wiki/Hendrik_de_Man|Hendrik de Man]] (1885-1953) week de sociaal-democratie nog verder af van het aanvankelijk revolutionaire perspectief. De Man bracht met zijn denkbeelden enerzijds vele socialisten tot meer ethische uitgangspunten, anderzijds legde hij de theoretische grondslag voor de uitbouw van de arbeiderspartijen tot brede volksbewegingen.  Nog in 1891 nam de grootste socialistische partij van dat moment, die in Duitsland, een streng-Marxistisch partijprogramma aan. Rond dezelfde tijd ontstond echter ook al twijfel over de houdbaarheid van Marx' werk. In het bijzonder de voorspelde instorting van de burgerlijke maatschappij werd door [[https://nl.wikipedia.org/wiki/Eduard_Bernstein|Eduard Bernstein]] (1850-1932) bestreden. De door hem vertegenwoordigde stroming, het reformisme, vormde in West-Europa na de Russische Revolutie in 1917 de politieke praktijk. Onder invloed van de Belgische socialist [[https://nl.wikipedia.org/wiki/Hendrik_de_Man|Hendrik de Man]] (1885-1953) week de sociaal-democratie nog verder af van het aanvankelijk revolutionaire perspectief. De Man bracht met zijn denkbeelden enerzijds vele socialisten tot meer ethische uitgangspunten, anderzijds legde hij de theoretische grondslag voor de uitbouw van de arbeiderspartijen tot brede volksbewegingen. 
Regel 42: Regel 42:
  Zowel door de lokale autonomie als door deze, bijna anarchistische, versnippering konden binnen de SDB op den duur meningsverschillen niet uitblijven. Ze gingen vooral over de manier waarop politieke actie moest worden gevoerd. De tegenstellingen vonden een climax tijdens het //Groninger congres// in 1893. Met geringe meerderheid werd daar besloten onder geen voorwaarde hoegenaamd, ook niet als agitatiemiddel, mee te doen aan verkiezingen. Door Domela Nieuwenhuis de weg gewezen, koos de SDB hiermee een steeds duidelijker anarchistische koers. Een jaar later werd de naam SDB veranderd in Socialistenbond.   Zowel door de lokale autonomie als door deze, bijna anarchistische, versnippering konden binnen de SDB op den duur meningsverschillen niet uitblijven. Ze gingen vooral over de manier waarop politieke actie moest worden gevoerd. De tegenstellingen vonden een climax tijdens het //Groninger congres// in 1893. Met geringe meerderheid werd daar besloten onder geen voorwaarde hoegenaamd, ook niet als agitatiemiddel, mee te doen aan verkiezingen. Door Domela Nieuwenhuis de weg gewezen, koos de SDB hiermee een steeds duidelijker anarchistische koers. Een jaar later werd de naam SDB veranderd in Socialistenbond. 
  
- Na het Groninger congres verlegde de hoofdstroom van het democratisch socialisme in Nederland zich naar een nieuw opgerichte partij: de door onder meer Pieter Jelles Troelstra (1860-1930) in 1894 opgerichte Sociaal Democratische Arbeiders Partij (zie 3.2.). De Socialistenbond ging in 1899 in deze partij op. In de Zaanstreek heeft, meer en langer dan elders, het idealistische, opstandige en anarchistische karakter van het vroege SDB socialisme stand gehouden. + Na het Groninger congres verlegde de hoofdstroom van het democratisch socialisme in Nederland zich naar een nieuw opgerichte partij: de door onder meer [[https://nl.wikipedia.org/wiki/Pieter_Jelles_Troelstra|Pieter Jelles Troelstra]] (1860-1930) in 1894 opgerichte Sociaal Democratische Arbeiders Partij (zie 3.2.). De Socialistenbond ging in 1899 in deze partij op. In de Zaanstreek heeft, meer en langer dan elders, het idealistische, opstandige en anarchistische karakter van het vroege SDB socialisme stand gehouden. 
  
 == 3.2. De Sociaal-Democratische Arbeiders Partij SDAP == == 3.2. De Sociaal-Democratische Arbeiders Partij SDAP ==
  De eerste jaren na de scheuring leek het er nog niet op dat de SDAP later zo'n grote aanhang zou krijgen. De weerklank onder de Nederlandse socialisten was vooralsnog gering. Weliswaar kwamen er uit het buitenland sympathie-betuigingen, maar die maakten weinig indruk. De SDAP ging weliswaar uit van de noodzaak van tegen de bezitters gerichte klassenstrijd, maar wilde zijn doel meer dan met het direct economische machtsmiddel van stakingen, bereiken langs politieke weg, door te streven naar algemeen kiesrecht. Directe verbetering van levensomstandigheden der arbeiders stond wel op het programma, maar mocht geen doel op zich zijn.   De eerste jaren na de scheuring leek het er nog niet op dat de SDAP later zo'n grote aanhang zou krijgen. De weerklank onder de Nederlandse socialisten was vooralsnog gering. Weliswaar kwamen er uit het buitenland sympathie-betuigingen, maar die maakten weinig indruk. De SDAP ging weliswaar uit van de noodzaak van tegen de bezitters gerichte klassenstrijd, maar wilde zijn doel meer dan met het direct economische machtsmiddel van stakingen, bereiken langs politieke weg, door te streven naar algemeen kiesrecht. Directe verbetering van levensomstandigheden der arbeiders stond wel op het programma, maar mocht geen doel op zich zijn. 
  
- In de strijd voor de uitbreiding van het kiesrecht stond de SDAP lijnrecht tegenover de uit de SDB voortgekomen Socialistenbond. De nieuwe partij had aanvankelijk meer theoretici dan aanhangers, //meer officieren dan soldaten//. De stijging van het ledental ging langzaam maar geleidelijk: in 1896 waren er 1000 leden, een jaar later 1500, in 1898 waren er 2200, in 1899 2500 en in 1900 3200. Deze trage aanwas is toe te schrijven aan de doorwerking van de polarisatie als gevolg van de SDB-idealen. Door elkaar te verketteren dreef men naar uitersten: parlementair socialisme versus anarchisine. + In de strijd voor de uitbreiding van het kiesrecht stond de SDAP lijnrecht tegenover de uit de SDB voortgekomen Socialistenbond. De nieuwe partij had aanvankelijk meer theoretici dan aanhangers, //meer officieren dan soldaten//. De stijging van het ledental ging langzaam maar geleidelijk: in 1896 waren er 1000 leden, een jaar later 1500, in 1898 waren er 2200, in 1899 2500 en in 1900 3200. Deze trage aanwas is toe te schrijven aan de doorwerking van de polarisatie als gevolg van de SDB-idealen. Door elkaar te verketteren dreef men naar uitersten: parlementair socialisme versus anarchisme. 
  
  Ook binnen de [[vakverenigingen|vakorganisaties]] ontstond een scheiding: de SDAP verwijderde zich van het Nationaal Arbeids Secretariaat NAS met zijn plaatselijke arbeidssecretariaten PAS. Eerst na de beruchte [[staking|Spoorwegstaking]] van 1903 ging het NAS zich meer op onderhandelingen dan op acties richten. Niettemin was de SDAP zeer ingenomen met de oprichting van het NVV, het Nederlands Verbond van Vakverenigingen in 1906, een //moderne// bond. In de 20e eeuw maakte de sociaal-democratie een gestage, zij het vooreerst nog trage groei door. In de jaren voor de Eerste Wereldoorlog nam het aantal leden snel toe. Enkele cijfers: in 1904 waren er 5600 leden, in 1911 was dit aantal opgelopen tot 11000 en in 1914 werd het 25000e lid ingeschreven.  Ook binnen de [[vakverenigingen|vakorganisaties]] ontstond een scheiding: de SDAP verwijderde zich van het Nationaal Arbeids Secretariaat NAS met zijn plaatselijke arbeidssecretariaten PAS. Eerst na de beruchte [[staking|Spoorwegstaking]] van 1903 ging het NAS zich meer op onderhandelingen dan op acties richten. Niettemin was de SDAP zeer ingenomen met de oprichting van het NVV, het Nederlands Verbond van Vakverenigingen in 1906, een //moderne// bond. In de 20e eeuw maakte de sociaal-democratie een gestage, zij het vooreerst nog trage groei door. In de jaren voor de Eerste Wereldoorlog nam het aantal leden snel toe. Enkele cijfers: in 1904 waren er 5600 leden, in 1911 was dit aantal opgelopen tot 11000 en in 1914 werd het 25000e lid ingeschreven.
Regel 55: Regel 55:
  Kort na het royement van de Tribunisten waren er verkiezingen. De SDAP behaalde zeven zetels. Vier jaar later werden er zelfs dertien zetels van de toen nog 100 Tweede Kamer-zetels gewonnen. Er was toen nog een districtenstelsel met beperkt kiesrecht. Deze 13 zetels leidden tot een uitnodiging om aan de regering deel te nemen, maar de drie aangeboden ministersposten werden afgewezen. Het zou tot 1939 duren alvorens de SDAP weer voor deelname aan een kabinet werd aangezocht.   Kort na het royement van de Tribunisten waren er verkiezingen. De SDAP behaalde zeven zetels. Vier jaar later werden er zelfs dertien zetels van de toen nog 100 Tweede Kamer-zetels gewonnen. Er was toen nog een districtenstelsel met beperkt kiesrecht. Deze 13 zetels leidden tot een uitnodiging om aan de regering deel te nemen, maar de drie aangeboden ministersposten werden afgewezen. Het zou tot 1939 duren alvorens de SDAP weer voor deelname aan een kabinet werd aangezocht. 
  
- De benoeming van [[Laan3|Kornelis ter Laan]] tot burgemeester van Zaandam was een overwinning van de deelname-gezinden en had voor de gehele SDAP gevolgen. Twee jaar eerder was overigens al, ook in Zaandam, [[Duijs|mr Jan Eliza Wilhelm (Jan) Duijs]] tot eerste socialistische wethouder in ons land benoemd. Een deel van de SDAP-aanhang, zeker in de Zaanstreek, was echter nog steeds revolutionair-gezind.+ De benoeming van [[laan_klaas_ter|Kornelis ter Laan]] tot burgemeester van Zaandam was een overwinning van de deelname-gezinden en had voor de gehele SDAP gevolgen. Twee jaar eerder was overigens al, ook in Zaandam, [[Duijs|mr Jan Duijs]] tot eerste socialistische wethouder in ons land benoemd. Een deel van de SDAP-aanhang, zeker in de Zaanstreek, was echter nog steeds revolutionair-gezind.
  
  Toen Troelstra in 1918, na de gebeurtenissen in Rusland en in de lijn van deze revolutionaire gezindheid, in de Kamer opmerkte //dat de revolutie zeker niet bij Zevenaar halt zou houden//, kostte hem dat veel van zijn prestige, niet alleen in confessionele en liberale kring, maar ook bij het reformistische deel van de eigen SDAP-aanhang. In de jaren '20 verdween het orthodoxe, revolutionaire marxisme uit de belangstelling van de toonaangevende SDAP-ers.   Toen Troelstra in 1918, na de gebeurtenissen in Rusland en in de lijn van deze revolutionaire gezindheid, in de Kamer opmerkte //dat de revolutie zeker niet bij Zevenaar halt zou houden//, kostte hem dat veel van zijn prestige, niet alleen in confessionele en liberale kring, maar ook bij het reformistische deel van de eigen SDAP-aanhang. In de jaren '20 verdween het orthodoxe, revolutionaire marxisme uit de belangstelling van de toonaangevende SDAP-ers. 
Regel 112: Regel 112:
  Voordien waren al veel vrije socialisten in de SDB en het PAS verenigd. Juist de decentraal georganiseerde Plaatselijke Arbeids Secretariaten waren uitermate geschikt voor het voeren van actie. Toen de invloed van het PAS na de spoorwegstaking van 1903 verminderde, nam ook die van de vrije socialisten af, hoewel er na 1910 weer een korte opleving was. Omdat de SDB-aanhangers en vrije socialisten vooral volks- en zelfontwikkeling nastreefden, richtten zij bijvoorbeeld muziek-, zang- en toneelverenigingen op, terwijl bij hen ook het ontstaan van de geheelonthouders-beweging moet worden gezocht. Deze organisaties waren in zekere zin een kenmerk van de Zaanse arbeidersbeweging. Door de SDB en de vrije socialisten was er in de streek aanvankelijk ook weinig belangstelling voor de SDAP als //scheurpartij// en voor het NVV.   Voordien waren al veel vrije socialisten in de SDB en het PAS verenigd. Juist de decentraal georganiseerde Plaatselijke Arbeids Secretariaten waren uitermate geschikt voor het voeren van actie. Toen de invloed van het PAS na de spoorwegstaking van 1903 verminderde, nam ook die van de vrije socialisten af, hoewel er na 1910 weer een korte opleving was. Omdat de SDB-aanhangers en vrije socialisten vooral volks- en zelfontwikkeling nastreefden, richtten zij bijvoorbeeld muziek-, zang- en toneelverenigingen op, terwijl bij hen ook het ontstaan van de geheelonthouders-beweging moet worden gezocht. Deze organisaties waren in zekere zin een kenmerk van de Zaanse arbeidersbeweging. Door de SDB en de vrije socialisten was er in de streek aanvankelijk ook weinig belangstelling voor de SDAP als //scheurpartij// en voor het NVV. 
  
-Pas na 1912, toen [[duijs|mr Jan Eliza Wilhelm (Jan) Duijs]] in Zaandam 's lands eerste socialistische wethouder werd, kreeg de SDAP gaandeweg meer invloed. De mentaliteit van de vrije socialisten heeft echter nog lang in de Zaanse arbeidersbeweging, socialistisch dan wel communistisch, doorgewerkt. Nog in 1927 en 1931 wist de vrije socialist [[Seymour|Antonie Cornelis (Toon) Seymour]] in Koog een raadszetel voor zijn Anti-Stemdwangpartij te verwerven. Hij trok vooral stemmen van voormalige aanhangers van Domela Nieuwenhuis. Met zijn zetel in 1931 voorkwam Toon Seymour overigens dat de CPH en RSP (zie 4.4.) invloed in de Koogse raad konden uitoefenen. In 1935 ging de zetel van zijn eenmansfractie verloren. +Pas na 1912, toen [[duijs|mr Jan Eliza Wilhelm (Jan) Duijs]] in Zaandam 's lands eerste socialistische wethouder werd, kreeg de SDAP gaandeweg meer invloed. De mentaliteit van de vrije socialisten heeft echter nog lang in de Zaanse arbeidersbeweging, socialistisch dan wel communistisch, doorgewerkt. Nog in 1927 en 1931 wist de vrije socialist [[seijmour_toon|Antonie Cornelis (Toon) Seijmour]] in Koog een raadszetel voor zijn Anti-Stemdwangpartij te verwerven. Hij trok vooral stemmen van voormalige aanhangers van Domela Nieuwenhuis. Met zijn zetel in 1931 voorkwam Toon Seymour overigens dat de CPH en RSP (zie 4.4.) invloed in de Koogse raad konden uitoefenen. In 1935 ging de zetel van zijn eenmansfractie verloren. 
  
 == 4.3. De SDAP == == 4.3. De SDAP ==
Regel 124: Regel 124:
 In september 1902 verscheen onder zijn redactie het eerste nummer van //De Voorpost, arbeiders-weekblad voor de Zaan en omstreken//. Het bestaande [[Volksblad|Volksblad]] had in zijn ogen geen propagandistische waarde, omdat het teveel polemieken bevatte. Hij stimuleerde scholing en de oprichting van tal van organisaties, zoals de socialistische zang- en muziekverenigingen //Morgenrood// en //Excelsior//, toneelverenigingen, rijwielclubs, coöperaties, vrouwen- en geheelonthoudersverenigingen. Socialistische politiek was echter zijn eerste doel. In 1901 werd hij kandidaat gesteld voor de Tweede Kamer en in 1903 voor de Zaandamse gemeenteraad, beide malen nog vergeefs.  In september 1902 verscheen onder zijn redactie het eerste nummer van //De Voorpost, arbeiders-weekblad voor de Zaan en omstreken//. Het bestaande [[Volksblad|Volksblad]] had in zijn ogen geen propagandistische waarde, omdat het teveel polemieken bevatte. Hij stimuleerde scholing en de oprichting van tal van organisaties, zoals de socialistische zang- en muziekverenigingen //Morgenrood// en //Excelsior//, toneelverenigingen, rijwielclubs, coöperaties, vrouwen- en geheelonthoudersverenigingen. Socialistische politiek was echter zijn eerste doel. In 1901 werd hij kandidaat gesteld voor de Tweede Kamer en in 1903 voor de Zaandamse gemeenteraad, beide malen nog vergeefs. 
  
-In 1904 kwam hij bij een tussentijdse verkiezing toch als eerste sociaal-democraat in de Zaandamse raad. Mendels was niet de eerste socialist die een Zaanse raadszetel veroverde. [[Leguit|Paul Leguit]] was al in 1891, onder veel tumult, in Koog gekozen. In 1900 sloot Leguit zich bij de toen opgerichte SDAP-afdeling in zijn woonplaats aan, waarna hij voor deze partij in 1905 opnieuw een raadszetel bekleedde. De invloed van de eerste sociaal-democraten in de Zaanse gemeenteraden was gering. Mendels concentreerde zich, als eenling, met weinig succes op de verbetering van de arbeidsvoorwaarden van het gemeentepersoneel en het stimuleren van volkswoningbouw. +In 1904 kwam hij bij een tussentijdse verkiezing toch als eerste sociaal-democraat in de Zaandamse raad. Mendels was niet de eerste socialist die een Zaanse raadszetel veroverde. [[Leguit|Paul Leguit]] was al in 1891, onder veel tumult, in Koog gekozen. Hij had een eigen smederij, maar verloor door zijn lidmaatschap van de Sociaal Demcratische Bond veel klanten. De fabrieksbazen wilden niet meer met hem samenwerken. Leguit werd later ook wethouder na een scherp conflict met burgemeester f. Th Roeters van Lennep. Tijdens een raadsvergadering in 1896 had Jan Dekker, medestrijder van Leguit, de nieuwe politieverordening een 'judas-evangelie' genoemd. De burgemeester ging daarna zo heftig tekeer tegen beide socialisten dat zij hun functie neerlegden. Nieuwe verkiezingen waren nodig, waarna het tweetal werd herkozen. Toen Leguit bovendien wethouder werd besloot Roeters van Lennep te vertrekken. In 1900 sloot Leguit zich bij de toen opgerichte SDAP-afdeling in zijn woonplaats aan, waarna hij voor deze partij in 1905 opnieuw een raadszetel bekleedde. De invloed van de eerste sociaal-democraten in de Zaanse gemeenteraden was gering. Mendels concentreerde zich, als eenling, met weinig succes op de verbetering van de arbeidsvoorwaarden van het gemeentepersoneel en het stimuleren van volkswoningbouw. 
  
 Buiten de raad boekte hij meer resultaat: de partij-aanhang groeide en de verhouding met de vakbeweging verbeterde. Zijn opvolger [[duijs|mr. Jan Duijs]], kreeg in 1906 toen Mendels naar Den Haag vertrokken dan ook meteen de steun van een bloeiende partij-afdeling. Als geen ander drukte Duijs een persoonlijk stempel op de politiek in de Zaanstreek. Hij was een begaafd spreker die demagogie niet schuwde en had ook een bijtende pen. Hij kreeg in korte tijd een grote populariteit. Mede of vooral door zijn optreden kreeg de streek de naam //de rooie Zaan//. Sprak hij op een propaganda-avond, dan puilde de zaal uit. Onder zijn redactie steeg de oplage van De Voorpost zienderogen. In de raad overdonderde hij zijn politieke tegenstanders, ook al waren zijn toespraken niet steeds ter zake. Hij liet zich vaak in de andere Zaanse dorpen zien waar hij colporteerde met De Voorpost. Ook buiten de streek kreeg hij bekendheid, zeker nadat hij in 1909 tot lid van de Tweede Kamer was benoemd; illustratief is dat de in de Eerste Wereldoorlog gemobiliseerde Zaankanters //de jongens van Duys// werden genoemd. Zijn invloed is groot geweest, maar werd veel later miskend en liefst verzwegen doordat hij zich voor de Tweede Wereldoorlog tot de NSB bekeerde.  Buiten de raad boekte hij meer resultaat: de partij-aanhang groeide en de verhouding met de vakbeweging verbeterde. Zijn opvolger [[duijs|mr. Jan Duijs]], kreeg in 1906 toen Mendels naar Den Haag vertrokken dan ook meteen de steun van een bloeiende partij-afdeling. Als geen ander drukte Duijs een persoonlijk stempel op de politiek in de Zaanstreek. Hij was een begaafd spreker die demagogie niet schuwde en had ook een bijtende pen. Hij kreeg in korte tijd een grote populariteit. Mede of vooral door zijn optreden kreeg de streek de naam //de rooie Zaan//. Sprak hij op een propaganda-avond, dan puilde de zaal uit. Onder zijn redactie steeg de oplage van De Voorpost zienderogen. In de raad overdonderde hij zijn politieke tegenstanders, ook al waren zijn toespraken niet steeds ter zake. Hij liet zich vaak in de andere Zaanse dorpen zien waar hij colporteerde met De Voorpost. Ook buiten de streek kreeg hij bekendheid, zeker nadat hij in 1909 tot lid van de Tweede Kamer was benoemd; illustratief is dat de in de Eerste Wereldoorlog gemobiliseerde Zaankanters //de jongens van Duys// werden genoemd. Zijn invloed is groot geweest, maar werd veel later miskend en liefst verzwegen doordat hij zich voor de Tweede Wereldoorlog tot de NSB bekeerde. 
Regel 130: Regel 130:
 In 1907 waren Duijs en Leguit niet meer de enige socialistische raadsleden. In Wormerveer trad de lithograaf Bernardus Willem Binnendijk (geb.1880) in de raad, in Assendelft onderwijzer Maarten Sikkes. Binnendijk werd als gevolg van zijn benoeming ontslagen door zijn werkgever, de nv Verwer's Vernis- en Metaaldrukkerij in Krommenie. Duys' optreden jegens de andere Zaandamse raadsleden had tot gevolg dat hij uit raadscommissies werd geweerd. Tot de commissie van toezicht op het lager onderwijs werd de SDAP zelfs jaren later nog niet toegelaten, onder de drogreden dat er geen socialistische variant van het bijzonder onderwijs bestond.  In 1907 waren Duijs en Leguit niet meer de enige socialistische raadsleden. In Wormerveer trad de lithograaf Bernardus Willem Binnendijk (geb.1880) in de raad, in Assendelft onderwijzer Maarten Sikkes. Binnendijk werd als gevolg van zijn benoeming ontslagen door zijn werkgever, de nv Verwer's Vernis- en Metaaldrukkerij in Krommenie. Duys' optreden jegens de andere Zaandamse raadsleden had tot gevolg dat hij uit raadscommissies werd geweerd. Tot de commissie van toezicht op het lager onderwijs werd de SDAP zelfs jaren later nog niet toegelaten, onder de drogreden dat er geen socialistische variant van het bijzonder onderwijs bestond. 
  
-Als tweede SDAP-er deed in 1908 [[Prins_klaas|Klaas Prins]] zijn intrede in de Zaandamse gemeenteraad. In 1913 werd reeds ongeveer een kwart van alle Zaanse raadszetels door sociaal-democraten bezet. Door het sluiten van een verbond hadden anti-revolutionairen, katholieken en liberalen vergeefs getracht de politieke invloed van de socialisten te beteugelen. Vooral in Zaandam, waar 10 van de 19 zetels aan socialisten toevielen, ging de SDAP de plaatselijke politiek beheersen. Duys had in 1912 al de wethouderspost van de liberaal Gerrit van Holk (1867-1927) [[http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110547005:mpeg21:a0044|overgenomen]] en werd daarmee de eerste socialistische wethouder van ons land. Dat bracht in de landelijke SDAP een discussie teweeg. Mocht men bestuursverantwoordelijkheid aanvaarden zolang er in de raad geen socialistische meerderheid was? Men moest dan immers meewerken aan niet door de SDAP gesteunde besluiten? Het partijbestuur hakte die knoop eenvoudig door: het was Duys wel toevertrouwd zich kritisch te blijven opstellen. Het probleem was, wat Zaandam betreft, trouwens een jaar later achterhaald, doordat de SDAP inderdaad een raadsmeerderheid kreeg. +Als tweede SDAP-er deed in 1908 [[Prins_klaas|Klaas Prins]] zijn intrede in de Zaandamse gemeenteraad. In 1913 werd reeds ongeveer een kwart van alle Zaanse raadszetels door sociaal-democraten bezet. Door het sluiten van een verbond hadden anti-revolutionairen, katholieken en liberalen vergeefs getracht de politieke invloed van de socialisten te beteugelen. Vooral in Zaandam, waar 10 van de 19 zetels aan socialisten toevielen, ging de SDAP de plaatselijke politiek beheersen. Duys had in 1912 al de wethouderspost van de liberaal Gerrit van Holk (1867-1927) [[https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110547005:mpeg21:a0044|overgenomen]] en werd daarmee de eerste socialistische wethouder van ons land. Dat bracht in de landelijke SDAP een discussie teweeg. Mocht men bestuursverantwoordelijkheid aanvaarden zolang er in de raad geen socialistische meerderheid was? Men moest dan immers meewerken aan niet door de SDAP gesteunde besluiten? Het partijbestuur hakte die knoop eenvoudig door: het was Duys wel toevertrouwd zich kritisch te blijven opstellen. Het probleem was, wat Zaandam betreft, trouwens een jaar later achterhaald, doordat de SDAP inderdaad een raadsmeerderheid kreeg. 
  
-[[donia|Dirk Donia]] werd toen de tweede sociaal-democratische wethouder. Wel diende zich nu meteen een volgend probleem aan: de twee socialistische wethouders stonden in B&W tegenover een niet-socialistische burgemeester en een dito wethouder en de stemmen staakten keer op keer. 0m dit op te lossen eiste de SDAP een vierde wethouderspost voor zich op. [[elias|Jhr. mr. dr. Carl Adolph Elias]] zag hierin aanleiding om voor het burgemeesterschap te bedanken. Zo kwam opeens, in 1914, de weg vrij voor de benoeming van de eerste socialistische burgemeester in Nederland, het kamerlid  [[Laan3|Kornelis ter Laan]]. +[[donia|Dirk Donia]] werd toen de tweede sociaal-democratische wethouder. Wel diende zich nu meteen een volgend probleem aan: de twee socialistische wethouders stonden in B&W tegenover een niet-socialistische burgemeester en een dito wethouder en de stemmen staakten keer op keer. 0m dit op te lossen eiste de SDAP een vierde wethouderspost voor zich op. [[elias|Jhr. mr. dr. Carl Adolph Elias]] zag hierin aanleiding om voor het burgemeesterschap te bedanken. Zo kwam opeens, in 1914, de weg vrij voor de benoeming van de eerste socialistische burgemeester in Nederland, het kamerlid  [[laan_klaas_ter|Kornelis ter Laan]]. 
  
 Ter Laan kwam niet in een opgemaakt bed. Nog afgezien van de aanvankelijke discussie binnen de SDAP of een socialist wel burgemeester mocht worden, bleef hij steeds de ogen van zijn partij in de rug voelen. Ook was het duidelijk dat //Den Haag// met meer dan gewone aandacht zijn optreden in Zaandam volgde: liberaal en confessioneel Nederland wachtte in spanning op de van hem verwachte blunders. Gezegd mag worden dat Ter Laan ze steeds met veel inventiviteit wist te vermijden. Nog vóór jhr. Elias vertrok, voerde Zaandam de achturige werkdag voor het gemeentepersoneel in. Daardoor en door een gul salarisbeleid kon de gemeentebegroting slechts moeizaam sluitend worden gemaakt. Kritiek was er ook op het besluit niet te vlaggen op de verjaardagen van leden van het koninklijk huis.  Ter Laan kwam niet in een opgemaakt bed. Nog afgezien van de aanvankelijke discussie binnen de SDAP of een socialist wel burgemeester mocht worden, bleef hij steeds de ogen van zijn partij in de rug voelen. Ook was het duidelijk dat //Den Haag// met meer dan gewone aandacht zijn optreden in Zaandam volgde: liberaal en confessioneel Nederland wachtte in spanning op de van hem verwachte blunders. Gezegd mag worden dat Ter Laan ze steeds met veel inventiviteit wist te vermijden. Nog vóór jhr. Elias vertrok, voerde Zaandam de achturige werkdag voor het gemeentepersoneel in. Daardoor en door een gul salarisbeleid kon de gemeentebegroting slechts moeizaam sluitend worden gemaakt. Kritiek was er ook op het besluit niet te vlaggen op de verjaardagen van leden van het koninklijk huis. 
Regel 143: Regel 143:
  Sinds het begin van de jaren '20 werd de SDAP steeds meer als gevestigde partij erkend. Het radicale karakter, zo dat er nog was, verdween, zodat er zelfs een bescheiden politieke aanhang kon ontstaan van zich ontwikkelende of afsplitsende partijtjes ter linkerzijde. In Oostzaan werd de SDAP in de jaren '30 de grootste partij. In Jisp daarentegen kwakkelde het democratisch socialisme. Hier kon het zich pas na de Tweede Wereldoorlog in de PvdA beter organiseren. Maar in alle andere Zaangemeenten gingen SDAP- vertegenwoordigers mede-verantwoordelijkheid voor het bestuur dragen. In de crisis van de jaren '30 was dat overigens niet eenvoudig: overal moest de tering naar de nering worden gezet. De socialisten streefden naar werkverruiming, invoering en/of behoud van de CAO-lonen en goede steunregelingen voor werklozen, maar de gemeenten kregen weinig speelruimte van de landsregering.   Sinds het begin van de jaren '20 werd de SDAP steeds meer als gevestigde partij erkend. Het radicale karakter, zo dat er nog was, verdween, zodat er zelfs een bescheiden politieke aanhang kon ontstaan van zich ontwikkelende of afsplitsende partijtjes ter linkerzijde. In Oostzaan werd de SDAP in de jaren '30 de grootste partij. In Jisp daarentegen kwakkelde het democratisch socialisme. Hier kon het zich pas na de Tweede Wereldoorlog in de PvdA beter organiseren. Maar in alle andere Zaangemeenten gingen SDAP- vertegenwoordigers mede-verantwoordelijkheid voor het bestuur dragen. In de crisis van de jaren '30 was dat overigens niet eenvoudig: overal moest de tering naar de nering worden gezet. De socialisten streefden naar werkverruiming, invoering en/of behoud van de CAO-lonen en goede steunregelingen voor werklozen, maar de gemeenten kregen weinig speelruimte van de landsregering. 
  
-In het socialistische Zaandam werd geprobeerd de gemeentelijke tarieven te verlagen, althans zo laag mogelijk te houden. Ook weigerde de SDAP hier medewerking aan de uitzending van werklozen naar de polders in de kop van Noord-Holland en zelfs Overijssel, in het kader van de werkverschaffing. Dreigementen en inhouding van subsidie op de steunverlening door de regering Colijn brachten daarin pas na veel gemeentelijke tegenstand verandering; er werden toch werklozen naar Giethoorn gestuurd. Ter Laan en zijn opvolger burgemeester ([[veld|mr. dr. Joris in 't Veld]], zagen vanaf 1937 met lede ogen dat de autonomie van hun bestuur steeds verder ingeperkt werd en er geen ruimte overbleef voor het in de praktijk brengen van hun socialistische ideeën. Een van de weinige mogelijkheden was de beschikbaarstelling van gemeentegrond voor de zogenaamde //werklozentuintjes//. Afgezien daarvan kreeg de gemeente nauwelijks kans voor eigen initiatieven. +In het socialistische Zaandam werd geprobeerd de gemeentelijke tarieven te verlagen, althans zo laag mogelijk te houden. Ook weigerde de SDAP hier medewerking aan de uitzending van werklozen naar de polders in de kop van Noord-Holland en zelfs Overijssel, in het kader van de werkverschaffing. Dreigementen en inhouding van subsidie op de steunverlening door de regering Colijn brachten daarin pas na veel gemeentelijke tegenstand verandering; er werden toch werklozen naar Giethoorn gestuurd. Ter Laan en zijn opvolger burgemeester [[veld|mr. dr. Joris in 't Veld]], zagen vanaf 1937 met lede ogen dat de autonomie van hun bestuur steeds verder ingeperkt werd en er geen ruimte overbleef voor het in de praktijk brengen van hun socialistische ideeën. Een van de weinige mogelijkheden was de beschikbaarstelling van gemeentegrond voor de //werklozentuintjes//. Afgezien daarvan kreeg de gemeente nauwelijks kans voor eigen initiatieven. 
  
  
Regel 198: Regel 198:
  De ongeveer honderdjarige geschiedenis van het socialisme in de Zaanstreek is eigenlijk te boeiend om zo beperkt te worden samengevat. Voor een encyclopedie zijn feitelijke en cijfermatige gegevens van groter belang dan een poging de motivatie en het idealisme van de aanvankelijke socialisten te achterhalen.   De ongeveer honderdjarige geschiedenis van het socialisme in de Zaanstreek is eigenlijk te boeiend om zo beperkt te worden samengevat. Voor een encyclopedie zijn feitelijke en cijfermatige gegevens van groter belang dan een poging de motivatie en het idealisme van de aanvankelijke socialisten te achterhalen. 
  
-Zelfs [[hoen1|'t Hoen]] kwam met zijn overigens lofwaardige studies van samen meer dan 800 bladzijden niet boven het niveau van een opsomming uit. Toch lijkt het ons dienstig om tenslotte, zij het heel in het algemeen, juist de integere bedoelingen, het doorzettingsvermogen en de opofferingsgezindheid van de vroegere Zaanse socialisten te onderstrepen. Dat lijkt des te meer nodig omdat in het verleden de overigens door socialisten zelf nagestreefde klassenstrijd tot verharde standpunten leidde, waarbij voor een meer genuanceerd oordeel geen plaats was. +Zelfs [[hoen_jaap_t|Jaap 't Hoen]] kwam met zijn overigens lofwaardige studies van samen meer dan 800 bladzijden niet boven het niveau van een opsomming uit. Toch lijkt het ons dienstig om tenslotte, zij het heel in het algemeen, juist de integere bedoelingen, het doorzettingsvermogen en de opofferingsgezindheid van de vroegere Zaanse socialisten te onderstrepen. Dat lijkt des te meer nodig omdat in het verleden de overigens door socialisten zelf nagestreefde klassenstrijd tot verharde standpunten leidde, waarbij voor een meer genuanceerd oordeel geen plaats was. 
  
 Stellig is het zo dat de opkomst van de arbeidersbeweging de Zaanstreek ten diepste heeft beïnvloed, niet in het minst in bestuurlijk opzicht. Even zeker kan achteraf worden vastgesteld dat het socialisme in hoge mate de volksontwikkeling heeft bevorderd. Het streefde die ook bewust na. Juist in een streek met een bevolking van, zoals dat langs de Zaan vroeger het geval was, overwegend in de industrie werkzame arbeiders mag niet worden ontkend dat belangrijke stimulansen tot deze ontwikkeling, of het nu studie of ontspanning, in welke vorm dan ook, betrof, ontleend waren aan socialistische idealen. In  dat opzicht had de liberale 19e eeuw, ondanks loffelijke instellingen zoals de [[maatschappij1|Maatschappij tot Nut van 't Algemeen]], de minst bedeelden weinig of niets geboden.  Stellig is het zo dat de opkomst van de arbeidersbeweging de Zaanstreek ten diepste heeft beïnvloed, niet in het minst in bestuurlijk opzicht. Even zeker kan achteraf worden vastgesteld dat het socialisme in hoge mate de volksontwikkeling heeft bevorderd. Het streefde die ook bewust na. Juist in een streek met een bevolking van, zoals dat langs de Zaan vroeger het geval was, overwegend in de industrie werkzame arbeiders mag niet worden ontkend dat belangrijke stimulansen tot deze ontwikkeling, of het nu studie of ontspanning, in welke vorm dan ook, betrof, ontleend waren aan socialistische idealen. In  dat opzicht had de liberale 19e eeuw, ondanks loffelijke instellingen zoals de [[maatschappij1|Maatschappij tot Nut van 't Algemeen]], de minst bedeelden weinig of niets geboden. 
Regel 212: Regel 212:
   * P. van Horssen en D. Rietveld, De Sociaal-Democratische Bond, in: 'Geschiedenis van de Nederlandse arbeidersbeweging in de 19e eeuw`. Den Haag 1978 en in 'Tijdschrift voor sociale Geschiedenis', 1977;    * P. van Horssen en D. Rietveld, De Sociaal-Democratische Bond, in: 'Geschiedenis van de Nederlandse arbeidersbeweging in de 19e eeuw`. Den Haag 1978 en in 'Tijdschrift voor sociale Geschiedenis', 1977; 
   * J.C.H. Blom, De Muiterij op de Zeven Provinciën, Utrecht 1983;    * J.C.H. Blom, De Muiterij op de Zeven Provinciën, Utrecht 1983; 
-  * J.J. `t Hoen, De Rode Zaanstreek, Zaandam 1978; +  * Jaap 't Hoen, De Rode Zaanstreek, Zaandam 1978; 
   * F.M. Galesloot, Partijformaties in een tanend liberaal bolwerk, de opmars van confessionelen en socialisten in Zaandam in de periode 1880-1929, in 'Broeders sluit u aan', Den Haag 1985;    * F.M. Galesloot, Partijformaties in een tanend liberaal bolwerk, de opmars van confessionelen en socialisten in Zaandam in de periode 1880-1929, in 'Broeders sluit u aan', Den Haag 1985; 
   * H. Winkel, De vrije socialisten in de Zaanstreek 1899-1914, scriptie, Krommenie 1981;    * H. Winkel, De vrije socialisten in de Zaanstreek 1899-1914, scriptie, Krommenie 1981; 
  • /home/zaanwiki/domains/zaanwiki.nl/private_html/encyclopedie/data/attic/socialisme.1497185963.txt.gz
  • Laatst gewijzigd: 2020/09/06 18:07
  • (Externe bewerking)