Open of gesloten verdedigingswerk in het veld. Schansen kwamen in heel Europa voor. Bij oorlogsvoering in vooral dunbevolkte gebieden konden zij van groot strategisch belang zijn. In de Zaanstreek, het drassige Zaanse polderland leende zich uitstekend voor verdediging met schansen, waren schansen vooral van belang in de Spaanse tijdplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigSpaanse tijd

Lokale aanduiding voor de jaren 1572 tot en met 1576, de tijd waarin de Zaanstreek gedeeltelijk door troepen in Spaanse dienst bezet was. Feitelijk is het een foutieve naamgeving van de eerste jaren van de opstand in de Nederlanden tegen de toenmalige vorst,. Later, bijvoorbeeld in de Franse tijdplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigFranse tijd

De Franse tijd in Nederland duurde van 1795 tot 1813 en was een periode van grote veranderingen. Nederland werd bezet door Franse troepen onder leiding van Napoleon Bonaparte, wat leidde tot economische en politieke veranderingen. De Zaanstreek werd hard getroffen door de Franse bezetting, vooral door het, hadden zij meer een wachtpost-functie. Niet alleen de naam de Zaanse Schansplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZaanse Schans

Sinds de jaren vijftig van de 20e eeuw ontwikkeld buurtje met woningen en andere gebouwen, vrij toegankelijk en ontworpen om de ooit in de Zaanstreek ontstane bouwstijl en -trant voor de toekomst te behouden. De Zaanse Schans ontwikkelde zich aanvankelijk onbedoeld tot mondiaal bekende toeristische bestemming met jaarlijks bijna twee miljoen bezoekers in 2016. Het buurtje verrees in een hoek van de Kalverpolder, begrensd door Kalverringdijk en Leeghwaterweg. Het terrein heeft een … herinnert aan de aanwezigheid van schansen in de Zaanstreek, maar ook andere land-, pad- en slootnamen: de Schanssloot te Wormer, Schans, een pad te Zaandijk, Schans als buitendijks land te Zaandam, 't Schanslandt of Schanskamp ter hoogte van de voormalige Kalverschans te Zaandam, Schans of Schansven, een land te Oostzaan.

Schansen waren zowel uitkijkposten en verdedigingswerken, als uitvalsbases voor aanvallen. Zij werden zowel door troepen in Spaanse dienst, als door de Staatse troepen en Vrijbuitersplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigVrijbuiters

Zaankanters, die in de Spaanse tijd, de tijd van 1572 tot 1576 waarin de Zaanstreek gedeeltelijk door troepen in Spaanse dienst bezet was, door ongeregelde aanvallen de Spaanse bezetters zoveel mogelijk schade probeerden te berokkenen. Zowel de Spanjaarden als de Staatsen maakten gebruik van de Vrijbuiters die achter de vijandelijke linies opereerden. Hun taak was zoveel mogelijk buit te vergaren, zoveel mogelijk verwarring te stichten, alsmede personen te ontvoeren die voor losgeld… gebruikt. Schansen konden verschillen in kwaliteit en in omvang. De meeste Staatse schansen werden in eerste instantie verdedigd door mensen die er vlak bij woonden. Als zij hun stelling bij een aanval lang genoeg behielden, dan kregen zij veelal versterking uit het achterland van dorpsgenoten, vrijbuiters en/of geregelde troepen. Spaanse schansen werden vanzelfsprekend niet door omwonenden verdedigd, maar er waren wel Hollanders bij betrokken. De schansen werden onder dwang door bewoners opgeworpen en de Spanjaarden maakten gebruik van 'huurtroepen', waar ook Hollanders in zaten.

Het is niet bekend hoeveel schansen er in de Zaanstreek geweest zijn. Ze konden namelijk binnen enkele uren gemaakt worden. Het bouwen van een goede schans kostte echter aanmerkelijk meer tijd. De grootste Staatse schans, de Kalverschans, werd in zes weken tijd opgeworpen. De belangrijkste Spaanse schansen waren (mogelijk is dit geen complete opsomming):

• de Zaandamschans. Onder dwang door omwonenden op de Dam aangelegd begin juli 1572. Deze schans is ook door de Staatsen gebruikt, na de verovering op 14 oktober 1572.
• de Braakschans op de Zuiddijk aangelegd, waar tegenover:
• de Hornschans op de Hogendijk. Deze schansen waren onderling door bomen met elkaar verbonden, zodat de Voorzaan afgesloten kon worden.
• de Westzijderschans op de plaats van de later gebouwde Westzijder- of Bullekerk, aangelegd begin juli 1572, waar tegenover:
• de Schinkeldijkschans aan de Oostzijde.
• de Assendelverschans tegenover Krommenie, eind 1573 aangelegd.

De belangrijkste, mogelijk alle Staatse schansen waren:

• de Kalverschans, de grootste van alle Staatse schansen. Deze lag tegenover Koog, ten westen van 't Kalf op de noordelijke hoek van de Poel en de Zaan, waardoor een groot gebied bestreken werd. Dit verdedigingswerk werd dus rond augustus 1573 in zes weken aangelegd. Het was een zeshoek, inclusief een haventje, een gracht aan de landzijde en een uitkijktorentje. De Kalverschans is de enige plek in de Zaanstreek die nooit in Spaanse handen is geweest. De Zaanse Schansplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZaanse Schans
  
  Sinds de jaren vijftig van de 20e eeuw ontwikkeld buurtje met woningen en andere gebouwen, vrij toegankelijk en ontworpen om de ooit in de Zaanstreek ontstane bouwstijl en -trant voor de toekomst te behouden. De Zaanse Schans ontwikkelde zich aanvankelijk onbedoeld tot mondiaal bekende toeristische bestemming met jaarlijks bijna twee miljoen bezoekers in 2016. Het buurtje verrees in een hoek van de Kalverpolder, begrensd door Kalverringdijk en Leeghwaterweg. Het terrein heeft een … werd er later naar vernoemd.
• De Wormerveerschans. De ligging van deze schans is onzeker. De meest waarschijnlijke plaats is aan de oostkant van het Twiske, de latere Nauernasche Vaartplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigNauernasche Vaart
  
  Kanaal met een lengte van 8,5 kilometer tussen de Tochtsloot bij Westknollendam en Zijkanaal D van het Noordzeekanaal bij Nauerna.
  
  Het kanaal is in 1633 aangelegd. Daarbij is de loop van het doodlopende water 't Twiske gebruikt. Het werd aangelegd om voldoende afwateringsmogelijkheden voor de Schermerboezem te verkrijgen, toen de Schermer werd ingepolderd. Men koos de gemakkelijkste oplossing door gebruik te maken van het al aanwezige Twiske en van de eveneens aanwezige Naue… op de Krommenieerweg. Als andere mogelijkheid wordt aangegeven een iets noordelijker plaats, in het verlengde van de Haansloot. Deze schans werd in 1574, wellicht door verraad, onder de voet gelopen, waarna Wormerveer, Wormer en Jisp geplunderd werden.
• De Noordervaldeurschans. In de Schinkeldijkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigSchinkeldijk
  
  Een binnendijk, die aansluit op een hogere zeedijk en daarmee een hoek vormt. In de Zaanstreek werd de lagedijk aan de oostkant van de Zaan, (van de Dam tot `t Kalf) Schinkeldijk genoemd. Na 1811 werd de naam `Oostzijde`. De eerste vermelding van de Schinkeldijk dateert uit 1414. of Oostzijde. Deze werd als een voorpost van de Kalverschans gebruikt, maar was al eerder opgeworpen.
• De Krommenieërschans sinds eind 1573 tegenover de Assendelver-schans.
• De Krommeniedijkerschansjes sinds eind 1573.
• De Barndegatterschans. Deze schans is slechts 17 dagen door de Staatse troepen in gebruik geweest. De inderhaast op 7 april 1575 opgeworpen stelling moest wegens tekort steun weer opgegeven worden, waarna het een uitvalsbasis voor Spaanse vrijbuiters werd.
• Wellicht de Wormerschans, er is een mogelijkheid dat ook te Wormer, aan het begin van de Zandweg een kleine schans is geweest.