dam

Straat te Zaandam die zijn naam ontleent aan de Hogedam in de Zaan, waar Zaandam naar werd vernoemd.
De Dam, die de Zaan van het buitenwater, IJ/Zuiderzeeplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigIJ, het

Thans een breed water binnen de stad Amsterdam, met daarmee verbonden een aantal deels gegraven havens, aan de oostkant begrensd door een afdamming met de Oranjesluizen ter hoogte van Schellingwoude, aan de westkant overgaande in het Noordzeekanaal.

Het IJ stond vóór de afdamming tussen 1865 en 1872 in open verbinding met de Zuiderzee en strekte zich uit van Durgerdam tot aan de duinen. Bij Beverwijk was het nog door een strook van slechts 8 km van de Noordzee gescheiden; men sprak te…
, afsloot, was in het zuiden eeuwenlang de enige landverbinding tussen de oostelijke en de westelijke Zaanstreek. Het is niet bekend wanneer de Dam precies werd opgeworpen. Zeker is dat hij er in 1314 was; vermoed wordt dat hij aan het einde van de 13e eeuw werd aangelegd. De Hogedam was van uitermate groot belang voor de ontginning en het behoud van de polders ten oosten en westen van de Zaan. Hij was het sluitstuk van een uitgebreid dijkenstelsel rond de Zaanse bannenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBan (banne)

Rechtsgebied, streek die stond onder de rechtspraak van éénzelfde rechter, thans verouderd. De Zaanstreek bestond vroeger uit de banne van Assendelft, van Westzaan en Krommenie, van Wormer, Jisp en Neck, en van Oostzaan. Zie: Bestuur en rechtspraak.

Bekend was de uitdrukking 'de ban omlopen' (of: omrijden,), dit was een wandeling (of rijtoer) de ban rond. Men onderscheidde
. Daarnaast was de Knollendamplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKnollendam

Voormalige dam aan de noordkant van de Zaan, die voorkwam dat vloedwater uit de Schermer vanuit het noorden de Zaan instroomde. De dorpen Oost- en West-Knollendam zijn naar deze Dam genoemd.

Het is niet precies bekend wanneer de Knollendam werd aangelegd. Zeker is dat dit in de 14e eeuw gebeurde, volgens
die de Zaan in het noorden afsloot van groot belang. Volgens sommige historici was er vóór de Hogedam en de Knollendam werden aangelegd reeds een Wormerdam tussen Wormer en Wormerveer aanwezig.

De Crommenijeplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigCrommenije

Beeldsnijder, Joost Jansz Oorspronkelijk een breed water, dat - buiten de omringdijk gelegen - tot 1357 een open verbinding vormde tussen het Wijkermeer (de noordelijke uitloper van het IJ, het ) en het Langmeer (deel uitmakend van de Schermer, thans nog als Lange Meer een gedeelte van het Alkmaardermeer). In genoemd jaar werd de
werd afgesloten door de Nieuwedamplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigNieuwedam

(1). Dam in het Kromme IJ, waardoor het Wijkermeer (uitloper van het IJ) van het Langemeer (deel van de Schermer) werd afgesloten. De dam werd in 1357 aangelegd, maar de tegelijkertijd aangelegde sluis stond meestal open. Ondanks protesten van onder meer Alkmaar ging deze sluis, naar aanleiding van een verordening van het Hoogheemraadschap, voorgoed dicht. Schepen konden toen alleen via een kleine overtoom (een overhaal) in het IJ komen. Het Kromme IJ is, mede door de aanleg van de Ni…
. Om water van de Zaan te kunnen uitslaan en om waterverkeer tussen de Voorzaan en de Achterzaanplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigAchterzaan

Het gedeelte van de Zaan, benoorden de sluizen in de Dam te Zaandam, zie voorts: Binnenzaan
mogelijk te maken werden er in de Hogedam verschillende sluizen aangelegd, terwijl ten behoeve van het verkeer ook geruime tijd een Overtoomplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigOvertoom

Een verlaagd en van glooiingen voorzien dijkgedeelte waarover schepen werden gehaald ('gewonden'). In de Zaanstreek zijn verschillende overtomen geweest, waarvan die te Zaandam verreweg het belangrijkst was. Oost- en Westzaandam hadden hun welvaart in de 17e eeuw mede te danken aan omvangrijke
over de Dam liep. Vanouds waren er twee sluisjes in de Dam. Het is niet bekend wanneer ze zijn gegraven. Het meest westelijke sluisje, de Westzanersluis, wordt vermeld in een akte uit 1430 en was aangelegd door de Banne van Westzanen. De oostelijke Kleine Sluisplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKleine Sluis (Wormersluis)

Voormalige sluis in de Dam in Zaandam, die in 1901 is gesloopt in verband met de bouw van de Wilhelminasluis.

De Kleine Sluis werd gebouwd door de bannen van Wormer, Jisp, Nek en Oostsanen. Het is niet bekend in welk jaar. Aangenomen mag worden dat de houten sluis reeds in de 15e eeuw aanwezig was. De sluis werd vooral gebruikt om water uit te laten, maar kon ook als schutsluis worden gebruikt.
, was gesticht door de Banne van Oostzanen en de Banne van Jisp en Wormer en werd ook wel de Wormersluis genoemd. Beide sluizen waren van hout en moesten regelmatig onderhouden worden. Het belang van de sluizen was gering; de Westzanersluis was slechts acht voet breed.

In 1544 werd deze Westzanersluis gesloopt en werd een grotere stenen schutsluis gebouwd, die de Grote Sluisplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigGrote Sluis

Schutsluis in de Dam te Zaandam, westelijk van de Wilhelminasluis, ook wel Hondsbossche sluis genoemd. De aanduiding Grote Sluis geeft meermalen aanleiding tot verwarring, doordat men de Wilhelminasluis, die inderdaad groter is, dikwijls ten onrechte zo noemt. De eerste sluis in de Dam die de naam Grote Sluis kreeg werd reeds in 1544 gebouwd. Dat gebeurde op initiatief van het Hoogheemraadschap de Hondsbossche en Duinen tot Petten, dat verzekerd wilde zijn van geregelde aanvoer van …
of de Hondsbossche Sluis werd genoemd. Deze tweede naam kreeg het sluisje door de bemoeienis van het Hoogheemraadschap de Hondsbossche en Duinen tot Petten bij de aanleg. Het Hoogheemraadschap wilde zeker zijn van geregelde aanvoer van materialen voor de zeewering en liet daartoe met ondersteuning van de banne van Westzanen, die daarvoor eeuwige tolvrijheid kreeg, en de stad Alkmaar de sluis bouwen. In 1611 werd ten oosten van de Kleine Sluis de Duikersluisplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDuikersluis

De duikersluis behoort tot een sluistype met uitsluitend waterstaatkundige functie, doorvaart was niet mogelijk. In de Zaanstreek waren verscheidene duikersluizen, o.a. bij Nauerna en Oostzaan die werden gebruikt om het achterland te ontwateren. Het bekendst was de Duikersluis in de
aangelegd. De Grote Sluis was, doordat schepen steeds groter werden al spoedig te klein. Daarom werd in 1608 ten westen van deze sluis een Overtoomplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigOvertoom

Een verlaagd en van glooiingen voorzien dijkgedeelte waarover schepen werden gehaald ('gewonden'). In de Zaanstreek zijn verschillende overtomen geweest, waarvan die te Zaandam verreweg het belangrijkst was. Oost- en Westzaandam hadden hun welvaart in de 17e eeuw mede te danken aan omvangrijke
aangelegd, waarover de schepen over de Dam werden getrokken. In 1718 was ook de overtoom te klein geworden en werd deze gesloopt. De moeilijkheden die schepen ondervonden om de Dam te passeren, hadden tot gevolg dat de Zaandammer Scheepsbouwplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigScheepsbouw

Nijverheid, het produceren (en/of repareren) van vaartuigen. Dit kunnen houten, metalen, betonnen en/of kunststof schepen zijn, zowel voor de binnen- als voor zeevaart. De bouw van bijvoorbeeld booreilanden wordt ook tot de scheepsbouw gerekend; deze sector is echter nooit in de Zaanstreek bedreven. De
zich in de 17e en 18e eeuw verplaatste van de Achterzaan naar de Voorzaan.

Na het slopen van de overtoom werd op de plaats van de Grote Sluis een nieuwe sluis gebouwd, die eveneens Grote of Hondsbossche sluis ging heten. Deze werd in 1722 geopend en is nog altijd aanwezig tussen de Wilhelminasluis en de westelijke Zaanoever. De Grote Sluis werd in 1884 voor f 30.000 overgedaan aan Uitwaterende Sluizenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigUitwaterende Sluizen

Zie: Hoogheemraadschappen en Waterstaat.
te Edam.

Bij de Grote Sluis staan twee natuurstenen bekroningen die in 1724 door Jacob van Beek werden gemaakt. Zij stellen de wapens van het Hoogheemraadschap van de Hondsbossche en Duinen tot Petten voor. Twee andere bekroningen op de Dam, aan de noordzijde van de Wilhelminasluis, zijn afkomstig van de duikersluis. Ook deze zijn van natuursteen en bestaan uit de wapens van het Hoogheemraadschap der Uitwaterende Sluizen in Kennemerland en West-Friesland en de wapens van de dijkgraaf en heemraden, en een voorstelling van Neptunus, gezeten op een dolfijn met een bazuinblazend knaapje met een bundel korenhalmen.

De Dam had in de Zaanstreek steeds een centrumfunctie. Oostzaandam ontstond op een naast de Dam opgeworpen terp. De Dam was een ontmoetingspunt tussen Oost en West. De Kerktwistenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKerktwisten

Zaanse gelovigen hebben enkele malen verbeten strijd met elkaar gevoerd, geruzie dat met de leerstellingen niets van doen had.

Wanneer hier van 'twisten' sprake is, worden met nadruk niet de theologische meningsverschillen bedoeld die er bijvoorbeeld toe leidden dat oud-katholieken zich afscheidden van de rooms-katholieke moederkerk, of waardoor de
waarmee Westzaandam zich begin 17e eeuw kerkelijk afscheidde van Oostzaandam werden ten dele met de vuist op de Dam uitgevochten. Verkeer uit het zuiden naar de Zaanstreek kwam bij de Dam aan. Ook de beroemde bezoekers aan de Zaanstreek lieten hun schepen bij de Dam afmeren; meermalen werden hier de erebogen opgesteld. Niet onlogisch concentreerde zich een aantal herbergenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHerbergen

In het verleden telde de Zaanstreek zeer veel herbergen. Niet alleen bij en rond de haven van Zaandam, maar in alle Zaandorpen waren ze van belang. Herbergen hadden zeker niet alleen de functie van dranklokaal of kroeg, integendeel: ze dienden in veel gevallen als centrum van het gemeenschapsleven. Dorpelingen ontmoetten er elkaar en hielden er hun vergaderingen, leerden er dansen bij de viool en vierden er hun feesten. Bovendien werden er veilingen gehouden en vormden de herbergen de…
en hotels op en bij de Dam, zoals in het klein overigens ook bij de dorpssluizen in de Lagedijken gebeurde. Bekende namen van zulke etablissementen op de Dam waren onder meer Den Otter, De Zon en Suisse.

Nadat in 1876 het Noordzeekanaal was geopend, werd vanuit de Zaanstreek uitgebreid actie gevoerd om te komen tot grotere sluizen in de Dam in combinatie met het uitdiepen van Voor- en Achterzaan. Verscheidene ingediende plannen werden afgekeurd, maar in 1903 kon de Wilhelminasluisplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWilhelminasluis

Op 24 oktober 1903 geopende, belangrijkste doorsluizing van de Dam te Zaandam.

Vóór de aanleg, die in 1901 een aanvang nam, omvatte het Zaandamse sluizencomplex de Duikersluis met een breedte van 6,29 m, diepte 2,20 m onder Amsterdams Peil, de Kleine Sluis met een lengte van 18 m, breedte 3.24 m en diepte 2,01 m en de
worden geopend. De Kleine Sluisplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKleine Sluis (Wormersluis)

Voormalige sluis in de Dam in Zaandam, die in 1901 is gesloopt in verband met de bouw van de Wilhelminasluis.

De Kleine Sluis werd gebouwd door de bannen van Wormer, Jisp, Nek en Oostsanen. Het is niet bekend in welk jaar. Aangenomen mag worden dat de houten sluis reeds in de 15e eeuw aanwezig was. De sluis werd vooral gebruikt om water uit te laten, maar kon ook als schutsluis worden gebruikt.
, de Duikersluisplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDuikersluis

De duikersluis behoort tot een sluistype met uitsluitend waterstaatkundige functie, doorvaart was niet mogelijk. In de Zaanstreek waren verscheidene duikersluizen, o.a. bij Nauerna en Oostzaan die werden gebruikt om het achterland te ontwateren. Het bekendst was de Duikersluis in de
en een flink deel van de bebouwing van de Dam moesten voor deze sluis wijken. De bereikbaarheid van de Zaanstreek werd door de Wilhelminasluis aanmerkelijk verbeterd. Na de opening ontstonden in Zaandam evenwel verkeersproblemen, omdat de Wilhelminabrugplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWilhelminabrug

Zie: Wilhelminasluis
ten zuiden van de sluis slecht aansloot op de Dam. Om hierin verbetering te brengen werd de havenkom gedempt en werd een rechtstreekse verbindingsweg aangelegd. Vóór het dempen, met grond die beschikbaar was gekomen door het graven van de Nieuwe Zeehaven en het uitdiepen van de Oude Zeehaven, werd de baggerplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBaggerwerken

In de jaren voor de Eerste Wereldoorlog was de Zaan ter hoogte van Zaandijk zo ondiep dat de modderbanken op een enkele plek zelfs boven water uitstaken. Over het jaar 1910 werd gemeld

'Op een warme zomerdag kon het gebeuren dat de mensen zich de ogen uitkeken toen daar midden in de Zaan op de modderbank twee jongens zich behaaglijk hadden geïnstalleerd en daar, als gold het de gewoonste zaak van de wereld, thee dronken.
niet van de Zaanbodem afgezogen. Al spoedig begon de demp in te klinken.

Inmiddels was een nieuwe verbindingsweg aangelegd en was het naastliggende terrein bebouwd met een nieuw postkantoor en andere panden in neo-Hollandse renaissance-stijl. Doordat de inklinkende grondlagen neerwaartse druk uitoefenden op de heipalenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHeipaal

Heipalen waren er in verschillende zwaarten en lengten:

* Slieten of Stokken waren dunne paaltjes van elzehout of andere loofhoutsoorten. Ze werden in bosjes bij elkaar geheid. * Kolders waren juffers, korter dan 16 voet en boven en onder even dik. Ze waren evenals de verder te noemen palen van naaldhout.
verzakten deze panden in zo sterke mate, dat ze reeds binnen tien jaar moesten worden afgebroken. In 1920 kwam het nieuwe, nog aanwezige voormalige hoofdpostkantoor op de Dam tot stand. In de jaren `50 maakte de oude Wilhelminabrug plaats voor een nieuwe brug. Een aantal oude gebouwen, met uitzondering van twee accijnshuisjesplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigAccijnshuisjes

Plaatsen waar accijns bepaald en geheven werd. In de Zaanstreek zijn twee accijnshuisjes bekend op de Grote Sluis te Zaandam. Aldaar moesten sommige handelaren hun waren uitladen om deze te laten tellen, wegen, of meten. De twee nog aanwezige pandjes zijn in het begin van de 18e eeuw gebouwd. Eén daarvan vormde sinds de
verdween van het sluizencomplex toen het Zaangemaalplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZaangemaal

Het Zaangemaal voorkomt de penetrante stank die de Zaan sinds de industriële revolutie teisterde. Het Zaangemaal, geopend in 1966, markant gelegen tussen de vroegere Grote- of Hondsbossche Sluis en de Wilhelminasluis in Zaandam, in opdracht van het Hoogheemraadschap Uitwaterende Sluizen in de jaren zestig van de 20e eeuw, naar ontwerp van TAUW en architect H. Postel, gebouwd. Het waterschap heeft het gemaal met een bovenliggende kantoorverdieping uitgerust, waar de Havendienst is onde…
werd gebouwd. Ten noorden van de Wilhelminasluis kwam de Beatrixbrugplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBeatrixbrug

In de jaren 1957 en '58 gebouwde oeververbinding tussen Oost- en Westzijde te Zaandam, dichtbij en ten noorden van het sluizencomplex, geopend op 3 december 1958. Voor de aanleg van de brug en vooral voor die van de aansluitende wegen als de huidige Peperstraat moesten veel panden worden gesloopt. Nadat de brug opgeleverd was moest in de Westzijde het verkeers-belemmerende pand van De Gruyter alsnog worden weggebroken. De kosten zijn door één en ander aanzienlijk hoger opgelopen dan…
tot stand waardoor het verkeer aanzienlijk minder werd gehinderd door schuttende scheepvaart.

Literatuur:
M.A. Verkade, Den derden Dach, Alkmaar 1982;
F. Mars, Vijftig jaar Wilhelminasluis. Zaandam, 1954;
J .J . Schilstra, De Hondsbossche. z.p., 1981.

  • /home/zaanwiki/domains/zaanwiki.nl/private_html/encyclopedie/data/pages/dam.txt
  • Laatst gewijzigd: 2020/09/07 12:07
  • (Externe bewerking)