Verschillen
Dit geeft de verschillen weer tussen de geselecteerde revisie en de huidige revisie van de pagina.
Beide kanten vorige revisie Vorige revisie | Vorige revisie | ||
zaandam [2019/05/17 11:27] |
zaandam [2024/06/17 09:21] (huidige) zaanlander |
||
---|---|---|---|
Regel 1: | Regel 1: | ||
+ | ==== Zaandam ==== | ||
+ | Voormalige zelfstandige gemeente, die zowel wat betreft inwonertal als economische betekenis de belangrijkste bewoningskern van de Zaanstreek vormde. Zaandam ontstond in de [[franse_tijd|Franse tijd]] door de samenvoeging van [[Oostzaandam]] en [[Westzaandam]], | ||
+ | === Naam, bijnamen van de bewoners === | ||
+ | |||
+ | Zaandam dankt zijn naam aan de dam die waarschijnlijk aan het eind van de 13e eeuw in de Zaan is opgeworpen. Deze dam sloot de Zaanse wateren af van [[ij|het IJ]] ter hoogte van de huidige Damstraat in de richting van de Oostzijderkerk. [[boekenoogen|Gerrit Jacob Boekenoogen]] vermeldt dat Zaai-dam vermoedelijk als eigenlijke naam gold. Hiervan bestonden in het verleden echter allerlei varianten, zoals Saardam of Saerdam, Zanerdam of Sanerdam, Saenredam of Zaanredam en Saenderdam of Zaanderdam. | ||
+ | |||
+ | Zaandammers droegen tot ver in de 19e eeuw de bijnaam koekvreters. Dit gold overigens ook voor inwoners van Koog en Krommenie. Een andere en oudere bijnaam was galgezagers. Deze naam ontstond na het [[Turfoproer]] in 1678, toen onbekende Zaandammers de galgen hadden omgezaagd waaraan de veronderstelde aanstichters van dit oproer waren terechtgesteld. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Het honderdjarig bestaan van gemeente Zaandam in 1912 als stad ging zonder enig feestbetoon voorbij vanwege de geringe medewerking onder de bevolking. | ||
+ | === Wapen === | ||
+ | |||
+ | |||
+ | [{{ : | ||
+ | |||
+ | De tekenaar heeft in elk geval nieuwe elementen willen toevoegen aan de eerdere wapens van Oostzaandam en de Banne van Westzanen en koos daartoe de Mercuriusstaf als zinnebeeld van de handel en de haan als symbool van de waakzaamheid. Het hartschild bevat, naar wordt aangenomen, een verbeelding van of verwijzing naar de Zaan. De als wapenhouder dienende leeuw is wellicht afkomstig van het wapen van Oostzaandam, | ||
+ | |||
+ | Later is, in afwijking van het ingewikkelde ontwerp, een enkele maal een staande, in plaats van een zittende leeuw gebruikt. De juiste versie is nog steeds te vinden aan de gevel van het voormalige stadhuis op de Burcht. Volledigheidshalve volgt hier de officiële omschrijving van het Zaandamse wapen. zoals die is vastgelegd door de Hoge Raad van Adel: Gevierendeeld, | ||
+ | |||
+ | === Omvang en oppervlakte === | ||
+ | |||
+ | |||
+ | De gemeente Zaandam bestond niet alleen uit Oostzaandam en Westzaandam; | ||
+ | |||
+ | Er stond tegenover dat Zaandam er met de Zaandammerpolder vruchtbare landbouwgrond bijkreeg. Het Noordzeekanaal werd de zuidelijke grens van de gemeente. Het kanaal zelf valt ter plaatse sinds de aanleg onder de gemeente Amsterdam. In 1991 meet Zaandam, als deelgemeente van Zaanstad, 2187 hectare. De grenzen, voor zover daarvan nog kan worden gesproken, lopen als volgt: in het oosten wordt Zaandam van de gemeente Oostzaan gescheiden door de [[watering|Watering]]. Het Kalf grenst langs de Wijdewormer-ringvaart aan de per 1-1-1991 gevormde gemeente [[wormerland|Wormerland]]. De [[enge_wormer|Engewormer]]-ringdijk scheidt Zaandam van Wormer, tegenwoordig Wormerland, en vormt in feite de meest noordelijke grens. Aan de westkant van de Zaan lag de noordgrens veel zuidelijker. Zaandam en Koog aan de Zaan werden namelijk van elkaar gescheiden door de [[mallegatsluis|Mallegatsloot]]. Hier ging de noordgrens over in de westelijke grens met Westzaan, die door [[gouw|de Gouw]] liep. | ||
+ | |||
+ | Eerder is al opgemerkt dat de Zaandammer polder tot Zaandam behoorde en dat het Noordzeekanaal de zuidgrens vormde. Vóór de samenvoeging tot Zaanstad lag de westgrens van oostelijk Zaandam met de gemeenten Koog aan de Zaan, Zaandijk en Wormerveer midden in de Zaan. De wijken in voormalig Zaandam hebben bij benadering de volgende oppervlakte: | ||
+ | |||
+ | === Bevolking === | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Bij de samenvoeging in 1811 had Oostzaandam iets meer inwoners dan Westzaandam, | ||
+ | |||
+ | Na de jaren vijftig volgde een sterkere toename: tot 48.910 personen in 1960 en zelfs 63.573 in 1970. Sindsdien ging de gemeente deel uitmaken van Zaanstad. Ondanks de bouw van de nieuwe wijk Westerwatering nam de bevolking niet meer zo snel toe. Bedroeg het aantal inwoners in 1980 67.163, per 1 januari 1989 woonden er 67.467 personen in de deelgemeente Zaandam, iets meer dan de helft van het totale aantal inwoners van Zaanstad. | ||
+ | |||
+ | === Kerkelijke gezindheid === | ||
+ | |||
+ | |||
+ | De Hervormde, tot de doleantie(([[https:// | ||
+ | |||
+ | De [[rooms|Rooms-Katholieken]], | ||
+ | |||
+ | Hierbij vallen de in verhouding tot andere gemeenten grote aantallen Luthersen en Joden op. Zij woonden voornamelijk in het voormalige Westzaandam. In de 17e en 18e eeuw hadden vele Lutherse immigranten hier werk en huisvesting gevonden. De reden van vestiging van de Joodse bevolkingsgroep is niet duidelijk. Tot aan de Tweede Wereldoorlog is deze groep nagenoeg stabiel aanwezig gebleven. Van der Aa telde in 1851 140 Joden en daarnaast 1000 Luthersen, 1700 Rooms-Katholieken, | ||
+ | |||
+ | Opvallend is hierbij de groei van de aantallen Luthersen en Rooms-Katholieken. Het aantal Lutheranen zou vervolgens echter afnemen. In 1947 behoorden zij, evenals Doopsgezinden, | ||
+ | |||
+ | De ontkerkelijking was toen al in volle gang, zodat het aantal van 19.405 niet-kerkelijken geen verwondering wekt. Bij de laatste telling in 1960 was het aantal onkerkelijken toegenomen, hoewel het nog juist onder de 50 procent bleef: 24.600 van de 49.382 ontvangen opgaven bevatten de mededeling geen godsdienst. De Rooms-Katholieken, | ||
+ | |||
+ | === Politieke gezindheid === | ||
+ | |||
+ | |||
+ | {{ : | ||
+ | |||
+ | Vlak na de Tweede Wereldoorlog maakte Zaandam zijn reputatie als rode gemeente echter opnieuw waar. De PvdA en de CPN bezetten toen samen 17 van de 25 raadszetels. Zij zouden deze gezamenlijke meerderheid pas bij de verkiezingen van 1966 kwijtraken, doordat de PSP toen in opmars was. In 1970 waren PvdA en CPN samen toch weer goed voor 18 van de 33 zetels. Hieruit mag niet worden afgeleid dat beide partijen samenwerkten. Integendeel, | ||
+ | |||
+ | De PvdA en haar voorloper SDAP, als ook de CPN en haar voorloper CPH, hadden niet als enige een stabiele vertegenwoordiging in de Zaandamse raad. Zo bezette de Vrijzinnig Democratische Bond van 1909 tot 1940 steeds tenminste één raadszetel. De rooms-katholieken, | ||
+ | |||
+ | De Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD) was sinds 1946 steeds in de gemeenteraad vertegenwoordigd, | ||
+ | |||
+ | De verdeling van de raadszetels geeft daardoor een wat grof beeld van de politieke verhoudingen. Tenslotte behoeven enkele afkortingen uitleg: RSP staat voor Revolutionair Socialistische Partij, RSAP voor Revolutionair Socialistische Arbeiders Partij, PSP voor Pacifistisch Socialistische Partij, LSP voor Liberale Staats Partij en Middenst. B. voor Middenstands-Economische Bond, Arb. Kiesver. voor Arbeiders-Kiesvereniging, | ||
+ | |||
+ | === Burgemeesters === | ||
+ | |||
+ | <columns 100% left 50% left 50% > | ||
+ | |||
+ | |||
+ | In zijn 162-jarige kreeg Zaandam niet minder dan 24 burgemeesters over de vloer. Een van de oorzaken daarvan was dat de stad in de beginperiode een meerhoofdig burgemeesterschap kende. De eerste Maire was [[gobel_hendrik_christiaan|Hendrik Christiaan Gobel]]. De koopman [[dekker3|Dirk Dekker]] volgde hem op, maar deelde deze functie met de houtkoopman [[stadt|Engel van de Stadt]] en met Cornelis Visser, ieder van dit driemanschap was bij toerbeurt president. Dekker was dat van januari 1814 tot maart 1815, en van januari 1819 tot februari 1820 en van januari 1823 tot juli 1828. | ||
+ | |||
+ | Van de Stadt was in de tussenliggende periodes tweemaal president-burgemeester. Visser vervulde deze functie alleen tussen januari 1817 en januari 1818. Om het nog ingewikkelder te maken, tijdens het eerste presidentschap van Van de Stadt werd ook notaris [[evenhlij|Jan Evenblij]] tot burgemeester benoemd. Deze was in 1820 een klein jaar president-burgemeester en van juli 1831 tot augustus 1832 waarnemend president. Tussen deze twee ambtstermijnen lagen bovendien nog twee periodes waarin de inmiddels benoemde koopman [[vander_jan|Jan Vander]] president van de toen vier burgemeesters was van januari 1822 tot januari 1823 en van juli 1829 tot juli 1831. | ||
+ | |||
+ | Tot 1871 werden steeds burgemeesters benoemd, die doorgaans als koopman of fabrikant uit de eigen gemeente afkomstig waren. Zo was [[stadt_huybert_van_de|Huybert van de Stadt]], een telg uit het bekende houtkopersgeslacht en zoon van de in 1819 gestorven [[stadt_engel_van_de|Engel van de Stadt]], burgemeester van 1832 tot 1838, toen hij op eigen verzoek terugtrad. Hij werd opgevolgd door [[orden_gerrit_van|Gerrit van Orden]], tabakshandelaar en boekverkoper, | ||
+ | |||
+ | Zaandam had in die tijd nog een tweede burgemeester, | ||
+ | < | ||
+ | |||
+ | |||
+ | {{section> | ||
+ | </ | ||
+ | |||
+ | Met de in 1871 benoemde [[greebe_mr._arnoldus|Arnoldus Greebe]], die eerder gemeente-secretaris was geweest, maakte Zaandam voor het eerst kennis met een niet-Zaankanter als burgemeester. Hij vertrok in 1878, om plaats te maken voor de burgemeester van Westzaan [[versteeg|Hendrik Johan Versteeg]]. Deze werd in 1894 benoemd tot burgemeester van Schiedam, waardoor in dat jaar [[elias|jhr. mr. Carel Adolf Elias]] Zaandam als burgemeester ging dienen. | ||
+ | Hij bleef twintig jaar en had het als liberaal verre van gemakkelijk, | ||
+ | |||
+ | In 1937, na vier ambtstermijnen, | ||
+ | |||
+ | Zijn opvolger was [[thomassen|Wim Thomassen]], | ||
+ | |||
+ | In 1974 werd hij de eerste burgemeester van de nieuwe, samengevoegde gemeente [[Zaanstad]]. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | === Bewoningsgeschiedenis === | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Zaandam behield eeuwenlang hetzelfde uiterlijk. De hoge en lage dijken waren tot zeer ver in de 19e eeuw vrijwel de enige verkeerswegen, | ||
+ | |||
+ | Deze situatie was volgens [[aj_van_der_aa|Abraham Jacob van der Aa]] nog in 1851 aanwezig: ,,De ligging van Zaandam en de gehele gesteldheid van de plaats is even eigenaardig als het uitwendig voorkomen van haar gebouwen en woningen. Voor een gedeelte aan de Voorzaan gebouwd, vormt de stad aldaar een brede kom, waar in het midden de drie sluizen met de omliggende gebouwen, de uitstekende punten en sieraden zijn. Aan die kom sluiten zich, noordwaarts op, en door de Binnen- of Achterzaan gescheiden, twee lange streken, aan welke, van afstand tot afstand, weer in oostelijke of westelijke richting, kleinere grachten of paden grenzen, van een ongelijke lengte, en die op het veld of op verschillende fabrieken uitlopen. | ||
+ | |||
+ | Daarboven loopt aan de Westzijde van de stad, langs de binnenzijde en de gehele lengte van de streek, een tot in Wormerveer doorgaande vrij brede sloot, over welke, als middel van gemeenschap, | ||
+ | |||
+ | === Esthetisch oordeel === | ||
+ | |||
+ | Over smaak valt niet te twisten, ook niet over die van Van der Aa. Hoe anders zou het esthetisch oordeel nu luiden als in de Westzijde wegsloot, bruggen en houten huisjes gehandhaafd waren gebleven! Natuurlijk was het dempen van de wegsloot en van de meeste sloten langs en tussen de paden noodzakelijk, | ||
+ | |||
+ | Toch bleef Zaandam tot na de aanleg van de [[spoorwegen|spoorweg]], | ||
+ | |||
+ | In Zaandams noordwesthoek ontstond de [[schildersbuurt|Schildersbuurt]]. Eerder was al de Havenbuurt tot stand gekomen, mede doordat de [[artillerie|Artillerie Inrichtingen]] woningbouw realiseerden ten behoeve van uit Delft meegekomen werknemers. Een andere uitbreiding was de bebouwing van het Ooster-Kattegat, | ||
+ | |||
+ | Na de Tweede Wereldoorlog volgden in hoog tempo bouwactiviteiten in vooral oostelijk Zaandam. Hier ontstonden de [[vijfhoek|Vijfhoek]], | ||
+ | |||
+ | Wellicht zal de voorgenomen verdubbeling van de Coentunnel weer nieuwe aanpassingen vergen. In 1991 zijn in het stadswinkelcentrum aan en rond de Gedempte Gracht ingrijpende wijzigingen in de verkeerscirculatie doorgevoerd, | ||
+ | |||
+ | === Middelen van bestaan === | ||
+ | |||
+ | |||
+ | De grondslagen voor de economische ontwikkeling van Zaandam zijn in de 17e eeuw gelegd. De ontwikkelingen tot het jaar van de samenvoeging, | ||
+ | |||
+ | Door de eigen haven en de nabijheid van Amsterdam was de gemeente in een bevoorrechte positie en kon de 17e-eeuwse opbloei in het vierde kwart van de 19e eeuw min of meer worden herhaald. Na de [[franse_tijd|Franse tijd]] duurde het lang voordat de economie zich kon herstellen. De Zaanse moleneigenaren gingen laat gebruik maken van de nieuwe energiebron [[stoomkracht|stoom]]. Mede daardoor kwam de Zaanse economie pas in de jaren tachtig van de 19e eeuw weer goed op gang, ook de Zaandamse. Het was de tijd dat de grote voedingsmiddelen-industrieën langs de Zaan verrezen, de [[pellerij|rijstpellerijen]] vooral, maar ook een bedrijf als [[verkade_fabrieken|Verkade]] en [[cacaoindustrie|cacaofabrieken]]. In dezelfde tijd of iets 1ater werd ook de basis gelegd voor de latere grootwinkelbedrijven, | ||
+ | |||
+ | Zaandam was lange tijd afhankelijk geweest van de [[houthandel|houthandel]] en -[[houtzagerij|zagerij]] en van bedrijvigheid die in het spoor daarvan was ontstaan, zoals de [[scheepsbouw|scheepsbouw]]. Deze ' | ||
+ | |||
+ | Door de invoering van stoomkracht als energiebron wijzigde zich geleidelijk ook de Zaandamse arbeidsmarkt. Het aantal fabrieksarbeiders nam toe. Hun [[arbeidsomstandigheden|arbeidsomstandigheden]] waren vooralsnog onvoldoende geregeld, doordat er - zoals ook elders het geval was - bij de veranderde productietechnieken te weinig rekening werd gehouden met de menselijke factor. In Zaandam vormde zich een proletariaat van zo'n omvang dat het aan het begin van de 20e eeuw de politiek ging domineren. | ||
+ | |||
+ | Ondanks vergaande industrialisatie bleef ook de handel voor Zaandam van belang. Dat was al eerder tot uitdrukking gekomen door de oprichting van een [[korenbeurs]] (1849), maar ook daarna vertoonde deze sector groei. Niet alleen de import van grondstoffen, | ||
+ | |||
+ | In 1930 werkte bijna 30 procent van de beroepsbevolking in de handel of het verkeer, 51 procent was werkzaam in de industrie, 1,75 procent in de landbouw en 17,25 procent in andere beroepen. In de jaren die volgden groeide het aantal werknemers in de dienstverlenende sector sterk, niet alleen absoluut, maar ook procentueel. Van de 26.251 in 1973 getelde beroepsbeoefenaars werkte 48,1 procent in de dienstverlening. Dat was meer dan in welke andere gemeente in de Zaanstreek ook. | ||
+ | |||
+ | Het percentage werkenden in de nijverheid was licht gedaald tot 44,3 procent, verder werkte 7,5 procent in de bouwnijverheid en nog maar 0,1 procent in de landbouw en visserij. Bij een overzicht uit 1988 dat van de beroepsbevolking is opgemaakt bleek dat de landelijke stijging van de werkgelegenheid in de dienstverlenende sector ook in Zaandam doorzette. In totaal werkte 62,7 procent van de 26.229 werkzame personen in de dienstverlening. Deze groei ging ten koste van de nijverheid, die tot 29.8 procent was gedaald (ter vergelijking: | ||
+ | |||
+ | De daling van de werkgelegenheid in de industrie kan enerzijds worden verklaard uit de toenemende toepassing van arbeidsbesparende maatregelen in de sfeer van automatisering. Anderzijds is de Zaandamse economie na de Tweede Wereldoorlog getroffen door verscheidene bedrijfssluitingen, | ||
+ | |||
+ | Er ontstonden echter ook kleinere en middelgrote bedrijven, die in een aantal gevallen een snelle groei vertoonden. Daarbij kan een verheugend grote differentiatie worden geconstateerd; | ||
+ | |||
+ | Zie ook: [[eco: | ||
+ | |||
+ | [[Economische]] structuur 2.2. tot en met 2.5. | ||
+ | [[Bestuur]] en Rechtspraak 2.2.4. en 2.2.5. | ||
+ | |||
+ | **Literatuur: | ||
+ | ** | ||
+ | * [[aj_van_der_aa|Abraham Jacob van der Aa]], Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden, | ||
+ | * [[boekenoogen|Gerrit Jacob Boekenoogen]], | ||
+ | * [[groesbeek|Mr. Johan Willem Groesbeek]], | ||
+ | * [[Honig, Gerrit Jan|Gerrit Jan Honig]], Beschrijving en geschiedenis der Zaanlandsche gemeentewapens, | ||
+ | * id. De Zaanse burgemeesters sedert 1814. in: De Zaende 1951; | ||
+ | * [[https:// | ||
+ | * H. Roovers en P.H. Zijl, Onvoltooid verleden. Zaandijk 1980; | ||
+ | * [[veen3|Prof. dr Henri Nicolaas ter Veen]] e.a., Problemen der samenvoeging van Zaangemeenten, | ||
+ | * [[verkade2|dr. Margaretha Adriana Verkade]], Handel, nijverheid en verkeer. in: Zaandam 150 jaar stad, Zaandam 1962; | ||
+ | * [[woude|Ad van der Woude]], Het Noorderkwartier, | ||
+ | * Zaanstad in cijfers, Zaanstad 1989; | ||
+ | * Zaanstreek in cijfers, Zaandam 1975. | ||
+ | |||
+ | < | ||
+ | === Andere plaatsen: === | ||
+ | </ | ||
+ | |||
+ | <nav type=" | ||
+ | * [[Assendelft]] | ||
+ | * [[Jisp]] | ||
+ | * [[Knollendam]] | ||
+ | * [[Koog]] | ||
+ | * [[Krommenie]] | ||
+ | * [[Krommeniedijk]] | ||
+ | </ | ||
+ | <nav type=" | ||
+ | * [[Westzaan]] | ||
+ | * [[Wormer]] | ||
+ | * [[Wormerveer]] | ||
+ | * [[Oostzaan]] | ||
+ | * [[Zaandam]] | ||
+ | * [[Zaandijk]] | ||
+ | </ | ||
+ | |||
+ | |