Door de eeuwen heen hebben beroepsgezelschappen in de Zaanstreek gespeeld. Niet alleen gaven zij voorstellingen op kermissen, met een eigen theater of tent, maar ook in zalen, zoals De Waakzaamheidplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWaakzaamheid, de

Herberg, hotel, restaurant, café en ooit dance-club te Koog. Herberg De Waakzaamheid wordt reeds genoemd in een gemeentelijk document uit 1626 en was mogelijk ouder. De naam Waakzaamheid stamt uit de Franse tijd, tot die tijd stond de herberg bekend als De Jonge Prins. In tegenstelling tot andere horeca-gelegenheden in de Zaanstreek, zoals De Prins te Westzaan en De Jonge Prins te Wormerveer, werd de naam na de Franse tijd niet terug veranderd. in Koog en De Jonge Prinsplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigPrins, de Jonge

Voormalige herberg, later café-restaurant, te Wormerveer, omstreeks 1980 verbouwd tot een aantal woon-appartementen. De geschiedenis van de herberg is door J. Aten teruggevonden tot vóór 1643. In genoemd jaar sprak een akte van “'een huys en erff daer de Jonge Prins uythangt'. Verondersteld mag worden dat met de naam Prins Willem II (1626-1650) werd bedoeld, de enige zoon van stadhouder Frederik Hendrik. Het is echter ook denkbaar dat de aanduiding 'De Jonge Prins”' is gekozen … in Wormerveer. Met de komst van theater De Speeldoosplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigSpeeldoos, de

Schouwburg-concertzaal aan de Vincent van Goghweg in Zaandam, met ongeveer 700 zitplaatsen, opende haar deuren op 2 januari 1970 na een bouwperiode van drie jaar. De officiële opening geschiedde door mr. F.J. Kranenburg, commissaris van de Koningin in Noord-Holland, door het mechaniek van een speeldoos in werking te stellen. Er was muziek van het Radio Promenade Orkest o.l.v. Jan Schaap. te Zaandam ( 1970) is er in de Zaanstreek een regelmatig aanbod van kwalitatief goed beroepstoneel.

Het grootste aantal toneelvoorstellingen werd (wordt) verzorgd door het amateurtoneel. Sinds omstreeks 1850 onstonden in de Zaanse dorpen zo'n honderd rederijkerskamers, verenigingen ter bevordering van de welsprekendheid, liefhebberij-toneelgezelschappen, amateurtoneelverenigingen, of hoe zij zich ook noemden. Met twee of drie uitvoeringen per jaar vervulden zij een belangrijke rol in de gemeenschap waarvan zij deel uitmaakten. Het latere ontstaan van dit soort verenigingen binnen bijvoorbeeld arbeidsgemeenschappen en sport- en buurtverenigingen onderstreept dit nog eens extra.

Halverwege de 19e eeuw werden in de streek. in navolging van wat in Amsterdam en Alkmaar gebeurde, de eerste rederijkerskamers opgericht. Vondel in Zaandam was de eerste, al snel gevolgd door Helmers (Zaandam), Tollens en Scharp in Oostzaan, Feith in Westzaan, Onder Ons te Wormerveer en Bogaers in Zaandijk. Aanvankelijk hielden de heren (dames zouden pas een kwart eeuw later letterlijk een rol gaan spelen) zich voornamelijk bezig met het onderling aan elkaar voordragen van proza en poëzie. Geleidelijk ging men echter ook over tot het gezamenlijk spelen van scenes uit toneelwerken van Vondel en anderen. Op het vierde congres van Noordhollandse rederijkerskamers, dat in 1859 in Suisse te Zaandam werd gehouden. lag de verhouding tussen proza/poëzie en scenes al half om half. Hoewel het voordragen van poëzie en proza allengs van minder belang werd, bleef het nog heel lang (zeker tot de jaren '20 van de 20e eeuw) tot het vaste repertoire van de amateurgezelschappen behoren. Dit kwam ook doordat er zowel persoonlijke als verenigings-eer mee te behalen viel tijdens de (vele) wedstrijden op dit gebied.

Aanvankelijk verzamelden alleen mensen uit een bepaalde klasse zich in een 'kamer' of toneelvereniging: de elite, de hogere middenstand, de kleine middenstand en tenslotte de arbeiders. Het zijn de katholieken geweest die zich het eerst met eigen verenigingen manifesteerden; kort daarop richtten arbeiders, geheelonthoudersplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDrankbestrijding

Samenvattende benaming voor de activiteiten van in aanvang matigingsgenootschappen en later geheelonthoudersverenigingen, die waren cq zijn georganiseerd in zelfstandige lokale groeperingen en in plaatselijke afdelingen in nationaal verband. Het geschrift het Morgenslokje, dat verscheen in 1803. wordt gezien als begin van de Nederlandse drankbestrijding. Desondanks duurde het nog enige decennia voordat gesproken kon worden van drankbestrijding in georganiseerde vorm. en protestants-christelijken toneelverenigingen op. Deze verenigingen hadden hun grootste bloei in de periode tussen beide wereldoorlogen. Ook na de Tweede Wereldoorlog hielden zij nog enige tijd stand, maar de grote inzinking die het amateurtoneel in de jaren '50 doormaakte luidde tevens het einde van de verzuiling in, althans grotendeels. In 1990 waren er in de Zaanstreek nog 20 verenigingen actief:
4 in Zaandam (De Kolk, Nieuw Leven, Rhetorica en ZVT),
1 in Oostzaan (Hierna Beter),
1 in Koog (Pallieter),
1 in Zaandijk (Kunst na Arbeid),
2 in Wormerveer (Wessanen en WTG/Uit Eigen Kring),
3 in Krommenie (Dr. E. Laurillard, Morgana en Nieuw Leven),
2 in Assendelft (ATG en Taveno),
1 in Westzaan (Herleving),
1 in Westknollendam (TOP),
1 in Oostknollendam (Eensgezindheid) en
1 in Krommeniedijk (Steeds Voorwaarts).

Deze verenigingen zijn alle aangesloten bij het Zaans Centrum voor Amateurtoneelplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZaans Centrum voor Amateurtoneel (ZCA)

In 1975 opgerichte overkoepelende organisatie van amateur-toneelverenigingen, waarbij zich alle 20 in de Zaanstreek spelende gezelschappen aansloten. Via dit centrum zijn zij lid van het NCA, het Nederlands Centrum voor Amateurtoneel. Aanleiding tot de oprichting was een door gemeente Zaanstad gestelde voorwaarde: om voor gemeentelijke subsidie in aanmerking te komen moesten de verenigingen lid zijn van het NCA..

Van meet af aan had het amateurtoneel sterke behoefte aan een of andere vorm van organisatie. De Zaanse verenigingen hebben daarbij een belangrijke rol vervuld. In 1856 ontstonden de jaarlijkse Congressen van Rederijkerskamers in Noord-Holland, waarin Vondel te Zaandam en later ook Bogaers te Zaandijk een belangrijk aandeel hadden. In 1894 deed de toneelvereniging Dr. E. Laurillard te Krommenie een poging om een bond van Rederijkerskamers en Liefhebberij-gezelschappen van de grond te krijgen. Dit mislukte, maar vijf jaar later was het dan toch zo ver en ontstond de 'Provinciale Bond van Dilettanten tooneelvereenigingen in NoordHolland'. Hierbij hadden bestuurders van Eensgezindheid te Oostknollendam en Eensgezindheid te Zaandam een prominente rol vervuld.

Rond 1920 was het met deze bond gedaan en ontstonden er plaatselijke bonden, waaronder de Wormerveerse Toneelbond WTB. Het doel van deze bonden lag dicht bij huis: men overlegde over de speeldata en de te spelen stukken en trachtte tot gezamenlijke voorstellingen in de zomermaanden te komen. Inmiddels hadden in die tijd ook de categorale bonden hun intrede gedaan. In 1917 werd te Zaandam de Bond van Arbeiders-toneelverenigingen opgericht, terwijl de rooms-katholieken zich aansloten bij het WKA. In 1930 werd de Algemene Nederlandse Dilettanten Bond (ANDB') opgericht; deze ging in 1940. samen met de Bond van Amateurtoneelverenigingen, op in de NATU. Tenslotte vonden NATU en WKA elkaar in 1969 en werd het NCA opgericht. Kort daarna werden provinciale centra in het leven geroepen en tenslotte kwamen toen ook de streek- en stadscentra voor het amateurtoneel tot stand.

Het Zaans Centrum voor Amateurtoneel kreeg in 1975 vorm en inhoud, mede doordat de gemeente Zaanstad in haar subsidieregeling lidmaatschap van het NCA verplicht stelde.

Naast de eigen voorstellingen hebben de verenigingen vaak ook gezorgd voor bijzondere toneelgebeurtenissen door gezamenlijke optredens. Enkele voorbeelden: Zaandam: openluchtspel Czaar Peter (1947), De Getatoueerde Roos (1973) en Strijd om de Eenhoorn (1975): Koog: Openluchtspelen van een Midzomernachtsdroom (1936) en In het Witte Paard (1951); Wormerveer: van 1921 tot 1947 kermis-/zomervoorstellingen onder auspiciën van de WTB. met o.a. openluchtuitvoering van Filmmaniakken (1927) en De Generale Repetitie van een Kostbaar Leven (1946).

Na de Tweede Wereldoorlog zijn verder nog gezamenlijke voorstellingen verzorgd van En waar de Ster bleef stille staan, l'Arlesienne, Bart Groeneveld's openluchtspel Wiekende Welvaart (t.g.v. 450 jaar Wormerveer), De Big van het 1680 (1952), Robert 81, Bertram (t.g.v. 100e geboortedag Herman Heijermans), Het Dagboek van Anne Frank (t.g.v. 25 jaar bevrijding) en Sil de Strandjutter (tgv. 90e verjaardag Cor Bruijnplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBruijn, Cor

Wormerveer, 17 mei 1883 – Hilversum, 16 november 1978

Cornelis Pieter (Cor) Bruijn, onderwijzer en onderwijsvernieuwer, later vooral bekend geworden als schrijver met een zeer omvangrijk oeuvre van romans en jeugdboeken.

Cor Bruijn was de oudste uit een gezin van tien kinderen. Zijn vader was eerst werkzaam als smid in de zaak van zijn grootvader Klinkenberg, maar nam in 1885 een kleine kruidenierszaak aan het Noordeinde te Wormerveer over. Niet minder dan twintig van zijn later…); Wormer/Jisp: Openluchtspel van Bart Groeneveld en Kinderen van Ons Volk (1958); Krommenie: Madam X (1945), No. 17 Kruier of Koning (1946); De Privésecretaresse (1950); Kink in de Kabel (1951) en de openluchtspelen tijdens Kunst- en Sportweken; Stefan Borkos (1952). Driekoningenavond (1953) en Verdeeld Kamp (1955).

Sinds 1974 organiseert het ZCA in de Kijkschuur 'De Lelie` in de Zaanse Schansplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZaanse Schans

Sinds de jaren vijftig van de 20e eeuw ontwikkeld buurtje met woningen en andere gebouwen, vrij toegankelijk en ontworpen om de ooit in de Zaanstreek ontstane bouwstijl en -trant voor de toekomst te behouden. De Zaanse Schans ontwikkelde zich aanvankelijk onbedoeld tot mondiaal bekende toeristische bestemming met jaarlijks bijna twee miljoen bezoekers in 2016. Het buurtje verrees in een hoek van de Kalverpolder, begrensd door Kalverringdijk en Leeghwaterweg. Het terrein heeft een … het tweejaarlijkse eenakter-festival, waaraan door zoveel mogelijk Zaanse verenigingen wordt deelgenomen.

R.Kooijman

Behalve vele amateurtoneelspelers en -speelsters heeft de Zaanstreek ook een aantal schrijvers voor het amateurtoneel opgeleverd. In het archief van de gemeente Zaanstadplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigGemeentearchief Zaanstad

De term archief kan drie betekenissen hebben:

* het archiefmateriaal; * het archiefgebouw, de bewaarplaats, * de archiefdienst, de instelling.

Door de eeuwen heen zijn er wat betreft de archieven, in alle drie de betekenissen, veranderingen geweest. In dit artikel wordt, na een algemeen-historisch overzicht, het Gemeentearchief van Zaanstad behandeld. De overige voor de Zaanstreek van belang zijnde archieven zijn summier behandeld onder Archief. bevindt zich een exemplaar van de eenakter 'Het Zaandamse Spuitmaal'. De schrijver van dit rond 1814 geschreven werkje is niet bekend. Jan de Jager Szn uit Zaandijk schreef in de tweede helft van de 19e eeuw een toneelspel in drie bedrijven (Getrouwheid of de St. Bartholemeusnacht van het jaar 1572), terwijl de eenakter 'Een Practische Oplossing' waarschijnlijk ook van zijn hand is. In dezelfde periode schreef Jan Dekker Cz. uit Wormerveer een mini-musical, waarmee de acteur Nathan Judels overal in het land grote successen boekte (Een uurtje op een dorpsschool) en een blijspel met zang in drie bedrijven (Een paar ton).

G.J. Honigplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHonig, Gerrit Jan

Zaandijk 24 november 1864 - Zaandijk 22 augustus 1955

Zaans historicus. Gerrit Jan Honig, zoon van Jacob Jansz Honig Jr en Neeltje Mulder, moet als kind al belangstelling voor de geschiedenis van de Zaanstreek hebben gekregen. Hij werd directeur van een boekhandel en drukkerij en C. van der Zeijde schreven in 1894 een drama in drie bedrijven plus naspel (De Bloem van Zaandijkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBloem van Zaandijk, De

Toneelspel geschreven door Gerrit Jan Honig en C. van der Zeyde ter gelegenheid van het 400-jarig bestaan van Zaandijk in 1894. Het spel is in dat jaar vijf maal opgevoerd door de toenmalige toneelvereniging Bogaers. Ruim vijftig jaar later, namelijk in 1946, volgden ter herdenking van de bevrijding nog enkele opvoeringen door een gelegenheids-ensemble van het lange naspel.). In de 20e eeuw komen we tegen: Willem (Arie) Smitplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigSmit, Adrianus Wilhelmus (Arie)

(Zaandam, 15 april 1916-Denpasar, Bali, 23 maart 2016 )

Beeldend kunstenaar, schilderijen, litho's en andere grafiek. Smit ontving een opleiding tekenen en binnenhuis-architectuur aan de Academie voor Beeldende kunsten in Rotterdam. In 1938 vertrok hij naar Batavia, in verband met een aanstelling als lithograaf bij de topografische afdeling van het KNIL aldaar. In 1942 werd hij door de Japanners gevangen genomen en tewerkgesteld aan de 'dodenspoorlijn' in Siam (… met de eenakter Theetaid in de Haremakeraiplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigTheetaid in de Haremakerai

Bijna legendarisch toneelstukje, een eenakter, in 1933 geschreven door Willem Smit (1887-1942). Bijzonderheid van dit korte spel is dat de dialoog geheel in Zaans dialect wordt gevoerd en de handeling de gang van zaken in de vroegere (1933); Evert Smit met de eenakter De Rafelskaar (1975); Bart Groeneveldplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigGroeneveld Bart

(1894 - 1969)

Amateurtoneel-acteur, -auteur, -regisseur en toneelrecensent met een zeer grote reputatie. Bart Groeneveld maakte zijn toneeldebuut in 1907, bij de Koninklijke Vereniging Het Nederlandse Toneel, als zingende kwajongen in een stuk van Jac. van Lennep. Daarna volgde een zestigjarige carrière op de planken, voor verenigingen te Gouda, Beverwijk, Wormerveer, Haarlem, Velsen en Koog. Hij ontving een aantal prijzen voor de best uitgevoerde mannenrol (o.a. te Hoorn, Noor… met een 1 mei-spel voor de SDAP Zaanstreekplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigSocialisme

Politieke stroming, strevend naar een maatschappijvorm waarin niet, zoals in het 19e-eeuwse kapitalisme, het bezit, maar de arbeid centraal staat en onder meer gericht op gelijke ontwikkelingskansen voor alle leden van de gemeenschap. Het socialisme is sinds de tweede helft van de 19e eeuw van zeer grote en wijd verbreide invloed, ook in Nederland. De Zaanstreek had lange tijd de naam en een tweetal openluchtspelen (Wormer en Wormerveer): Siem Kooijmanplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKooijman, Simon

Wormerveer 1913 - 1981

Amateur-toneelspeler, -regisseur en -organisator, die zich langdurig heeft ingezet voor de verbetering van het liefhebberijtoneel in de Zaanstreek.

Simon Kooijman speelde bij Thalia, geheelonthouderstoneelvereniging Strijd en Kunst te Wormerveer, bij Wessanen en was gastspeler bij ondermeer de toneelverenigingen Hierna Beter uit Koog aan de Zaan en Vondel te Zaandam. met een thriller in drie bedrijven (Klokslag Twaalf) en de bewerking tot openluchtspel van het blijspel 'In het Witte Paard'; Jan Wit met een toneelbewerking van Cor Bruijn's Strijd om de Eenhoorn.

Tenslotte moet Jaap Woudt worden genoemd als vertaler van een groot aantal toneelstukken uit het Engels in opdracht van de Toneeluitgeverij J. Heijnis Tszplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHeijnis Tsz, firma J

Drukkerij, boekhandel en gedurende een periode van 125 jaar uitgeverij van boeken in Zaandijk, later bestaand als kleine grafische onderneming onder de naam Heijnis en Schipper BV.

Het bedrijf werd in 1821 als boekhandel opgericht door Jan Heijnis Teuniszoon, die zich al na anderhalf jaar lettermateriaal en een handpers aanschafte om ook als drukker actief te worden. In de jaren veertig van de 19e eeuw had hij de inrichting kennelijk al zover uitgebreid dat nog volledig…. te Zaandijk. Zijn broer, Klaas Woudtplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWoudt, Klaas

Koog aan de Zaan, 13 mei 1923 - 19 december 2012

Uitgever, publicist, bestuurder van een groot aantal verenigingen en stichtingen. Klaas Woudt was in de Tweede Wereldoorlog betrokken bij de oprichting, de redactie en de vervaardiging van het tijdschrift, vertaalde Anouilh's 'Gasten op het Kasteel' uit het Frans en schreef het driebedrijvige 'Krijgertje Spelen' en een eenakter.

Een aantal Zaanse drukkers heeft zich incidenteel gewaagd aan het uitgeven van een toneelstukje, maar tot een echte toneeluitgeverij brachten zij het niet. Bij de Zaandijkse drukker en uitgever J. Heijnis Tsz. was dat anders. Vanaf het laatste kwart van de 19e eeuw tot het eind van de jaren '50 der 20e eeuw bouwde men hier een indrukwekkend toneelfonds op. Aanvankelijk publiceerde Heijnis veel werk van Nederlandse schrijvers (J .J . Broekhoff Bz., W. Metz Tz., Henk Bakker, A. den Hertog en anderen), later kwamen daar Duitse dramaturgen bij en na de Tweede Wereldoorlog waren het voornamelijk de Engelse comedy-schrijvers die voor het Nederlandse ama eurtoneel werden vertaald. Op het hoogtepunt van haar bestaan putten ongeveer 14.000 toneelverenigingen uit de kwalitatief goede uitgaven van Toneelfonds Heijnis.

Verscheidene Zaankanters zijn ooit bij het beroepstoneel gekomen: IJda Andrea, Edy de Boer, Cor Breet, Truus Dekker, Lettie Oosthoek-Lapère, Cor Smit, Henny Weel en anderen. Een nog veel groter aantal beroepsacteurs heeft in de streek gewerkt als regisseur. Daarmee droegen zij in niet geringe mate bij aan het soms uitzonderlijk hoge niveau van verschillende verenigingen. Zonder volledig te zijn worden hier genoemd: Albert van Dalsum, Vera Bondam, Vincent en Fien Berghegge, Tilly Perin-Bouwmeester, Jacqueline Royaards-Sandberg, Robert de Vries, Georgette Rejevski, Arend en Teunke Hauer, Alex Paassen Jr., Jan Velzeboer, Gelijn Molier, Joke van den Berg, Heleen van Meurs, Lies de Wind, Jan Anne Drenth, Hans Karsenbarg, Yoka Berrety, John Leddy, Bob van Tol, Cas Baas en Madelon Waldorp, Jacques Commandeur, Jan Wegter en Dick Scheffer.

Als belangrijkste Zaanse amateur-regisseurs zijn vermeldenswaard: Piet Schagen, Maarten Brand, Adam Andrea, P.A.M. Hommann, Bart Groeneveld en Siem Kooijman.

Zie ook: Zaans Centrum voor Amateurtoneelplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZaans Centrum voor Amateurtoneel (ZCA)

In 1975 opgerichte overkoepelende organisatie van amateur-toneelverenigingen, waarbij zich alle 20 in de Zaanstreek spelende gezelschappen aansloten. Via dit centrum zijn zij lid van het NCA, het Nederlands Centrum voor Amateurtoneel. Aanleiding tot de oprichting was een door gemeente Zaanstad gestelde voorwaarde: om voor gemeentelijke subsidie in aanmerking te komen moesten de verenigingen lid zijn van het NCA..

R. Kooijman

Bron (o.m.) 'Geschiedenis van het amateurtoneel/Dossier Zaanstreek'.