Boekenverzameling, ook de plaats waar zo'n verzameling is opgesteld. Er bestaan particuliere, niet openbaar toegankelijke bibliotheken, waaronder die van bedrijven, verenigingen en instellingen met beperkte toegankelijkheid, en openbare bibliotheken.

Een voorbeeld van de laatste soort is de bibliotheek van het Gemeente-archiefplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigGemeentearchief Zaanstad

De term archief kan drie betekenissen hebben:

* het archiefmateriaal; * het archiefgebouw, de bewaarplaats, * de archiefdienst, de instelling.

Door de eeuwen heen zijn er wat betreft de archieven, in alle drie de betekenissen, veranderingen geweest. In dit artikel wordt, na een algemeen-historisch overzicht, het Gemeentearchief van Zaanstad behandeld. De overige voor de Zaanstreek van belang zijnde archieven zijn summier behandeld onder Archief. van Zaanstad. Meer bekend zijn de openbare bibliotheken die zowel een uitleen- als een leeszaalfunctie vervullen. De laatste worden hier behandeld. Zie ook, in verband met de vroegere nutsbibliotheken, bij Maatschappij tot Nut van `t Algemeenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigMaatschappij tot Nut van 't Algemeen

Nationale organisatie voor de volksontwikkeling in de breedste zin van het woord. In de wandeling kortweg het Nut genoemd. Het Nut heeft als nationale organisatie ook in de Zaanstreek vanaf het einde van de 18e eeuw grote invloed gehad, daarbij speelden de plaatselijke afdelingen (de Nutsdepartementen) een belangrijke rol..

Voor iedereen toegankelijke en ter beschikking gestelde verzameling boeken, dagbladen, periodieken en audio-visuele materialen. De verzameling als geheel moet actueel zijn en representatief voor het culturele erfgoed.

De basistaken van de voor heel Nederland ongeveer duizend openbare bibliotheken zijn: het verwerven, ordenen, ontsluiten en uitlenen van informatiematerialen; het bieden van mogelijkheden tot het ter plaatse raadplegen van informatiematerialen; het geven van voorlichting aan gebruikers uit en over voorlichtingsmaterialen.

Voor er sprake was van openbare bibliotheken had het bibliotheekwerk in de Zaanstreek een aanvang genomen. Reeds in 1797 had de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen een leesbibliotheek te Zaandam opgericht en in 1883 werd door de rooms-katholieke Vincentiusvereniging een bibliotheek geopend. Als begin van het Zaanse openbare bibliotheekwerk werd de oprichting van de 'Verenigde Openbare Leeszaal en Bibliotheek' door de Zaanse afdeling van `t Nut gezien die zich vestigde aan de Vinkenstraat 36 te Zaandam en haar deuren opende in september 1913. De oude bibliotheek van 't Nut zou nog tot 1921 blijven bestaan. Doelstelling was de openstelling van een zaal waar gelegenheid werd gegeven om kennis te vermeerderen en ontspannende lectuur te vinden. De leeszaal zal toegankelijk zijn voor allerlei richting, beginselen en geestesopenbaring.

De collectie bedroeg bij de opening zo'n 1700 boeken, en voorts een aantal dagbladen en periodieken. Aanvankelijk konden de boeken uitsluitend in de bibliotheek geraadpleegd worden die daartoe zeven dagen per week geopend was, al spoedig begon men ook met de uitleen. In de financiële middelen werd voorzien door bijdragen van het Rijk, de Provincie en de Gemeente, terwijl ook Zaanse particulieren en bedrijven schenkingen deden. Voorts droegen de Zaanse dorpen bij voor iedere bij de bibliotheek ingeschreven lener uit hun gemeente.

De Verenigde Openbare Leeszaal en Bibliotheek timmerden vanaf het begin aan de weg om leden te trekken. In 1924 werd een afdeling Zaanlandia geopend, met boeken over de Zaanstreek, of geschreven door Zaankanters. Ook werden leeszaal-avonden gehouden, met voordrachten over allerlei onderwerpen. De toeloop van leden werd echter een halt toegeroepen vanwege de crisisjaren. Door de teruglopende subsidies en schenkingen was het noodzakelijk de contributie met een gulden te verhogen tot ƒ 2,50. Twintig procent van de leden beëindigden hun lidmaatschap.

De situatie werd nog moeilijker in de Tweede Wereldoorlog. Afgezien van Duitse propaganda, die niet in de bibliotheek voor kwam, kwamen nauwelijks nieuwe boeken uit; de collectie werd zelfs kleiner doordat boeken van bijvoorbeeld Joodse schrijvers, werden verboden. Met een kleiner aantal boeken steeg het aantal uitleningen, wat een sterke achteruitgang van de kwaliteit van de collectie ten gevolge had.

Aan het eind van de oorlog daalde het aantal uitleningen. Tijdens de donkere avonden van de hongerwinter konden de mensen nauwelijks lezen, terwijl ook de openingsuren van de bibliotheek door het elektriciteitsgebrek werden verminderd. Veel boeken werden gestolen en verhandeld op de zwarte markt.

Na de oorlog werd het bibliotheekwerk met nieuw elan hervat. In 1947 werd een aparte kinderuitlening ingesteld, tot dan toe konden kinderboeken alleen aan volwassenen worden uitgeleend, in 1950 volgde de inrichting van een aparte kinderleeszaal. Het aantal jeugdleden en uitleningen aan kinderen steeg snel, wat overigens ook tot ordeproblemen leidde, terwijl de kwaliteit van de collectie snel achteruit ging.

Verdere uitbreiding van de bibliotheek aan de Vinkenstraat volgde door de inrichting van een studentenbibliotheek met wetenschappelijke werken, een unicum in Nederland, die werd ingericht op initiatief van de Zaanse Studenten Verenigingplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZaanse Studenten Vereniging (ZSV)

Vereniging ten behoeve van 'spoorstudenten', met een eigen gebouw aan de Parkstraat in Zaandam. De ZSV werd opgericht in 1949 ten behoeve van in de Zaanstreek wonende en naar universiteitssteden pendelende studenten. De vereniging is in levensbeschouwing en politiek opzicht neutraal. en gesubsidieerd door de gemeente. De bibliotheek spande zich met succes in om nieuwe leden te trekken, onder meer door het houden van tentoonstellingen, voorleesuurtjes en lezingen in de bibliotheek.

Vanaf de jaren '50 kon een aantal filialen in Zaandam worden geopend: aan de Morgensterstraat in 1954, de Ereprijsweg in 1962, de Vincent van Goghweg in het Zaanlands Lyceumplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZaanlands Lyceum

Openbare scholengemeenschap in Zaandam, sinds 1963 gevestigd aan de Vincent van Goghweg.

In het Zaanlands Lyceum werden een Havo-, een Atheneum- en een Gymnasiumafdeling samengebracht. Het Lyceum kwam in 1920 tot stand door omzetting van de in 1866 opgerichte HBS. In 1963 werd de Handelsdagschool toegevoegd. met een gecombineerde school en wijkfunctie; aangezien de wijkfunctie geen succes werd, werd deze later afgestoten en werden de boeken deels overgedragen aan het lyceum. Voorts werd een uitleendienst voor bejaarden opgezet in 1962, terwijl in de Boerejonkerschool korte tijd een uitleenpost voor de jeugd was gevestigd.

Ook de rooms-katholieke bibliotheek groeide, terwijl voorts een protestants-christelijke bibliotheekvereniging ontstond. Uit de Vincentiusvereniging kwam de Stichting Katholieke Openbare Bibliotheek Zaanstreek voort met een pand aan de Bloemgracht (1957) en een bibliobus. De bibliotheek aan de Bloemgracht werd in 1965 verhuisd naar de Zuiddijkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZuiddijk

Hoofdstraat in Zaandam-Oost, lopend vanaf de Dam, ter hoogte van de Oostzijderkerk naar het zuiden. Zuiddijk is de nieuwere, vermoedelijk vanaf het einde van de 18e eeuw gebruikte naam voor de Waterlandse zeedijk, die al vóór 1275 voltooid werd.. De Stichting Openbare en Christelijke Leeszaal opende in 1954 een leeszaal aan de Joachim Kleinsorgstraat.

De openbare en de katholieke bibliotheekvereniging (-stichting) fuseerden in 1967 tot de Gemeenschappelijke Openbare Bibliotheek Zaanstreek (GOBZ), de christelijke bibliotheekvereniging trad in 1970 toe tot de GOBZ. De GOBZ had toen een hoofdbibliotheek, zes vestigingen (in 1969 was een vestiging geopend in het voormalige gemeentehuis van Krommenie), en een bibliobus. De hoofdbibliotheek werd in 1971 verhuisd naar een nieuw pand aan de Vermiljoenweg, waarna de filialen aan de Morgensterstraat en de J. Kleinsorgstraat werden gesloten. In Wormerveer werd aan de Zaanweg een filiaal geopend.

In de jaren '70 nam het aantal leden en uitleningen explosief toe. Dat zorgde voor een aantal problemen. De omvang van de boekencollectie was niet toereikend; de aanwezige boeken werden zeer veel uitgeleend en gingen in kwaliteit snel achteruit. Bovendien stond het aantal formatie-uren in geen verhouding tot de hoeveelheid werkzaamheden. Een verbetering kwam met de invoering van het foto-charging uitleensysteem waarbij het boek bij uitleen werd gefotografeerd, en het tijdrovende werk met insteekkaartjes aanmerkelijk verminderde.

In 1975 trad de langverwachte bibliotheekwet in werking, waarmee de rijkssubsidie niet langer werd gerelateerd aan het aantal inwoners van een gemeente, maar aan de exploitatiekosten van de bibliotheek. Het Rijk vergoedde voortaan honderd procent van de personeelskosten en twintig procent van de overige kosten. De rest kwam voor rekening van de Gemeente. Mede doordat de jeugd tot 18 jaar werd vrijgesteld van contributie nam het aantal jeugdleden in een jaar tijd met twintig procent toe. Het filiaal te Krommenie verhuisde in 1975 naar een nieuw pand aan de Kervelstraat; in 1978 werd in dit pand de eerste fonotheek van de Zaanstreek geopend. In 1978 werd een filiaal geopend in 't Kalf dat in 1981 een nieuw gebouwd pand betrok, en in 1981 werd in Westerkoog een filiaal in een nieuw gebouwd pand geopend. Ook hier werd een fonotheek gevestigd.

De jaren '80 begonnen moeilijk. Het aantal jeugdleden nam door de terugloop van het aantal kinderen af, lezen werd deels verdrongen door andere vormen van vrijetijdsbesteding en ten gevolge van bezuinigingen nam het aantal personeelsleden af en moest op het boekenbudget worden beknibbeld. De openingstijden werden noodgedwongen ingekrompen.

In 1983 werd in het kader van de decentralisatie de bibliotheekwet afgeschaft. Voortaan ontving de gemeente één bedrag van de Welzijnsbegroting, dat zij zelf over de verschillende welzijnsinstellingen moest verdelen. Het filiaal aan de Zuiddijk werd in 1987 gesloten, in datzelfde jaar werd de fonotheek in de wijk Westerkoog met compact discs uitgebreid. Door het grote succes hiervan werd in 1989 begonnen met de invoering van compact discs in de hoofdbibliotheek en in het filiaal Krommenie.

De Openbare Bibliotheek Zaanstreek (OBZ) omvat in 1989 een hoofdbibliotheek te Zaandam, filialen in `t Kalf, Krommenie, Westerkoog en Wormerveer, en een bibliobus die onder andere in Westzaan en Assendelft standplaatsen heeft. Bij de OBZ zijn circa 95 personen werkzaam. De naam OBZ stamt uit 1988: de samenwerking tussen de protestants-christelijke, de rooms-katholieke en de algemeen openbare bibliotheek was vanzelfsprekend geworden, en hoefde niet meer in de naam tot uitdrukking gebracht te worden.

Oostzaan werd lang bezocht door een bibliobus van de Provinciale Bibliotheek Centrale te Alkmaar. In 1978 werd een eigen openbare bibliotheek geopend in De Kolk aan het Zuideinde. In 1982 volgde verhuizing naar een nieuw gebouwd pand, eveneens aan het Zuideinde.

Wormer werd eveneens lange tijd door de bibliobus van de Provinciale Bibliotheek Centrale bediend. In 1981 werd een eigen openbare bibliotheek geopend in het gebouw van de toen juist gesloten Faunaschool, dat daarvoor ingrijpend verbouwd werd. In Jisp werd in 1975 door vrijwilligers een bibliotheek opgezet. Deze is gevestigd in Dorpshuis De Lepelaar. Daarnaast bleef Jisp bezocht worden door de bibliobus van de Provinciale Bibliotheek Centrale.

Marja Beijer