De verplichting om de staat met zijn persoon te dienen. Ofschoon ook burgerlijke dienstplicht denkbaar is, en in enkele perioden in de geschiedenis voorkwam, wordt hier de militaire dienstplicht bedoeld. Deze verplichting bestond al in de oudheid; in de germaanse samenleving kwam bijvoorbeeld de heervaartplicht voor. De militaire dienstplicht is sinds de Franse tijd meer systematisch ingevoerd en vond nadien gedurende vele jaren bij loting plaats. De verplichte dienstneming door mannen is bij wet geregeld en in 1922 sindsdien meermalen vrij ingrijpend gewijzigd, de wet kent vrijstelling van dienst en de mogelijkheid tot weigering.

In de Zaanstreek is relatief veel van de vrijstellingsmogelijkheid gebruik gemaakt, in het verleden vooral door de doopsgezinden met een beroep op hun geloofsbelijdenis. Ook dienstweigering kwam hier naar onze indruk meer voor dan elders, wellicht in samenhang met de kerkelijke vrijzinnigheid en de doorwerking van de idealistisch-anarchistische tendenzen in het vroege Zaanse socialisme. Weigering wordt overigens al sinds lange tijd nauwelijks meer gevolgd door opsluiting in een strafinrichting, maar leidt in verreweg de meeste gevallen, met uitzondering van een kleine groep totaalweigeraars tot vervangende dienstplicht in een maatschappelijke functie.

Vermeldenswaard is de opwinding in Zaandam direct na de Franse tijd. In december 1813 werd landelijk een besluit afgekondigd tot het vormen van een volkswapening van personen van 17 tot 50 jaar, waaruit bij loting een militie moest worden gevormd tot verdrijving van den vijand en bescherming van den Vaderlandschen grond. Zo'n loting had onder hevige emoties van een samengestroomde menigte plaats in de Bullekerk. De politie die de orde trachtte te handhaven, versterkt met dertig uit Amsterdam aangevoerde schutters, werd aangevallen. De rust keerde pas weer toen de gehate maire Göbel, die de loting zou leiden, de kerk had verlaten.

Deze affaire vormde de directe aanleiding tot de ontslagname van Göbel op 8 januari 1814.

Zie ook: Conscriptie