De grenzen tussen de Zaanse gemeenten zijn in de loop der tijden meermalen gewijzigd. Desondanks kan gesproken worden van een aantal 'historische grenzen'. Van oudsher vormde bijvoorbeeld de Mallegatsloot de grens tussen Zaandam en Koog aan de Zaan, de Gouw die tussen Westzaan en Westzaandam en ten dele Koog aan de Zaan, de Watering die tussen Westzaan en ten dele Koog aan de Zaan, Zaandijk en Wormerveer, de Bagijnsloot die tussen Koog aan de Zaan en Zaandijk, de Watermolensloot die tussen Zaandijk en Wormerveer, de Nauernasche Vaart die tussen Krommenie en Westzaan en Wormerveer, eveneens de Nauernasche Vaart tussen Assendelft en Westzaan, de Watering tussen Oostzaan en Oostzaandam et cetera. In totaal zouden een kleine vijftig namen genoemd kunnen worden.

De loop van grenzen en grenswijzigingen zijn zoveel mogelijk bij de dorpsbeschrijvingen in deze encyclopedie opgenomen, zie bij de namen der afzonderlijke gemeenten. Zie ook: Bestuurplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBestuur

Bestuur en rechtspraak 3.1.2.

Een belangrijk jaar was 1817 toen, gelijk met de opheffing van het bestuur van de bannen, nieuwe gemeentegrenzen werden vastgesteld: Jisp en Wijde Wormer, vijf jaar eerder samengevoegd, werden van elkaar gescheiden, Krommenie en Krommeniedijk werden samengevoegd en Zaandam kreeg Haaldersbroek en 't Kalf erbij van Oostzaan. De grens tussen Westzaan en Assendelft de Nauernasche Vaart werd in 1831 vastgesteld.

Na 1817 vonden nog enige spraakmakende grenswijzigingen plaats. Bij de drooglegging van de IJ-polders en het graven van het Noordzeekanaal (1865-1875) kwamen de voormalige, tot de Zaanstreek behorende, eilanden, De Hornplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHorn, de

Uitstulping van het land in het water, vooruitspringend stuk land. Vergelijk de naam van de stad Hoorn, die op zo'n uitstulping in het Hoornse Hop is gebouwd. In de Zaanstreek kwam de aanduiding Horn veelvuldig voor, onder meer in de naam Zaenderhorn, in de straatnamen Lage en Hoge Horn, beide bij de Hogendijk te Zaandam. Als het Horntje voor een in de Voorzaan uitspringende hoek bij het Kattegat in Zaandam en als Horner voor een vierendeel van Oostzaan. In Krommenie is de Horn, ook Kr…, De Waart en Ruigoordplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigRuigoord

Voormalig eiland in het IJ behorend tot het grondgebied van de banne van Westzanen. Het eiland lag ter hoogte van de Westzaner Overtoom, maar werd na de inpoldering van de IJ-polders (1861-1873) een deel van de huidige gemeente Haarlemmerliede en Spaarnwoude. Het voormalige eiland is nog steeds een verhoogd deel van de Houtrakpolder en wordt nog als zodanig aangeduid. aan de overzijde van het kanaal te liggen. Met name Zaandam beijverde zich om dit gebied Zaans te houden, maar de Hoge Raad besloot dat het Noordzeekanaal de grens tussen Zaandam en Amsterdam zou vormen. In 1965 lukte het Krommenie, na decennialange strijd, 'Den Haag' te overtuigen van het nut het gebied noordelijk van de spoorweg en de Provincialeweg aan Assendelft te onttrekken en aan Krommenie toe te voegen.

Ook de samenvoeging van zeven gemeenten tot Zaanstad in 1974, en in de toekomst mogelijk de samenvoeging van Wormer, Jisp en Wijde Wormer tot Wormerland, kan hier genoemd worden. Hier werden echter geen grenzen gewijzigd, maar geschrapt. De loop van de huidige grenzen van de Zaanse gemeenten is:

Zaanstad: Noordzeekanaal, Zijkanaal H, de Watering, dwars door de Jagersplas, buiten Plan Kalf om, ringvaart Wijde Wormer, Enge Wormer, de Zaan, Tapsloot, dwars door het land ten zuiden van De Woudaap, om Krommeniedijk, Ham, om Noorder en Zuiderpolder en het Noordzeekanaal.

Oostzaan: de Watering, dwars door de Jagersplas, Plan Kalf, ringvaart Wijde Wormer, Twiske, dwars door recreatiegebied Het Twiske, dwars door de polder Oostzaan, ten noorden van Oostzanerwerf en de Watering.

Wormer: door de Zaan, Markerpolder, dwars door Starnmeer Polder, Knollendammervaart, door Polder Wormer, Jisp en Neck, onder andere Koksloot, Rijpervaart, Melkpad en het Zwet, tot bebouwing Jisp, Zuider Gansslootplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigGanssloot, Noorder-, Kromme- en Zuider-

Noorder-, Kromme- en Zuider Ganssloot, een drietal sloten bij Jisp ten noorden, de Noorder- en Kromme Ganssloot en ten zuiden, de Zuider Ganssloot van het dorp. De Zuider Ganssloot loopt in het verlengde van het Oosteinde van Wormer. Vooral de Noorder Ganssloot en de Kromme Ganssloot waren belangrijke vaarwegen in de polder Wormer, Jisp en Neck. De Noorder Ganssloot gaat ter hoogte van de grens met Neck over in de Kromme Ganssloot, die inderdaad scherp kr…, ringvaart Wijde Wormer, om Enge Wormer naar de Zaan.

Jisp: bebouwing Wormer, Zuiderganssloot, noordgrens met Neck dwars door Polder Wormer, Jisp en Neck, Noordhollands Kanaal, door Polder Kamerhop en Starnmeer Polder, Knollendammer Vaart, door Polder Wormer, Jisp en Neck, onder andere Koksloot, Rijpervaart, Melkpad en het Zwet.