Voormalige zelfstandige gemeente, sinds 1 januari 1974 deel uitmakend van Zaanstad. Het dorp kent een betrekkelijk korte geschiedenis; de eerste bewoning is ontstaan in de onmiddellijke nabijheid van het Zaan- of Wormerveer, een oud grafelijk veer naar Wormer, dat al in de 14e eeuw aanwezig was. Deze eerste paar huizen groeiden aanvankelijk zeer langzaam in zuidelijke richting langs de Zaanoever. Het gehucht werd 't Saen genoemd en maakte deel uit van de Banneplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBanne

Zie: Ban (banne) en Bestuur en rechtspraak 1.2.4. Westzanen. In 1503 kreeg de kleine gemeenschap, bestaande uit ongeveer 18 huizen, toestemming om een kapel te bouwen. Tot 1811 maakte het dorp deel uit van de Banne Westzanen.

In deze periode groeide Wormerveer uit tot één der belangrijkste Zaandorpen. Van de Zaanplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZaan

Belangrijkste waterloop in de Zaanstreek, waar het gebied zijn naam aan dankt. Naar de meest aangenomen theorie ontstaan als veenstroom, een natuurlijke afwateringsstroom voor de naastgelegen veengebieden, in de loop der eeuwen geëvolueerd tot afwateringskanaal en belangrijke scheepvaartweg voor een groot deel van Noord-Holland. Waterstaatkundig wordt als de Zaan beschouwd: de ruim 10 kilometer lange waterloop tussen de dorpen Oost- en Westknollendam in het noorden en de af gezien valt op dat de Wormerveerse oever grotendeels onbebouwd bleef (Noordeinde, Zaanwegplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZaanweg

Deel van de lage dijk langs de Zaan, tussen het Noordeinde en de Dubbele Buurt in Wormerveer. De bebouwing van de lage dijk in Wormerveer is afwijkend van die in de andere Zaangemeenten. Werden elders woningen buitendijks gebouwd, in Wormerveer bleef de dijk direct aan het water grenzen. De panden staan daarachter, met de voorgevel naar de Zaan gericht. De Zaanweg is waarschijnlijk een van de eerst bewoonde delen van de Zaanoevers. Bij het en Zuideinde). In tegenstelling tot de andere Zaandorpen, waar buitendijkse bebouwing het zicht op de Zaan belemmert, grenst de dijk direct aan de Zaan. Langs deze dijk, dus met uitzicht op het water, vestigde zich de bevolking, aan de Zaanweg later vooral de plaatselijke kooplieden en fabrikanten. Zij bouwden hier ettelijke kapitale stenen panden, die door daarop volgende generaties tot kantoor- en winkelruimte werden ingericht. Mogelijk mede door deze bebouwing had Wormerveer de naam een elite-dorp te zijn. De vroeger lommerrijke Wandelweg en het Wilhelminapark versterkten dit karakter.

Tussen de Zaanweg en de Wandelwegplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWandelweg

Doorgaande verkeersweg te Wormerveer, die fungeert als het “Wormerveerse deel' van de Provincialeweg. De Wandelweg werd in 1887 aangelegd als een statige straat met bomen aan weerszijden. ln 1912 werd de weg van de Warmoesstraat doorgetrokken naar Plein '13 (de naam daarvan herinnert aan de openstelling in 1913). In 1931-1932 werd de weg opgenomen in het traject van de Provincialeweg; daardoor verdwenen de bomen en werd de straat verbreed. Uitgangspunt destijds was dat de winkelstand … ontstonden arbeidersbuurten. De arbeiders werkten in het dorp of in de fabrieken aan de overzijde van de Zaan, die eigendom waren van Wormerveerse ondernemers. Sinds 1889 waren deze in Wormer gebouwde fabrieken via de Zaanbrugplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZaanbrug

Brug over de Zaan tussen Wormer en Wormerveer, aanvankelijk ook wel de Wormerbrug genoemd. De Zaanbrug is één van de oudste bruggen over de Zaan. De bouw van de Zaanbrug, in de jaren 1888-1889, tot stand gekomen op initiatief van de Wormerveerse ondernemers, was omstreden. Zij wilden maar wat graag een brug en hadden daar veel voor over. Immers, hun fabrieken stonden allemaal in Wormer, langs de Zaan. te bereiken. Daarvoor moest tolgeldplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigTol

Betaling die men verschuldigd is voor het gebruik van zekere wegen, bruggen, tunnels, kanalen, vaarten en rivieren. In de Zaanstreek waren tolgelden tot in de laren '30 van de 20e eeuw een gemeentelijke bron van inkomsten. Op 'strategische plekken' in de streek waren tolhekken geplaatst. Tegen de tolheffing is in de jaren '20 en '30 veelvuldig actie gevoerd, het voortouw daartoe werd genomen door de worden betaald dat in de kas van Wormerveer vloeide, de gemeente had de brugaanleg immers bekostigd. Afgezien van de route via de brug kon men de Zaan tevens oversteken met het Noorder- en het Zuiderveer. Aan het Noorder- of Wormerveer dankte de gemeente haar naam. Veel arbeiders maakten gebruik van eigen roeiveren en zodra het ijs voldoende sterk was liep men over de Zaan naar het werk. Sommige tolbazen probeerden dat laatste te voorkomen door `s nachts de geul over grote afstand open te hakken. Toen de tolheffing op de brug in 1942 was beëindigd kwijnden de meeste veren weg en werden niet lang daarna opgeheven. In 1811, bij de verzelfstandiging van de gemeente uit de Banne Westzanen, behoorde ook Westknollendamplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWestknollendam

Buurtschap of kleine woongemeenschap, thans behorend tot de gemeente Zaanstad, daarvoor tot Wormerveer en oorspronkelijk tot de Banne van Westzanen. Westknollendam vormt een tweelingdorp met Oostknollendam, waarvan het door het noordelijke einde van de Zaan is gescheiden. Literatuur over de buurtschap is schaars; in de beschrijvingen van Wormerveer en de Polder Westzaan wordt doorgaans nauwelijks aandacht aan Westknollendam gegeven. Wel wordt steeds de dam genoemd waaraan zowel W… tot de gemeente Wormerveer.

De naam van het dorp is al verklaard. Het Noorder- of Wormerveer heeft ongeveer 600 jaar bestaan. Bij deze overzetplaats ontstond in de 14e eeuw de eerste bewoning. Het veer verbond het Noordeinde met de Zandweg in Wormer, het werd soms ook 'Zaanderveer' genoemd. Wormerveer heette tot het begin van de 16e eeuw Het Saen, ook gespeld als Saan en Zaan. Door de bewoning in de 14e eeuw was Het Saen in feite het eerste Zaandorp. Pas bij het verzoek om een eigen kapel, in 1503, werd de naam Wormerveer voor het eerst gebezigd. De Wormerveerders werden 'gladoren' genoemd, een bijnaam die wel verband zal houden met de talrijke in het dorp voorkomende oliemolens.

Gemeentewapen Wormerveer. Bron: wikimedia

Wormerveer had eigenlijk geen eigen wapen. In 1811 werd dat van de Banne Westzanen overgenomen. Het is gevierendeeld; in het eerste en vierde kwartier bevat het een zilveren leeuw op een rood veld, in het tweede en derde kwartier een rode leeuw op een zilveren ondergrond. De gemeente Westzaan voerde hetzelfde wapen.

Wat betreft de oppervlakte was Wormerveer een van de kleinere dorpen in de Zaanstreek. In totaal mat de gemeente 639 hectare. De Watermolensloot (bij poldermolen Het Levenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigLeven, het

Het Leven; een watermolen te Zaandijk werd gebouwd in 1633 als noordelijkste molen aan de Lagedijk te Zaandijk. Nadat de molen in een hevige bui zwaar was beschadigd, werd hij in 1904 gesloopt en vervangen door een gemaal. Het in 1904 gebouwde gemaal Het Leven bestond uit een machinehal waarin een zuiggasmotor, annex een antracietloods, een werkplaats en een machinistenwoning. De zuiggasmotor werkte in de praktijk niet storingvrij en werd in januari 1916, nog voor de watersnood in fe…) vormde de grens met de gemeente Zaandijk, de Watering en de Paardensloot vormden samen de scheiding met Westzaan. De Nauernasche vaartplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigNauernasche Vaart

Kanaal met een lengte van 8,5 kilometer tussen de Tochtsloot bij Westknollendam en Zijkanaal D van het Noordzeekanaal bij Nauerna.

Het kanaal is in 1633 aangelegd. Daarbij is de loop van het doodlopende water 't Twiske gebruikt. Het werd aangelegd om voldoende afwateringsmogelijkheden voor de Schermerboezem te verkrijgen, toen de Schermer werd ingepolderd. Men koos de gemakkelijkste oplossing door gebruik te maken van het al aanwezige Twiske en van de eveneens aanwezige Naue… was de grens tussen Wormerveer en de dorpen Krommenie en Assendelft, terwijl de Tap- of Tochtsloot als grens met Uitgeest gold. De Zaan scheidde Wormerveer van de gemeente Wormer. Meermalen is geprobeerd de Zaanoever aan Wormerkant te 'annexeren', met het argument dat het industriegebied daar ter plaatse eigendom van Wormerveerse ondernemingen was. Het rijk is nooit ingegaan op deze (eind 19e/begin 20e eeuw) gedane verzoeken tot grenswijziging.

De vroegste gegevens over het aantal inwoners dateren uit 1477 en 1543: respectievelijk 95 en 100 personen. Over een vrij lange periode ontbreken vervolgens de cijfers. Dat is jammer, omdat juist toen een aanzienlijke bevolkingsgroei plaats had. Pas in 1742 werd het aantal inwoners opnieuw bepaald: er waren toen 1572 Wormerveerders. De toename zal vooral in de 17e eeuw hebben plaatsgehad, als gevolg van de zich ontwikkelende economische bedrijvigheid. Het is opmerkelijk dat de bevolking in de 18e eeuw bleef groeien. Dat was trouwens ook in Zaandijk en Koog het geval, maar elders liep het inwonertal overal terug als gevolg van een langdurige recessie. Van der Woudeplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWoude, Ad van der

Utrecht, 11 juli 1932 - Ede, 14 juni 2008

Prof. dr. Adrianus Maria (Ad) van der Woude, Auteur van het proefschrift Het Noorderkwartier. Een regionaal historisch onderzoek in de demografische en economische geschiedenis van westelijk Nederland van de late middeleeuwen tot het begin van de 19e eeuw verklaart dit door te wijzen op de werkgelegenheid in de papiermakerij, een tak van nijverheid die toen juist floreerde. Desondanks kon Wormerveer het in 1795 bereikte totaal van 2084 inwoners niet handhaven.

Na de Franse tijdplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigFranse tijd

De Franse tijd in Nederland duurde van 1795 tot 1813 en was een periode van grote veranderingen. Nederland werd bezet door Franse troepen onder leiding van Napoleon Bonaparte, wat leidde tot economische en politieke veranderingen. De Zaanstreek werd hard getroffen door de Franse bezetting, vooral door het, in 1815. woonden er 1871 personen in het dorp. Sindsdien groeide de bevolking geleidelijk: van 2831 in 1840 naar 3487 in 1869 en vervolgens tot 6054 in 1899. Deze groei zette zich voort: in 1930 waren er 8769 inwoners, in 1950 11.122, in 1960 werd het aantal van 13.000 gepasseerd, terwijl er tien jaar later 14.823 inwoners werden geteld. Tengevolge van geringe bouwaetiviteit en de verlaging van het gemiddeld aantal bewoners per woning nam het aantal Wormerveerders in de jaren `70 en '80 echter weer af. In 1989 woonden er 12.126 personen.

Wormerveer had in de 18e eeuw een opvallend grote doopsgezindeplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDoopsgezinden (Doopsgezinde gemeenten)

Protestants kerkgenootschap, broederschap, van grote betekenis in de Zaanse geschiedenis, zowel doordat de ondernemersstand sinds de 17e eeuw overwegend doopsgezind was als door het feit dat de leefgewoonten der doopsgezinden een stempel drukten op de streekmentaliteit. gemeenschap. Volgens de opgave van Nicolaas Struyck (omstreeks 1742) woonden er meer mennisten dan gereformeerden (=hervormden). Hij geeft een schatting van 1572 inwoners, waarvan 801. dus meer dan de helft, doopsgezind was. Er waren 539 gereformeerden, 220 katholieken en 12 luthersen. Deze aantallen zijn niet exact; Struyck vermeldde het aantal gezinnen naar godsdienst en deze aantallen zijn vermenigvuldigd met de toenmalige gezinsgrootte. Evenals in de andere Zaandorpen daalde het aantal doopsgezinden. Ondanks een bevolkingstoename waren er in 1809 nog slechts 519 mennisten in Wormerveer op een totaal van 2000 inwoners. In nog geen 70 jaar was de doopsgezinde groep verhoudingsgewijs gehalveerd. Daartegenover stond meer dan een verdubbeling van het aantal aanhangers van de staatskerk (gereformeerden) van 539 tot 1113. De katholieken waren toegenomen tot 308 en voorts waren er 28 luthersen, 2 remonstranten en 26 oudkatholiekenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigOud-katholieken

Geloofsrichting ontstaan door een scheuring in de katholieke kerkgemeenschap. In de Zaanstreek kregen de Oud-Katholieken een redelijke aanhang, er zijn thans kerken te Zaandam en Krommenie. In 1703 werd bisschop Petrus Code vanuit Rome op verzoek van de Jezuïeten uit zijn ambt ontzet. Hij hield in Nederland echter veel aanhangers. Na bijna een eeuw van onrust, handelend over een geschil tussen de kapittels van Utrecht en Haarlem enerzijds en Rome anderzijds, vond tenslotte in 17…. In 1849 bleken de doopsgezinden zich te hebben gehandhaafd op 520, maar de gereformeerden waren verder gestegen tot 2020. Van der Aaplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigAa, Abraham Jacob van der

Amsterdam, 6 december 1792 - Gorinchem, 21 maart 1857 Abraham Jacob van der Aa 1792-1857 Abraham Jacob van der Aa, 19e-eeuwse auteur en letterkundige, vooral bekend vanwege zijn twee grote woordenboeken: 'Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden' dat tussen 1836 en 1854 in 14 delen verscheen en het twaalfdelige 'Biografisch Woordenboek der Nederlanden (12 delen 1852). Hij gaf zeer veel geschriften uit zoals het Aardrijkskundig Woordenboek van Noord-Brabant, de Gesch…, die deze aantallen noemde, vermeldde ook maar liefst 1460 katholieken. Dit was ongetwijfeld een drukfout, waarschijnlijk was het aantal 460. Dit klopt ook met het aantal inwoners, door Van der Aa in 1849 op 3000 geschat.

Honderd jaar later, in 1947, waren de 10.688 inwoners als volgt onder te verdelen: nederlands hervormd 2082, rooms katholiek 1969, gereformeerd 877,. overige geloofsrichtingen 765, geen godsdienst 4995. In 1960 was de onkerkelijkheid nog verder toegenomen. De cijfers luidden toen: nederlands hervormd 1814, rooms katholiek 2666, gereformeerd 1320, overige kerkgenootschappen 772, onkerkelijk 6578. Sinds 1984 werken hervormden en gereformeerden samen in een toen opgerichte 'Samen op weg' gemeente.

Sinds de invoering van het algemeen kiesrecht waren er in Wormerveer steeds minimaal vijf partijen in de gemeenteraad. Van 1913 af zijn er maar liefst 16 partijen in de raad vertegenwoordigd geweest. Bovendien waren er nog een aantal lokale lijsten die beneden de kiesdrempel bleven. Er zou met enig recht van een opgewekt politiek leven gesproken kunnen worden. In 1913 hadden de liberalenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigLiberalisme

Politieke stroming, in de Zaanstreek tot de invoering van het algemeen kiesrecht in 1919 zeer dominant aanwezig, nadien een van de vaste waarden in de plaatselijke politiek.

Algemeen

De aanduiding liberalisme staat voor een complex van theorieën over mens, staat en economie, waarbij de grondgedachte is dat ieder individu zich zo veel als mogelijk moet kunnen ontplooien, zonder dat de staat daarbij ingrijpt. Politiek streven de liberalen naar constitutioneel-parlementaire regerin… nog de meerderheid met 6 van de 11 zetels, maar zes jaar 1ater viel de liberale kiesvereniging in kleine groeperingen uiteen. Dit had aanzienlijk zetelverlies tot gevolg, van 6 naar 2.

In 1923 profiteerde Gemeentebelangen van de liberale verdeeldheid door bij de eerste deelname meteen 4 zetels te veroveren. Deze plaatselijke groep bleef steeds in de raad, en kwam ook in 1946 met een zetel terug, maar haalde in 1949 en 1958 de kiesdrempel niet meer. Aan lokale lijsten was trouwens geen gebrek: van 1923 tot 1931 was de Neutrale Partij in de gemeenteraad vertegenwoordigd en van 1931 tot 1935 de Democratische Partij, terwijl in laatstgenoemd jaar de Lijst De Boer (als afsplitsing van Gemeentebelangen) twee zetels verwierf. Deze plaatselijke groeperingen haalden natuurlijk stemmen weg bij de grote landelijke partijen. Drie daarvan, de SDAP (later PvdA), de RKSP (later KVP) en de CPH (later CPN) - dus: socialisten, katholieken en communisten - hadden steeds een belangrijke invloed in de gemeenteraad. In 1946 werd de CPN de grootste fractie. De PvdA kwam bij de laatste Wormerveerse raadsverkiezing (1970) samen met de PPR met één lijst uit en haalde toen 5 zetels. Een maal, vóór de invoering van het vrouwenkiesrecht had de SDAP een raadsmeerderheid.

Zijn opvolger, H.J. Versteeg, vertrok in 1878 dus slechts een jaar later - naar Zaandam. De volgende burgemeesters waren Jhr. J .K. Vegelin van Claerbergen (1879-1887), mr. H.J.C. van Tienen (1887- 1899). Jhr. Schuubeque Boeye (1899-1900) en mr. T.A. M.A. van Humalda van Eysinga (1900-1914). A1 aan de namen is te merken dat zij allen van buiten de streek afkomstig waren. Dat zou tot 1968 zo blijven. T. Cluysenaer was burgemeester van 1914 tot 1934, 20 moeilijke jaren, immers tijdens de Eerste Wereldoorlog en in de crisisjaren. Zijn opvolger werd D.G. Draayer. Deze vertrok al na twee jaar, in 1936. maar de vervolgens benoemde A. Slager bleef (met een korte onderbreking tijdens de Tweede Wereldoorlog) burgemeester tot 1950. Tijdelijk nam hij het ambt ook als waarnemer in Wormer op zich.

Na zijn aftreden werd mr. J.C. Lycklama benoemd, die 18 jaar burgemeester zou blijven en in 1968 plaats maakte voor M.J. Hilleplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHille, Rinus

(Koog aan de Zaan, 16 januari 1913 - Wormerveer, 29 november 1976)

Marinus Jacobus (Rinus) Hille, wethouder en loco-burgemeester (PvdA) van Zaandam, laatste burgemeester van Wormerveer, lid van Provinciale Staten en lid van de gemeenteraad van Zaanstad. Rinus Hille was één van de bijzondere voorbeelden van emancipatie door de arbeidersbeweging. Hij kwam uit een arbeidersgezin, doorliep alleen de lagere school en ging werken als tuinman. Door zelfstudie wist hij zich te ontwikkelen…. Hille was Wormnerveers laatste burgemeester. Hij was eerder wethouder van Zaandam geweest. Nadat hij de functie tengevolge van de samenvoegingplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigSamenvoeging

In de Zaanstreek zijn herhaaldelijk samenvoegingsplannen voorgesteld; een aantal daarvan werd ook daadwerkelijk uitgevoerd. Daarnaast is de samenvoeging van Krommenie en Krommeniedijk bekend in 1816. Het bekendst is de samenvoeging in de Franse tijd tot de stad Zaandam in 1811 en die tot Zaanstad in 1974. tot Zaanstad had beëindigd, maakte hij als gewoon raadslid deel uit van de gemeenteraad van Zaanstad.

De oudste vestigingen te Wormerveer stammen vermoedelijk uit het midden van de 14e eeuw en zijn dan terug te voeren op het in grafelijk bezit zijnde veer waarmee het contact tussen de banne van Wormer en die van Westzaan werd onderhouden' (dr. M.A. Verkadeplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigVerkade, dr. Margaretha Adriana

Zaandam, 16 augustus 1908 - Koog aan de Zaan, 1986

Historica, schrijfster van enkele belangrijke publicaties over de Zaanstreek.

Margaretha Verkade begon op latere leeftijd met een studie sociale geografie aan de Gemeente Universiteit in Amsterdam. De Tweede Wereldoorlog dwong haar deze studie geheel zelfstandig te voltooien. Zij promoveerde in 1952 aan de Rijksuniversiteit van Groningen bij de hoogleraar B. Slicher van Bath op het proefschrift 'De opkomst van… in 'Den derden Dach`). De eerste bewoners zullen zich ook met de visvangst hebben bezig gehouden, gezien het 'koopmanschap van visch, aal en paling' dat in een verzoek tot het bouwen van een kapel werd genoemd. Dankzij de Informacie van 1477 bleef bekend dat het gehucht 'het Saen` bestond uit 16 haardstedenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHaardsteden

Vroegere volkstellingen (van de 15e tot 17e eeuw) werden niet in het minst gehouden om de draagkracht der bevolking vast te stellen in verband met de belastingheffingen. Door de gewoonte het aantal stookplaatsen te belasten, werden daarbij de haardsteden geteld en niet het aantal bewoners.. Tot 1543 kwamen daar niet meer dan drie of vier huizen bij. Het is niet bekend hoeveel woningen er waren toen het dorpje in 1575 volledig door de Spaanse troepen werd verwoest. De herbouw moet snel ter hand genomen zijn, want in 1613 werden alweer 94 huizen geteld. In 1638 waren het er reeds 170. Deze bewoning concentreerde zich nog voornamelijk bij het veer en de kerk aan het Noordeinde, langs de Zaan en aan het pad naar Krommenie.

Geleidelijk werd de bebouwing echter naar het zuiden uitgebreid, tot het Zuideinde en het Zaandijker wegje. Er ontstond een langgerekt dorp in lintbebouwing. Pas aan het eind van de 19e eeuw werden er meer gesloten wijken naar het westen aangelegd. Dat kwam door de aanleg van de Wandelweg in 1887, waardoor de mogelijkheid ontstond de in aanzet aanwezige paden vanaf de Zaan daarmee te verbinden. De ruimte tussen Zaan en Wandelweg werd zo langzamerhand volgebouwd, maar pas in de jaren voor de Tweede Wereldoorlog ontstond hier de Indische buurt. Deze was niet voldoende om de groeiende bevolking woonruimte te bieden, daarom werd ook westelijk van de Wandelweg gebouwd. Na de oorlog breidde deze wijk zich nog uit, terwijl ook de Bomen- en dc Vogelbuurt in het noorden van de gemeente werden gerealiseerd.

In de jaren '70 stokten de bouw-activiteiten. Verwacht werd dat er een wijk zou komen in het Guisveldplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigGuisveld

Tegenwoordige, pas tussen 1960 en 1970 ontstane naam, voor een deel van het Westzijderveld, gelegen tussen de spoorlijn, Rooswijk te Zaandijk, de Middel te Westzaan en de Nauernasche Vaart. Het kerngebied heeft een oppervlakte van ongeveer 153 hectare en is ten dele eigendom van Staatsbosbeheer. Dit eigendom kwam tot stand na onder meer acties van de Werkgroep Behoud Guisveld en de Vogelwacht Zaanstreek, die een verkoopactie voerden over zeer kleine kavels. De aldus aan particulieren '…, dus 'over het spoor'. Door protestacties bleef dit plan onuitgevoerd. Sindsdien heeft alleen zuidelijk van Plein 13 nog enige woningbouw plaatsgehad. Bij het Molletjesveerplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigMolletjesveer

Tegenwoordig industriegebied in Westknollendam, ten oosten van de Nauernase Vaart en ten westen van de provinciale weg Westzaan-Westgraftdijk.

Het industriegebied ontleent zijn naam aan het veer (met roeiboot en later trekpont) over de Nauernase Vaart, tussen de Taandijk en de huidige straat Molletjesveer. De naam is waarschijnlijk terug te voeren naar een veerman met de naam 'Mol'. Het veer was bestemd voor voetgangers en vee en functioneerde van 1637 tot de jaren vijftig van de… en tussen Plein 13 en het Zuideinde werden terreinen voor de industrie bebouwd. Middelen van bestaan Waren de eerste bewoners vissers en boeren, na de verwoesting van Wormerveer in de Spaanse Tijd bevolkte het dorp zich ook met immigranten, die soms uit verafgelegen streken kwamen. Zo vestigde zich een groep uit West-Vlaanderen afkomstige doopsgezinden in Wormerveer, die hun handel hier voortzetten. Ook uit andere plaatsen trokken handelaren naar het dorp aan de Zaan, omdat deze waterweg voor hen goede vervoersmogelijkheden bood. Boerenbedrijf en binnenvisserij raakten op de achtergrond.

In plaats daarvan werden de olieslagerij en de productie van papier en stijfsel belangrijke bestaansbronnen. Een 17e-eeuws overzicht staat niet ter beschikking, maar dr. S. Hartplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHart, dr. Simon

Zaandam 24 maart 1911 - Amsterdam 27 september 1981

Zaans historicus en publicist. Hart heeft meer dan honderd publicaties op zijn naam, een groot deel daarvan betrof de economische geschiedenis van de Zaanstreek en Amsterdam. Zijn inventariseerde de in 1731 aanwezige bedrijven. Hij telde 3 stijfselhuizen, een vleethuisplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigVleethuizen

Benaming van de 17e- en 18e- eeuwse pakhuizen, die ten behoeve van de walvisvaart in gebruik waren 'Vleet' was een synoniem van 'vloot' (Boekenoogen, De Zaanse Volkstaal), in ruime betekenis werd er de gehele uitrusting mee bedoeld die voor de Groenlandvaart gebruikt werd. In de vleethuizen werden harpoenen en andere benodigdheden, roeiriemen en tuigage, alsmede proviand opgeslagen. (dat op walvisvaartplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWalvisvaart

Vorm van scheepvaart, toegespitst op de vangst en verwerking van walvissen. De Nederlandse walvisvaart kende een bloeiperiode van 1614 tot 1770. Aanvankelijk was het monopolie in handen van de Noordse Compagnie. Na beëindiging van het aan hen verleende octrooi in 1642 konden andere reders, waaronder Zaanse, zich gaan ontwikkelen. Door toenemende concurrentie werden grotere gebieden geëxploiteerd en ontstonden mede daardoor nieuwe technieken, zoals ijsvisserij. In de Zaanstreek kwam … duidt), een leerlooierij, een kaashuis en 10 pakhuizen. De olieslagerij was met waarschijnlijk 15 molens toen al van groot belang voor het dorp. Bij de personele quotisatie van 1742 werden 16 olieslagers en 10 kaaskopers aangeslagen. Enkele andere beroepsgroepen telden steeds vijf belastingplichtigen. Opvallend was dat een groot deel van de aangeslagenen tot de Fries-doopsgezinde gemeente behoorde. De oudste industrie in Wormerveer, de stijfselmakerij, was niet van grote omvang. 'Reeds in of zeer kort na 1600 was er een Stijfselhuis iets ten zuiden van de tegenwoordige markt in werking. vrij spoedig gevolgd door een drietal andere aan de beide toenmalige uiteinden van Wormerveer en een aan de Wormerringdijk, waar in de 18e eeuw nog een zesde stijfselhuis werd opgericht.' (J. Atenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigAten, Jan

Wormerveer 17 januari 1896 - Haarlem 27 juni 1979

Makelaar in effecten en onroerend goed te Wormerveer, in de Zaanstreek vooral bekend geworden als publicist over de regionale geschiedenis. Aten was een der redacteuren van het maandblad De Zaende en lange tijd voorzitter van het historisch gezelschap in 'Wormerveer langs weg en Zaan'). Deze kleine werkplaatsen zijn daarna uit het dorpsbeeld verdwenen, de laatste pas in de 20e eeuw.

Van veel meer belang was de olieslagerij. De oudste oliemolen van het dorp moet al in 1620 in de Dubbele Buurtplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDubbele Buurt

Bijzondere bebouwingswijze van de dijk langs de Zaan, voor komend te Koog en Wormerveer. Dubbele buurten worden gekarakteriseerd door een grote hoeveelheid huizen dicht bij elkaar. De twee Zaanse dubbele buurten hebben hun oorspronkelijke aanzicht verloren, maar de naam Dubbele Buurt bleef gehandhaafd. Ze ontstonden doordat men bij dreigende dijkdoorbraak langs de oorspronkelijke dijk een tweede waterkering aanlegde. Zo ontstonden twee dijken naast elkaar die beide bebouwd werden. hebben gestaan. Van der Woudeplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWoude, Ad van der

Utrecht, 11 juli 1932 - Ede, 14 juni 2008

Prof. dr. Adrianus Maria (Ad) van der Woude, Auteur van het proefschrift Het Noorderkwartier. Een regionaal historisch onderzoek in de demografische en economische geschiedenis van westelijk Nederland van de late middeleeuwen tot het begin van de 19e eeuw verklaart de opkomst van de olie-industrie door te wijzen op de ligging van Wormerveer in de nabijheid van de grote 17e-eeuwse droogmakerijen. Op het nieuwe land werd aanvankelijk vooral koolzaad verbouwd in verband met de noodzakelijke ontzilting. Dit werd in Wormerveer, Wormer en Jisp verwerkt. Toen de aanvoer uit de droogmakerijen verminderde, wist de olieslagerij in Wormerveer zich te handhaven ondanks de opkomst van nieuwe centra zoals Koog en Oostzaandam. Dit laat zich illustreren door de molentotalen in respectievelijk 1630, 1731 en 1795. In 1630 waren er 13 oliemolens in de Banne van Westzaan, de meeste ervan in Wormerveer (het precieze aantal is niet bekend). In 1731 waren er 20 oliemolens, in 1795 21. Daarna nam het aantal af: in 1849 werkten er nog 16 olieslagerijen, waaronder een stoomoliefabriek. De oliemolens in het dorp zijn alle tussen 1849 en 1906 gesloopt, een deel ervan werd vervangen door grote oliefabrieken.

De eerste Wormerveerse papiermolen kreeg de windbrief in 1621. Tegen het einde van de 17e eeuw waren er 5 papiemnolens in bedrijf. De papiermakerij was arbeidsintensief, aangenomen mag worden dat met deze 5 molens tenminste 200 arbeidsplaatsen gemoeid waren. In 1731 waren er 6, in 1795 zelfs 7 papiermolens in bedrijf. Tijdens de overheersing door de Fransen steeg de prijs van lompen dusdanig dat de papiermakerij ging kwijnen. In 1849 waren er nog 4 in bedrijf, de laatste papiemnolen is in 1885 afgebroken. Van de overige molenindustrie noemen we: in 1731 een pelmolen. een tabaksstamper, een verfmolen, een meelmolen en een schelpzandmolen. In 1795 waren daar een snuifmolen en een mosterdmolen bijgekomen.

Hoewel de olieslagerij en de papierindustrie in de 19e eeuw terugliepen, bleef Wormerveer een welvarend dorp. In 1849 waren er de volgende bedrijven: verschillende blauwselmakerijen, 2 smederijen met slijpmolens, 1 stijfselfabriek, 2 chocoladefabrieken, 4 papiermolens, 2 meelmolens, 1 pelmolen, 1 schelpzandmolen, 1 verfmolen, 16 oliemolens en 2 zaagmolens. Van der Aa, die deze aantallen noemde, vermeldde ook dat een deel van de nijverheid buiten de gemeente was gevestigd. Zo was bijna de gehele Zaanoever van Wormer bezet met Wormerveerse bedrijven. De welvaart in het dorp was bovendien voor een aanzienlijk deel te danken aan de handel in vooral granen, kaas en boter. Wormerveer was traditioneel een centrum van deze handel, waardoor ook de binnenschipperijplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBeurtvaart binnenvaart

Het vervoer te water is duizenden jaren afhankelijk geweest van óf menselijke of dierlijke spierkracht óf van de wind als krachtbron. Het kon alleen plaats hebben met geroeide of gezeilde vaartuigen, dan wel met voortgeboomde of met een jaaglijn getrokken scheepjes. Zeker in de waterrijke Zaanstreek waren de bewoners vrijwel geheel op het vervoer te water aangewezen, hetzelfde gold voor de aan- en afvoer van de bedrijven, die dan ook aan vaarwater waren gesitueerd. De Zaa… voor het dorp belangrijk werd. In 1811 behoorden handel en vervoer tot de belangrijkste economische sectoren. In de 'registres civiques' die in dat jaar werden opgesteld, werden in totaal 454 mannen van 21 jaar en ouder geregistreerd. Het grootste deel bestond uit arbeiders (303). Verder waren er 56 werkzaam in de handel, 9 bij het vervoer, 16 in de landbouw en 15 bij de overheid. Van minder belang waren de voedingsmiddelenindustrie met 9, kledingreiniging met 6 en leerbewerking met 5 betrokkenen.

Zaanbocht in Wormerveer. Foto Archief Henk Dijkman

De Wormerveerse fabrikanten waren vooruitstrevend. In de Zaanstreek liepen zij voorop bij de toepassing van stoomkracht. Zij breidden hun fabrieken in de tweede helft van de 19e eeuw spectaculair uit, voor een deel op Wormers grondgebied. Hierdoor kregen bedrijven als Wessanen & Laanplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWessanen nv, Koninklijke

Houdstermaatschappij met groot aantal werkmaatschappijen in binnen- en buitenland. Door middel van de werkmaatschappijen produceert en verhandelt Wessanen voedingsmiddelen. Het hoofdkantoor van het oorspronkelijk volledig Zaanse bedrijf is gevestigd in Amstelveen; in Wormerveer is een vestiging. Wessanen is een der grootste ondernemingen in Nederland., Bloemendaal & Laan. Gebroeders Laan en Crok & Laanplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigCroklaan bv

Producent en verwerker van oliën en vetten, met name cacaoboter vervangende vetten, te Wormerveer; oorspronkelijk zelfstandig, na eerdere wisseling van eigenaar sinds 1971 onderdeel van het Unileverconcern, en sinds 2002 behorend tot de Maleisische IOI Group. landelijke, soms zelfs internationale bekendheid. Het had ook tot gevolg dat Wormerveer in 1930 vele industrie-arbeiders telde. Van de 3584 getelde mannen werkte toen 64,6 % in de industrie, 20,1 % in de handel en het verkeer en nog slechts 1,3 % in de landbouw; 13 % kon niet bij deze drie sectoren worden ingedeeld.

Na de Tweede Wereldoorlog werd ook in Wormerveer de dienstverlenende sector van steeds groter belang. Eind 1973 werkte al 43,2 % van de van de 5653 in het dorp woonachtige werknemers in de dienstverlening. De nijverheid nam 48,2 % voor haar rekening en de bouwnijverheid 8,5 %. Het aantal bij de landbouw betrokkenen was verder gedaald tot 0,1 % van de beroepsbevolking.

Zie ook: Bestuur en rechtspraak 2.1.8.plugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_big2. Bestuur en rechtspraak van ca. 1600 tot en met 1813

2.1. Ambten, in de banne van Westzaan

Tot hiertoe zijn de veranderingen in bestuur en rechtspraak chronologisch benaderd. Dit was mogelijk omdat de banne tot het eind der 16e eeuw slechts één dorp van betekenis bevatte: Westzaan. De na deze periode talrijke ruzies tussen de opkomende gehuchten en het moederdorp Westzaan maken het wenselijk om, na globaal genomen, het jaar 1600 de verschillende ambten afzonderlijk te behandelen.

Literatuur:

• J. van der Aa. Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden deel 12, Gorinchem 1849;
• J. Aten, Wormerveer langs weg en Zaan, Wormerveer 1967;
• G.J. Boekenoogen, De Zaanse volkstaal. Zaandijk 1971;
• P. Boersma, Duizend Zaanse molens. Wormerveer 1950;
• S. Hart. Geschrift en getal, Dordrecht 1976;
• Id.. De personele quotisatie te Wormerveer in 1742. in: De Zaende 1949;
• GJ. Honig. Beschrijving en geschiedenis der Zaanlandsche gemeentewapens. in: Algemeen Nederlandsch Familieblad 1887;
• Id., De Zaanse burgemeesters sedert 1814, in: De Zaende 1951;
• H.N. ter Veen e.a.. Problemen der samenvoeging van Zaangemeenten, Haarlem 1941;
• M.A. Verkade. Den derden dach, Alkmaar 1982;
• A.M. van der Woude, Het Noorderkwartier, Utrecht 1983;
• Zaanstreek in cijfers 1974. Zaanstad 1975. .

* Assendelftplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigAssendelft

Voormalige zelfstandige gemeente, sinds 1 januari 1974 deel uitmakend van Zaanstad. De samenvoeging stuitte bij de bevolking op grote weerstand. Assendelft wenste deze niet en bepleitte samen met Krommenie een gemeente Krommenie-Assendelft. De rijksoverheid besliste evenwel anders. * Jispplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigJisp

Tot 1991 zelfstandige gemeente, ten oosten van de Zaan, op de grens van Zaanstreek en Waterland. Het dorp is, gezien zijn verleden, te beschouwen als behorend bij de Zaanstreek. Jisp is met nog geen duizend inwoners verreweg het kleinste dorp binnen deze Zaanstreek. De buurtschap Spijkerboor behoorde bij de gemeente Jisp. Vóór 1940 was een groot deel van de inwoners voor wat hun inkopen betreft op Purmerend aangewezen. Dit kwam vooral door het ontbreken van voorzieningen in de eigen plaats… * Knollendamplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKnollendam

Voormalige dam aan de noordkant van de Zaan, die voorkwam dat vloedwater uit de Schermer vanuit het noorden de Zaan instroomde. De dorpen Oost- en West-Knollendam zijn naar deze Dam genoemd.

Het is niet precies bekend wanneer de Knollendam werd aangelegd. Zeker is dat dit in de 14e eeuw gebeurde, volgens * Koog (aan de Zaan)plugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKoog (aan de Zaan)

Voormalige zelfstandige gemeente ten westen van de Zaan, ten noorden van Zaandam, ten zuiden van Zaandijk, sinds 1 januari 1974 deel uitmakend van Zaanstad. Tot in de Franse tijd was Koog bestuurlijk deel van de Banne van Westzaan; de invloed van Koog daarin was gering. Ofschoon niet geheel zeker, wordt aangenomen dat de gemeente Koog aan de Zaan per 1 augustus 1811 zelfstandig werd (zie: * Krommenieplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKrommenie

Voormalige zelfstandige gemeente in het noorden van de Zaanstreek, per 1 januari 1974 opgegaan in Zaanstad. Na Zaandam in omvang de tweede gemeente van de streek. De samenvoeging tot Zaanstad leidde in Krommenie tot veel protesten. Krommenie wenste deze niet en bepleitte samen met Assendelft een gemeente Krommenie-Assendelft. De rijksoverheid besliste evenwel anders. Krommenie zelf is feitelijk ook een samenvoeging van een aantal woonkernen. Naast Krommenie behoren ook het tot 1816 ze… * Krommeniedijkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKrommeniedijk

Klein dorp in de gemeente Zaanstad, deel van Krommenie.

Krommeniedijk bestaat feitelijk uit een lage dijk langs het voormalige Kromme IJ (Crommenije). De geschiedenis van Krommeniedijk is niet los te zien van die van Krommenie. Het is niet bekend welke bewoningskern er eerder was. Volgens * Westzaanplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWestzaan

Westzaan was van 1811 tot 1974 een zelfstandige gemeente, daarna de naar inwonertal kleinste deelgemeente van Zaanstad. Westzaan was het hoofddorp van de eerdere Banne van Westzaan als zodanig een van de oudere nederzettingen in de streek en zelfs het moederdorp van de westelijk aan de Zaan gelegen, later tot Zaanstad verenigde gemeenten (West-)Zaandam, Koog, Zaandijk en Wormerveer. * Wormerplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWormer

Voormalige zelfstandige gemeente, die steeds is beschouwd als behorende tot de Zaanstreek maar - althans bestuurlijk sinds de jaren '80 voornamelijk op Waterland georiënteerd raakte. Het dorp verweerde zich eerder, in het begin van de jaren '70, met succes tegen de * Wormerveerplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWormerveer

Voormalige zelfstandige gemeente, sinds 1 januari 1974 deel uitmakend van Zaanstad. Het dorp kent een betrekkelijk korte geschiedenis; de eerste bewoning is ontstaan in de onmiddellijke nabijheid van het Zaan- of Wormerveer, een oud grafelijk veer naar Wormer, dat al in de 14e eeuw aanwezig was. Deze eerste paar huizen groeiden aanvankelijk zeer langzaam in zuidelijke richting langs de Zaanoever. Het gehucht werd 't Saen genoemd en maakte deel uit van de * Oostzaanplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigOostzaan

Zelfstandige gemeente binnen de Zaanstreek, een van de drie Zaanse dorpen die in 1974 niet bij de samenvoeging tot Zaanstad werden betrokken. Hoewel de oorspronkelijke bewoners - zoals nog aan de klank van het plaatselijk dialect valt te horen - Waterlanders zijn geweest, behoort Oostzaan historisch tot de Zaanstreek. De naam zegt dat trouwens al. * Zaandamplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZaandam

Voormalige zelfstandige gemeente, die zowel wat betreft inwonertal als economische betekenis de belangrijkste bewoningskern van de Zaanstreek vormde. Zaandam ontstond in de Franse tijd door de samenvoeging van Oostzaandam en Westzaandam, bij keizerlijk decreet van 21 oktober 1811. Daarbij werden aan de nieuwgevormde gemeente stadsrechten verleend. Per 1 januari 1974 verloor Zaandam zijn zelfstandigheid bij de * Zaandijkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZaandijk

Voormalige zelfstandige gemeente in het centrum van de Zaanstreek. Sinds 1 januari 1974 deel uitmakend van de gemeente Zaanstad. Het bestuurlijke centrum van de nieuwe stad was lange tijd in Zaandijk (Bannehof) gevestigd. Zaandijk behoort tot de jongste dorpen van de Zaanstreek.