Houdstermaatschappij met groot aantal werkmaatschappijen in binnen- en buitenland. Door middel van de werkmaatschappijen produceert en verhandelt Wessanen voedingsmiddelen. Het hoofdkantoor van het oorspronkelijk volledig Zaanse bedrijf is gevestigd in Amstelveen; in Wormerveer is een vestiging. Wessanen is een der grootste ondernemingen in Nederland.

Wessanen is één van de bedrijven die ontstonden door de activiteiten van de familie Laanplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigLaan

Ondernemersgeslacht, met grote economische en maatschappelijke invloed in Wormerveer in de 18e, vooral de 19e, en het begin van de 20e eeuw. De familie Laan behoort niet tot de oudste Zaanse families, die vanaf de 17e eeuw deelnamen aan het industriële leven. Het is een oorspronkelijk agrarisch geslacht, dat nog altijd in Waterland en West-Friesland is vertegenwoordigd.. Het bedrijf werd gevestigd in 1765 toen Adriaan Wessanen (1724-1799) en Dirk Laan (1744-1791) een compagnonschap aangingen met het doel zekere negotie in mosterd-, canary- en andere zaden ten name van hun comparanten in compagnie te doen. De hier bedoelde zaadhandel was een voortzetting van de reeds rond 1730 aan het Zuideinde te Wormerveer gevestigde handel in zaden van Claas Pietersz van Zaanen. Adriaan Wessanen verliet het bedrijf in 1789, hij kreeg zijn aandeel en een jaargeld.

Dirk Laan zette de zaken voort. Toen hij in 1791 overleed, kreeg zijn neef Remmert de leiding van het bedrijf. Leden van de familie Laanplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigLaan

Ondernemersgeslacht, met grote economische en maatschappelijke invloed in Wormerveer in de 18e, vooral de 19e, en het begin van de 20e eeuw. De familie Laan behoort niet tot de oudste Zaanse families, die vanaf de 17e eeuw deelnamen aan het industriële leven. Het is een oorspronkelijk agrarisch geslacht, dat nog altijd in Waterland en West-Friesland is vertegenwoordigd. zijn daarna lange tijd in de leiding van Wessanen gebleven. Aanvankelijk was Wessanen louter een handelsonderneming. De eerste stap op het industriële pad werd gezet met de aanschaf van de mosterd- en poedermolen De Tuinmanplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigTuinman, de

Mosterdmolen en oorspronkelijk poedermolen te Wormerveer. De windbrief werd gegeven in februari 1752. Hij heeft gestaan ten zuiden van het Krommenieerpad, ten oosten van en nabij de Watering, en werd in mei 1822 door brand verwoest. te Wormerveer, tegen het einde van de 18e eeuw.

Later ging de onderneming zich steeds meer op industrieel terrein bewegen, toen windmolens werden aangekocht te Wormerveer en Wormer:

• oliemolen Het Fortuinplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigFortuin, het
  
  Houtzaagmolen te Westzaan.
  
  De enige vermelding is van molenbeschrijver Willem Buijs Pzn. Mogelijk is deze molen dezelfde als De Gans
  
  molen houtzaagmolen in 1839,
• pelmolen De Jonge Prinsesplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigPrinses, de Jonge
  
  Pelmolen te Oostzaandam.
  
  De windbrief werd gegeven in februari 1686. In oktober 1868 ging hij door brand verloren, waarna de afgebroken pelmolen De Feniks op zijn plaats werd herbouwd. Deze werd in 1934 onttakeld en in 1937 gesloopt. Hij heeft binnendijks aan de Kalverringdijk gestaan, niet ver van de gemeentegrens. in 1841,
• oliemolen J.B. de De Boer van der Leyplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBoer van der Ley, J.B. de
  
  1836 - Breda december 1899
  
  Schrijver van enkele boekjes over de Zaanstreek, De Geschiedenis der Zaanlanden, aan kinderen verhaald (twee delen, Zaandijk 1874). Het behelst de geschiedenis van de jaren 1581 tot 1874, in het bijzonder de historie van de opkomende bloei, welvaart en roem van de Zaanstreek. Er wordt duidelijk gemaakt, hoe de bewoners aan hun voornaamste takken van nijverheid zijn gekomen; welk aandeel zij hebben gehad in de lotswisseling der Zeven Provinci… in 1842, te Zaandam, weer verkocht in 1843,
• oliemolen De Bonte Kraaiplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKraai, de Bonte
  
  Mosterdmolen in Oostzaandam.
  
  De kleine, met hout bedekte molen werd waarschijnlijk gebouwd in 1734. Hij heeft gestaan aan het Smaal. En stond daar naar verluidt nog in 1817. in 1843,
• oliemolen De Bezemplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBezem, de
  
  Oliemolen te Wormerveer, ook de Bezemmaker genoemd. De windbrief werd gegeven in januari 1682. Hijheeft gestaan aan de Zaan, buitendijks, ten noorden van de latere oliefabriek de Tijd en werd gesloopt in 1896.
  
  oliemolen molen in 1843,
• oliemolen De Bijlplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBijl, de
  
  Houtzaagmolen te Oostzaandam, achtkante bovenkruier. De windbrief van de balkenzager is niet bekend; de eerste vermelding dateert uit mei 1710. Hij heeft gestaan aan en ten zuiden van de Zuidervaldeursloot, en werd in augustus 1876 door brand verwoest. in 1844,
• oliemolen De Boerinplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBoerin, de
  
  Oliemolen te Wormerveer. De windbrief werd gegeven in oktober 1691. Hij heeft gestaan aan de Noorddijk, ten noorden van de tegenwoordige oliefabriek De Tijd, en werd gesloopt in 1898.
  
  molen oliemolen
  
  oliemolen molen in 1845 en
• oliemolen De Hoopplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHoop de, golfkartonfabriek
  
  De golfkartonfabriek De Hoop werd in 1969 gebouwd op het industrieterrein Barndegat in Zaandam. Het bedrijf afkomstig uit de Trompenburgstraat in Amsterdam-Zuid waar het door gebrek aan uitbreidingsmogelijkheden genoodzaakt was te vertrekken, vervaardigde golfkartonnen verpakkingen voor met name de Zaanse levensmiddelenindustrie en de visserij-industrie in IJmuiden en Scheveningen. in 1852.

In de eerste helft van de 19e eeuw werd tevens de pakhuisruimte aanzienlijk uitgebreid en werden ook nog molens, soms voor lange tijd, gehuurd. Door de aanschaf van windmolens werd het pakket handelsgoederen van Wessanen aanzienlijk uitgebreid. Naast de oorspronkelijke handel in oliehoudende zaden handelde het bedrijf nu ook in gort uit de pelmolens, olie, voornamelijk voor verlichtingsdoeleinden en veekoeken uit de oliemolens, kaas, nauw verbonden met de niet onbelangrijke kaasmarkt te Wormerveer, zie: Kaashandelplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKaashandel

Belangrijke handelstak, vooral in Wormerveer in de 17e, 18e en 19e eeuw. Daarna door de oprichting van (coöperatieve) kaasfabrieken van minder belang.

Reeds in de 16e eeuw stond de Zaanstreek bekend als een gebied met een grote zuivelproductie. De Italiaanse geleerde Lodovico Guicciardini meldde in een beschrijving van Nederland dat er alleen al in Assendelft 4000 melkgevende koeien waren met een jaarproductie van 5.840.000 liter. Auteur R. Kooijman (zie literatuuroverzicht) becijfe…, rijst, via zwager Jan Vis en granen via schoonvader Jan Avis.

Wessanen groeide zo uit tot een bedrijf met afnemers en leveranciers tot in de verste uithoeken van Europa. Een nieuwe belangrijke industriële ontwikkeling was de bouw van Stoomoliefabriek De Tijd in 1857, op de plaats van de afgebroken windmolen De Witte Bijl aan de Noorddijk te Wormerveer. Ruim drie jaar later verrees naast deze oliefabriek de Stoommeelfabriek De Vlijt. Wessanen was met deze fabrieken, zeker naar Zaanse begrippen, een van de ondernemingen die reeds vroeg van wind- op stoomkrachtplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigStoomkracht

Aandrijfmiddel van machines; in de Zaanstreek stapten de industrieën in de tweede helft van de 19e eeuw massaal op stoomkracht over. Het ontstaan van stoomfabrieken in de Zaanstreek. Door de eeuwen heen heeft de mens geprobeerd om de spierkracht, nodig bij het in beweging krijgen van werktuigen, door andere krachten te vervangen. De meest voor de hand liggende manier was het gebruiken van dierkracht in de vorm van overstapten.

In 1872 werd de Stoomrijstpellerij De Unie aan de Veerdijk gebouwd, hetgeen aanleiding was tot het afstoten van de gehuurde en eigen pelmolens. Het definitieve einde van het gebruik van windkracht viel echter pas in 1904, toen oliemolen Het Fortuinplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigFortuin, het

Houtzaagmolen te Westzaan.

De enige vermelding is van molenbeschrijver Willem Buijs Pzn. Mogelijk is deze molen dezelfde als De Gans

molen houtzaagmolen, waarmee de industriële activiteiten van Wessanen ooit écht waren begonnen, werd verkocht. De producten kaas en fijne zaden werden in 1891 afgestoten. De handel in fijne zaden werd overgenomen door de firma G.J. van Gelder & Zonenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigGelder Zonen, van

Nederlands papierconcern, waarvan de voormalige papierfabriek Van Gelder Zonen te Wormer, niet alleen deel uitmaakte maar ook de oorsprong vormde. Terwijl elders gevestigde delen van deze onderneming zijn voortgezet, is de fabricage van papier in Wormer bij een algehele sanering in 1981 beëindigd. Zie voor de vroege bedrijfs- en familiegeschiedenis ook.

Wessanen fabriceerde en verhandelde in die periode nog uitsluitend meel, bloem, rijst, olie en veekoeken. In 1912 bracht Wessanen het eerste consumentenproduct op de markt. Havermout, later gevolgd door margarine in 1920, in 1929 beëindigd en cacao in 1920. In 1913 werd Wessanen het predikaat Koninklijke verleend; datzelfde jaar werd besloten, teneinde de structuur van de onderneming praktischer te maken, tot de oprichting van de nv Verenigde Fabrieken v/h Wessanen en Laan. Nog datzelfde jaar werd die naam gewijzigd in Koninklijke Fabrieken v/h Wessanen en Laan en later in het eenvoudigere Wessanen's Koninklijke Fabrieken.

In 1938 werd begonnen met de productie van samengestelde diervoeders in de daartoe omgebouwde oliefabriek De Pijl aan de Noorddijk, die toen Mengvoederfabriek De Ster ging heten. Tot het midden van de jaren '50 van de 20e eeuw was Wessanen een nog voornamelijk typisch Zaanse onderneming, met in Wormerveer meelfabriek De Vlijt, oliefabriek De Tijd, mengvoederfabriek De Ster, een centraal laboratorium en een kantoor. In Wormer rijstpellerij De Unie, vanaf 1952 graanvlokken- en veembedrijf en cacaofabriek De Mooriaan. In New Orleans bezat Wessanen sinds 1947 een rijstpellerij, die later werd afgestoten.

Nadien werd Wessanen snel steeds meer internationaal van karakter. De uitvinding in 1954 van een procedé om magere melkpoeder te verrijken met melkvreemde vetten zette deze ontwikkeling in. Een deel van oliefabriek De Tijd werd toen omgebouwd tot kunstmelkfabriek. In 1960 kwam de productie van dit nieuwe veevoeder op gang in Duitsland. Een jaar later bouwde Wessanen zelf een fabriek in België, gevolgd door fabrieken in Frankrijk 1961, Italië 1965, 1967 en 1974 en Spanje in 1971.

Ook in Nederland werden de belangen uitgebreid.

• In 1958 werd het diergeneesmiddelenbedrijf Aesculaap in Boxtel overgenomen,
• in 1985 verkocht aan Medicopharmaplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigMedicopharma
  
  Producent van en groothandel in medicijnen in Zaandam. Voorloper van Medicopharma, dat in 1991 failliet ging, was de farmaceutische onderneming Sanopharma, die in 1947 werd opgericht.
  
  De aandeelhouders van deze nv droegen in 1952 de aandelen over aan de stichting Apotheek Hulp Artsen, die in september 1951 was opgericht. In 1955 werd de stichtingsvorm omgezet in een nv. De aandelen werden geplaatst bij de in de stichting deelnemende artsen. Door statutenwijziging werd in 1972 de n… te Zaandam.
• Daarna volgde de aankoop van de cacao- en chocoladebedrijven van Nicolet te Krommenie en Nicolaas Wit in Zaandijk 1962;
• het cacao en chocoladebedrijf Delicia in Tilburg en
• het diervoederbedrijf Jan van Heeswijk te Veghel in 1963;
• de meelfabriek De Korenschoof te Utrecht in 1970;
• Bakkerij Winkel te Beverwijk en
• De Graaf's Bakkerijen te Bunschoten in 1972;
• de Vleesbedrijven N.V.C. te Almelo, Winterswijk, Bornerbroek, Emmerich en Rotterdam,
• de zuivelbedrijven Lijempf te Leeuwarden en Van Heel te Kampen en
• de meelfabriek Weert te Weert in 1973;
• het Zaandijkse oliën en vettenbedrijf Nomafa, herdoopt in Friwessaplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigFriwessa
  
  Oliën- en vettenfabriek (van met name margarine) te Zaandijk: oorspronkelijk zelfstandig bedrijf (Nomafa, met werkmaatschappijen Nomafa en Fricola), vanaf 1990 werkmaatschappij van Wessanen nv, Koninklijke. De basis voor het bedrijf werd gelegd door Gerbrand Vis Hz. (zie ook:,
• de kaasbedrijven van Baars te Schoonrewoerd en Bodegraven,
• het zuivelbedrijf De Vijfheerenlanden te Schoonrewoerd in 1976;
• Latensteijn Meel te Rotterdam en Latensteijn Zetmeel te Nijmegen in 1978;
• de zuivelfabriek Salland te Salland in 1981.

In deze tijd verwierf Wessanen ook haar eerste vestiging in de Verenigde Staten: Marigold Foods te St. Paul/Minneapolis. Verder bouwde Wessanen in deze periode nieuwe faciliteiten voor tarwe-opslag in Wormerveer in 1967, cacao- en cacaobonen te Wormer in 1972 en 1979; melkpoeder te Kampen in 1973, 1978 en 1983; diervoeders te Meppel en chocoladeproducten te Tilburg in 1974; maisproducten te Weert in 1975; melkpoederproducten te Leeuwarden in 1976; opslag en expeditie van speciaalvetten te Zaandijk en kindervoedingen in Griekenland in 1979; meel en bloem te Rotterdam in 1980.

Bij de bestaande bedrijven van Wessanen werden technische en technologische verbeteringen doorgevoerd, zoals sterke vergroting van de kaasbedrijven in Schoonrewoerd, de bouw van een nieuw silo/reinigingscomplex Europa voor de Wormerveerse meelfabriek De Vlijt, op de plaats van de uit 1912 stammende graansilo Rusland en de ombouw van het Nijmeegse tarwezetmeelbedrijf.

In 1978 zette Wessanen definitief vaste voet op Amerikaanse bodem. Na Marigold Foods wist Wessanen belangen te verwerven in onder meer de zuivelbedrijven

• Clover Leaf Creamery Company te Minneapolis in 1979,
• Fairmont Foods Company te Houston in 1980,
• Franklin Creamary te Duluth in 1982,
• Crowley Foods te Binghampton in 1983,
• Heluva Good Cheese te Sodus in 1984,
• Green's Dairy te York in 1986 en
• Weeks Dairy Foods in Concord in 1988. Zo groeide Wessanen in Amerika uit tot een onderneming met vestigingen in meer dan 25 staten.

Ook werden bedrijven aangetrokken op het gebied van gezondheidsvoeding onder meer:

• Tree of Life en
• Natural Snacks te St. Augustine,
• Balance Foods te North Bergen,
• het voedings- en genotmiddelenbedrijf John E. Caine te Ayer,
• Gourmet Foods in St. Paul,
• Award Foods in Dallas en Ohio Pure Foods.
• Ook werden distributiebedrijven in de VS overgenomen.

De kunstmelk-activiteiten die voor Wessanen tegen het einde van de jaren '70 over hun hoogtepunt heen raakten, leefden op in 1980 toen te Ixonia USA een nieuwe fabriek voor deze producten werd gebouwd. De rijstpellerij te Wormer sloot haar poorten in 1952 en nadat het graanvlokkenbedrijf was overgeplaatst naar Weert, werden de gebouwen verkocht en gesloopt. De cacao- en chocoladefabrieken van Nicolet te Krommenie en Nicolaas Wit te Zaandijk gingen in 1969 dicht, datzelfde jaar sloot ook de meelfabriek De Korenschoof te Utrecht.

Afgestoten werden onder meer:

• de rijstpellerij te New Orleans in 1958;
• de kunstmelkbedrijven in Spanje in 1973, Nederland in 1979, Frankrijk in 1980 en Italië in 1986;
• de cacaofabriek De Mooriaanplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBerisford Cacao
  
  Cacaofabriek te Wormer, opgericht als Wessanen Cacao in 1921, uitgegroeid tot in omvang het derde cacaobonen verwerkende bedrijf in de streek. Het bedrijf werd opgericht door de directie van Koninklijke Wessanen nv, op de plaats van de vroegere molen de Moriaan aan de Veerdijk te Wormer. In de eerste jaren was de fabriek van bescheiden omvang; met enkele cacaospitten en -persen zal men slechts 500 tot 1000 ton cacaobonen per jaar hebben kunnen verwerken. Het bedrijf produceerde … te Wormer;
• Bakkerij Winkel te Beverwijk in 1982;
• het kindervoedingbedrijf in Griekenland in 1983;
• de Nederlandse Vleesbedrijven van N.V.C. in 1987;
• Mengvoederbedrijf De Ster te Wormerveer, in 1990 overgedaan aan Brokking Beheer te Utrecht;
• Friwessaplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigFriwessa
  
  Oliën- en vettenfabriek (van met name margarine) te Zaandijk: oorspronkelijk zelfstandig bedrijf (Nomafa, met werkmaatschappijen Nomafa en Fricola), vanaf 1990 werkmaatschappij van Wessanen nv, Koninklijke. De basis voor het bedrijf werd gelegd door Gerbrand Vis Hz. (zie ook: te Zaandijk, in 1990 verkocht aan het Zweedse bedrijf Karlshamns AB.

Het hoofdkantoor van Wessanen werd in 1976 in Amstelveen gevestigd. In 1986 werd bekend gemaakt dat het bedrijf een vijf jaar eerder gebouwd kantoorpand in het Houtveld te Zaandam zou verlaten. De aandelen van de onderneming staan genoteerd op de beurzen van Amsterdam vanaf 1959, Londen vanaf 1984, Basel, Genève en Zürich vanaf 1986, Frankfurt en Düsseldorf vanaf 1987. In 1988 werd Wessanen aan de Amsterdamse Optiebeurs genoteerd. Bij Wessanen waren in 1989 ruim 6000 personen in dienst van wie 4500 buiten Nederland. De omzet over 1990 bedroeg ruim f 3,6 miljard; de winst was f 87,8 mln. In de Zaanstreek was toen nog uitsluitend Wessanen Meel bv actief.